سُر ڪلياڻ
بيت:
اول الله عليم، اعليٰ عالـــَــــم جو ڌڻي
قادر پنهنجيءَ قدرت سين، قائم آهه قديم
والي، واحد، وحدهــُـــو، رازق، رب، رحيم
سو ساراهه سچو ڌڻي، چئي حمد حڪيم
ڪري پاڻ ڪريم جوڙون جوڙ جــَـــھـــان جي
سمجهاڻي: شاهه صاحب جو هيءُ بيت رسالي جي ڪــُـــنــجـــي آهي جنھن ۾ فرمايو ويو آهي ته سڀ کان پھريان الله جيڪو تمام وڏو ڄاڻندڙ ۽ علم وارو آهي. ســمــُـــورن جھانن جو مالڪ ۽ ڌڻي آهي. هـُــو پنھنجيءَ سگهه ۽ قــُـــدرت سان الائي ڪيتري زماني کان مــوجــُـــود آهي جنھن جو ڪاٿو نه ٿو لڳائي سگهجي. آڳاٽي کان به آڳاٽو آهي. هـُــو هر شئي جو والي وارث، رُڳو هڪڙو، پالڻھار ۽ ٻاجهارو آهي. سندس ساٿي، مـَــٽ يا مــِــٽ مائــٽ ڪو به نه آهي. ان سچار ۽ حقيقي مالڪ، حڪمت واري داناهه جي واکاڻ ڪر! هــُـــو ئــــِــــي پنھنجي ڪرم، قــُــرب ۽ ڪاريگريءَ سان جڳ جي جوڙ ڪري ٿو. ٻئي جي جاءِ نه آهي.
بيت:
پاڻـھــِــين جــَــل جلالــھـُــو؛ پاڻــھـــِــيـن جان جمال
پاڻھِين صــُـــورت پرينءَ؛ پاڻھِين حـُــســن ڪمال
پاڻھِين پـــِـــيـــر، مـُـــرِيـــد ٿئي؛ پاڻــھـــِـيــن پاڻ خيال
سڀ سڀوئي حال، مـَـــنــجــهـــــان ئـــِــي مـعـلــُــوم ٿئي
سمجهاڻي: لطيف سائين وحدت الـوجــُــودي صــُـــوفـــي هو. هــُـــو وحدانيت / هيڪڙائيءَ جو پرچارڪ هو. پنھنجي هــِــن بيت ۾ وحدت الوجوديءَ جي مـُـڪـمــل وَصف بيان ڪئي اٿائين. هيءَ سڄي ڪائنات هڪ ئي وُجــُـــود رکي ٿي. اسان سڀ ان وجود جا حصا آهيون. هر شئي ۾ واحد وجود واري هستي موجود آهي. اِها هستي / ڌڻي تمام وڏي شان وارو آهي. هــُــو پاڻ ئي ســُــونـھــن جو صاحب آهي. پرين / محبـُـوب به هـُــو پاڻ آهي ته حــُــســن جي انتھا درجي وارو به پاڻ آهي. هــُـــو مــُـــرشـــد به پاڻ آهي ته مــُــريـــد به پاڻ آهي. هــُـــو سوچ به پاڻ آهي، سوچيندڙ به پاڻ آھي. (خالق به پاڻ آهي ته مخلوق به پاڻ آهي.) هــُــن پنھنجيءَ مرضيءَ سان ســمــُــورو مانڊاڻ جوڙيو آهي. تــُــون پنھنجي اندر ۾ جهاتي پائيندين ته تو کي ســمـــُــــوري پروڙ پئجي ويندي. هيڏي هوڏي نه نھار! پاڻ کي پروڙڻ جي ڪوشش ڪر! ڀلائي ڪري پاڻ کي ســُـــڃــــاڻ! صــُـــوفــيــُــن جو بــُــنــيــادي نقطو ئي پاڻ ســُــڃــاڻڻ هــُـــونــدو آهي. جن پاڻ ســُــڃـــاتو اُنهن ڌڻيءَ کي ڄاتو ڇا ڪاڻ ته ڌڻي سندن اندر ۾ ئي مــوجــُـــود آهي. سندن وُجــُـــود جو حصو آهي. ساهه واريءَ رَڳ کان به ويجهو آهي.
