ـُــر ڏَهـر
ڍڪج ڍڪڻهار، ڏئي پاند پناهه جو
ستر ڪج ستار، جو عيبن ڀري آهيان
**
سـَـتــُـر ڪـر ستار! آءٌ اُگهاڙي آهيان
ڍَڪئين ڍَڪڻــَـهار، ڏيئي پاند پناهه جو
سمجهاڻي: شاهه لطيف جي هيءَ دُعا اڪثر ماڻهون نماز دوران به گـهــُــرنــدا آهن. کين ڪا مصيبت سامهون ايندي آهي يا تڪليف پھچندي اَٿن ته هڪ دم هيءُ بيت پڙهندا آهن. اي مالڪ سائين! اسان وٽ ته ڪجهه ڪو نه اَٿئي. اسان جا عيب نه کول. اسان جو اَندر اِڳڙيون لڳو پيو اٿئي. اسان کي اُگهاڙو نه ڪر؛ ٻاجهه ڪر؛ سڀني عيبن، ڏوهن ۽ ڪوتاهين تي پردو رک؛ پناهه ڏي! تنھنجي هڪ صفت ڍَڪڻھار / ڍَڪيندڙ به آهي. اسان ته آهيون ئي خطا جا پــُــتـــلا! سو پنھنجو ڪرم ڪر سائين!
**
ســـــــچُ ڪه سـُـڪـــو ڍور، ڪــــنـڌيءَ اَڪ ڦـــُـــــلاريــا
جــُـــنـگــن ڇڏيو زور، سـَــرُ سـُــڪـو ســُــونـگـــي گــيـا؟
سمجهاڻي: پاڻي زندگي آهي. جتي درياهه وَهي ٿو اُتي آبادي به ٿئي ٿي. جڏهن درياهه جو پاڻي سـُـڪــي ٿو وڃي يا درياهه رُخ تبديل ٿو ڪري وڃي ته اُن کان پوءِ ڇا ٿو ٿئي؟ لطيف سائين اِن بابت چئي ٿو ته؛ اِها حقيقت آهي ته؛ ڍور يا ڍورو (مھراڻ) سـُـڪــي ويو آهي. نتيجي ۾ اُن جي ڪنڌيءَ / ڪناري ۽ پيٽ ۾ وَڻ، ٻـُـوٽــا ڦــُــٽـــي نڪتا آهن جن ۾ اَڪَ جو وَڻ به گــُــل جهليون بيٺو آهي. جڏهن درياهه سـُـڪـــي ويو آهي ته وَڻج واپار وارا به هـِـن علائقي ۾ نه ٿا اچن. جڏهن آمدني ناهي ته ٽيڪس ڇا جي؟ ٽيڪس اوڳاڙيندڙن جو هـِـتــي ڪھڙو ڪم؟
اسان وٽ به ڪٿي جڏھن ڏڪار يا قحط ايندو آھي يا تباھي ايندي آھي ته سرڪار ٽيڪس معاف ڪندي آھي. جيئن 2010ع دوران آيل ٻوڏ ۾ به ٻوڏ سٽيل ضلعن ۾ ڍل، آبيانا ۽ اوڳاڙيون معاف ڪيون ويون ھُيون. سو جڏھن بد حاليءَ ۾ ٽيڪس وڌائي يا وِڌي وڃي ٿي ته عوام دانھون ڪري ٿو.
**
ڪر ڪي ڳالهڙيون، ڪنڊا ڍور ڌڻين جون
ڪئن سي راتڙيون، ڪنهن پر ڏينهن گذارئين
سمجهاڻي: درياهه ۾ جڏهن پاڻي تمام گهڻو هوندو هو؛ اُن جو سمورو وهڪرو جڏهن هـِــتـــان وَهندو هو، تڏهن هــِــن علائقي ۾ خوشحالي هـُــئـــي. سنڌو جڏهن هـِــن علائقي مان وَهڪرو مــَــٽـــائـــي ويـو تـه، اُن جي پيٽ ۾ ڪنڊيءَ جا وڻ، اَڪ، ٻــُــوڙا ۽ ٻيا ٻــُــوٽـــا ڦــُــٽــي پيا. ڪنڊي جي وَڻ کان مھراڻ جي اوج جي خبر پـُـڇــي ٿي وڃي ته اي ڪنڊا وَڻ! مون کي ڍوري (مھراڻ) جي مالڪن جون ڪي ڪھاڻيون ٻــُـــڌاءِ ته هـُــو پنھنجا ڏينھن ۽ راتيون ڪيئن گــُــذاريــنـدا هـُــئـــا؟ ڪنڊيءَ جي وَڻ جي عـُــمـــر وڏي ٿيندي آهي، جنھن ڪري هـُــن درياهه جو اوج به ڏِٺو هوندو ته ماروئڙن جون مـُــرڪــُـــون به پـَــســيــُـــون هـُــونـدائـيـن. ھن بيت ۾ ھڪ تاريخ به سموھيل آھي ته درياھ جي سُڪڻ جو افسوس به شامل آھي. ھن وقت به سنڌو درياھ جي ساڳي صُورت حال آھي. نتيجي ۾ سنڌ سُڪي ٿي پئي.
**
جان تو هـُـئـڙو سـُــورُ، ڪنڊا ڍور ڌڻين جو
مٿي لامن ٻــُـــور، موريءَ مڃر نه ڪرئين
سمجهاڻي: درياهه جي سـُـڪــڻ جو رُڳو اِنسانن کي ئي نه پر وَڻن ٽڻن ۽ حيوانن کي به ڏُک ۽