بيت:
اصل عاشقن جو، سـِــر نه سانڍڻ ڪم
سئو سسيان اڳرو، سـَــندو دوسان دم
هيءُ هڏو ۽ چم، پــِـڪَ پريان جي نه پـَــڙَي
سمجهاڻي: جيڪي سچا ۽ اصلي عاشق آهن اُهي پنھنجيءَ جان / پنھنجي ســِــر جي ڪا به پرواهه نه ڪندا آهن. اِهو سندن وَڙ ئي ناهي. هــُــنــن کي هر وقت پنھنجي معشوق کي ماڻڻ جي ڳـڻـتـي هوندي آهي. هــُــنـن وٽ ســَــئــو ســِـســيــُــن (ڪنڌن) کان به وڌيڪ اهم پنھنجي دوست / مـحـبـُــوب جو هڪڙو دَم / گــهــَـــڙي پياري آهي، جنھن ۾ کين مُلاقات نصيب ٿئي. سندن جسم جا هڏا، گوشت ۽ چمڙو مــحــبــُــوب جي هڪ پـــــِــڪ برابر به ناهي.
بيت:
مـُــلهه مـھــانگو قطرو، سـِــڪـــڻ شھادت
اسان عبادت، نظر ناز پرينءَ جو.
سمجهاڻي: محبت جي ســُــــرڪ / چــُــڪــي / ڦـــُــــڙي جي ڪا به قيمت ناهي. بي بها آهي، اِها اهڙي شئي آهي جيڪا بازار مان ڳــــِــنـــهـــي نه وَٺبي آهي. اهڙيءَ اَمــُــــلـــهــه شئي جي حاصلات ته وڏي ڳالهه آهي پر ان جي ســِـــڪ ۽ تانگهه جو رُتبو به شھادت آهي. سچيءَ ســِــڪ / اُڪــَــنـڊ / اُڪــِــيــر ۾ گــُـــذارڻ وارو شخص شھيد جيترو عظيم آهي. اسان ته ســِـــڪ ۾ تڙپي تڙپي پنھنجي عبادت ڪريون پيا. هاڻي محبوب جي مرضي آهي ته هــُـــو ناز جي نظر سان نوازي ٿو يا نه؟ ھُو قرب ڪري ٿو يا نه؟ ھرو ڀرو لالچ رکي پيار نه ڪرڻ گھُرجي. اھڙي عمل کي پيار نه پر واپار چئبو. تنھن ڪري اسان جي سوچ ھن ريت ھُجڻ گھُرجي: اون دي او ڄاڻن. سان ڪون اپڻي نڀاوڻ ڏي.
بيت:
ڪوٺي ڪــُـھــي سُپرين، ڪوٺي ڪُھڻ ساڻ
نيزَي هيٺان نينھن جي، پاسي ڪر مَ پاڻ
ڄــُــل وِڃائي ڄاڻ، عاشق اَجل سامهون
سمجهاڻي: پرينءَ سان عشق جڏهن چوٽ چڙهي ويندو آهي؛ رَڳ رَڳ ۾ رَچــــِــي ويندو آهي ته مــِــلـــڻ ۽ دِيـــدار ڪرڻ جي شدت به تيز ٿي ويندي آهي. جيڪڏهن اهڙيءَ صــُـــورت ۾ پرين سـَــڏ ڪري ٿو ته عاشق خوشيءَ ۾ ماپندو ناھي. اُن وقت سندس ڪيفيت اهڙي ٿي ويندي آهي ڄڻ هــُــن کي پنھنجي معشوق ماڻن سان ڪــُــھـــي ڇڏيو آهي. سندس سڏ ۾ محبت جي اهڙي مــِــٺـــي ڇــُـــرِي سمايل آهي جيڪا ڪــُــھـــي ڇڏي ٿي. اي عاشق! جڏهن عشق ۽ نينھن جي نيزي هيٺان هــُــجــيــن ته پاڻ کي پري نه ڪجانءِ! مــحـــبــُــــوب جي مار جو مــَــــزو چــَــکـــجــــانءِ! محبت واريءَ مار جو مزو ئي ٻيو آهي. هيءُ دماغ جو نه پر دِل جو سودو آهي تنھن ڪري پنھنجي قابليت ۽ عــِــلــــم کي ڦـــِــــٽــــو ڪري محبت جي ميدان ۾ اڳتي وَڌُ! لــيــکـــا ڇڏي ڏي!
بيت:
اڳيان اَڏِن وَٽِ، پـونـيــَــن ســِـــرَ سنباهيا
ڪاٽِ ته پـَــوِيــن قــبــُــــول ۾، مـَــڇــُــڻ ڀانـــئـــِــيــن گهـَــٽِ
مـَــٿـــا مـُــھــايــَـــنِ جا، پيا نه ڏِســيــن پـــَــــٽِ!
ڪــَـــلالـــَــڪــــِــي هـَـــٽِ، ڪـُــســڻ جو ڪــُــوپُ وَهـي
مڃتا ۽ سمجهاڻي: شاهه صاحب ايترو ته مقـبـُول شــاعـــر آهي جو سندس ڪلام مان ڪيترا ئي بيت يا اُنهن جا بند چــَــوِڻــيــُــن طــور بــه ڪــَــتــب اچن ٿا. ساڳيءَ ريت سندس شعرن مان چــُــونـــڊ ڪري ڪتابن / اخبارن تي نالا، اخباري خبرن جون ســُــرخــيــُـــون (Headings) ۽ مضمونن جا موضوع به رکيا ويندا آهن. ڪي ماڻهون وري اولاد تي نالا رکڻ وقت پڻ شاهه جي رسالي وسيلي نالن جي چــُـونــڊ ڪندا آهن. هڪ تحقيق مــُــطـــابــق ٽن ســَـــوَن کان وڌيڪ سنڌي ڪتابن جا نالا / Titlesشاهه جي ڪلام مان کنيا ويا آهن. جھڙوڪ: شيخ اياز جو ڪتاب ڀـونـئــر ڀــــِــري آڪاس، ڊاڪٽر عابده گهانگهري جو ڪتاب ســُــکــن واري ســـَـــــڌ، مــُــنـھــنــجـــو ڪتاب ڪــَــتــيـُــم ڪينڪي ۽ ٻيا اچي وڃن ٿا. اهڙيءَ ريت ڊرامن، ناولن ۽ ڪھاڻين ۽ تحقيقي مقالن جي ڪتابن ۽ مضمونن جي ڪتابن جا نالا به شاهه سائينءَ جي ڪلام مان کنيا ويندا آهن.
هــِــن بيت سان به اهڙي قسم جو ئي هڪ تاريخي واقعو ڳنڍيل آهي. ننڍي کنڊ تي انگريزن جي راڄ دوران 13هين اپريل 1919ع تي هندستان جي شھر امرت سر جي جليان والا باغ ۾ انگريز فوج طاقت جي اَنڌ ۾ ڪيترا ئي ماڻهون ماري ڇڏيا. سنڌ جي ســُــڄـــاڻ ماڻهن کي بــه اِها ڳالهه بــلــڪــُــل نه وڻي. هُـنن پنھنجي ڏُک ۽ ڪاوڙ جو اظھار ڪيو. اِن واقعي کي نندڻ لاءِ ڄيٺ مل پـَــرس رام پنھنجيءَ سنڌيءَ اخبار ۾ جيڪو ايڊيٽوريل ڇپيو اُن جي هيڊنگ شاهه صاحب جي اِن بيت جي آخري ’ســِـــٽ ڪلالڪي هٽ، ڪــُــســڻ جو ڪــُـــوپ وهي‘ ڏنائين. انگريز سرڪار اِن ڳالهه جو سخت نوٽيس ورتو. ڪيس اُن وقت جي مئجسٽريٽ ڊاڪٽر ايڇ ٽي سورلي (Dr. H.T Sorley) وٽ پھتو. سورلي صاحب هــِــن وقت تـه شاهه سائينءَ جي تمام وڏن ۽ بــُــنــيــادِي پـــارکـــُـــن ۾ ڳــڻــيــو وڃي ٿو پر تنھن وقت هــُــو شاهه سائينءَ کان واقف نه هو. هــُــن ڪيس هلايو ۽ شاهه صاحب جي اُن هڪ ســِــٽ جــُــون مــُـــخـــتـــلـــف ماڻهن کان معنائون پــُـڇـــنــدو رهيو. هر ماڻهون ان جي تشريح پنھنجي پنھنجي انداز سان پيو ڪري. ڊاڪٽر سورلي شاهه جي ڪلام ۾ ايتري گھرائي، معنوِيت ۽ رنگ ڏِسي نه رُڳو حيران ٿيو پر لطيف سرڪار تي عاشق به ٿي پيو. نتيجي ۾ هــُــن شاهه صاحب تي وڌيڪ تحقيق ڪري دُنيا جي تاريخ ۾ لطيف سائينءَ جي ڪلام تي پھرين پي ايڇ _ ڊي ڪئي ۽ دُنيا جي عظيم شاعرن سان ڀيٽ (Comparative Study) ڪري کيس سڀني کان مٿانھون يعني دنيا جو عظيم شاعر ۽ شاعرن جو سرتاج ثابت ڪيائين.
هيءُ بيت اُنهن بھادُرن لاءِ آهي جيڪي پنھنجي سـِــر جو سانگو ناهن ڪندا. سندن عشق جا پيمانا ئي پنھنجا آهن. هڪڙا ڪــُـســڻ لاءِ اَڏيــُـن وٽ بيٺا آهن ته ٻيا اَڏين تائين پھچڻ لاءِ تيار آهن. هڪ ٻئي کي ڊيڄارڻ ۽ پوئتي ڀـَـڄـــائــڻ بدران هڪ ٻئي جي همٿ وڌائيندي چوَن ٿا ته ســِــر وَڍائڻ ئي قبوليت جي نشاني آهي. متان ڪو سستو سودو سمجهيو ٿي! ڏِسين نه ٿو ته دودن دِليرن ســِـــر جو سودو ڪري پاڻ کي ســُـــرخــــرُو ڪري ڇڏيو آهي. هيءُ اُهو ماڳ آهي جتي قھر ئي قھر آهي. قھر ۽ ظـــُـــلـــم کي ختم ڪرڻ لاءِ رُڳو آواز اُٿارڻ ئي ڪافي ناھي. وڏي قرباني ڏيڻي پئي ٿي، ڇا ڪاڻ ته جان ۽ مال جي قــُـربــانــيءَ کان ســِـــواءِ ڪو چارو ناهي. (ڪلالڪو هٽ = شراب خانو پر هتي ان جي علامتي معنيٰ ظــُـلــم ۽ قھر جو ماڳ آهي)
بيت:
سو هي سو هو، سو اجل سو الله
سو پرين سو پساهه، سو ويري سو واهرو
سمجهاڻي: لطيف سرڪار هــِــن بيت ۾ به الله سائينءَ جي هيڪڙائيءَ ۽ وحدت الوجودي فلسفي جي وضاحت ڪئي آهي، جنھن ۾ انسان ذات کي اُتم حيثيت مليل آھي ۽ ٻانھن جي حقن کي وڏي اوليت ڏني وئي آھي ۽ اللھ کي انسان جي اندر ۾ ئي موجُود ڄاڻايو ويو، تنھن ڪري ڪو به بندو ڪنھن ٻئي جي دل نه ڏکوئي. هيءُ به اُهو ئي آهي ته هــُـــو به ساڳيو ئي آهي. الله به اُهو ئي اٿئي ته اجل به اُهو ئي اٿئي. سو ئي محبوب اٿئي ته سو ئي پساهه اٿئي. دُشمن به اُهو ئي اٿئي ته واهر يا مدد ڪرڻ وارو به اُهو ئي اٿئي. مطلب ته سڀ ڪــُــجـهــه اِها هڪ هستي / ڌڻي / الله اٿئي. سڀ ڪــُــجـهـه اُهو ئي اٿئي. تــُـــون هروڀرو اِن ڳالهه ۾ اَٽڪيو بيٺو آهين ته الله ڪٿي آهي؟ اُن کي ڳولهڻ لاءِ پيو ٿو ڀـَــٽــڪـــِــيـــن. تــُــون پاڻ جھڙن اِنسانن ۾ غور ۽ سمجهه سان ڏِسندين ته ســمـــُـــــورو معلوم ٿي ويندُءِ. انسان جي ذات جي خدمت ۾ ئي الله سمايل آهي.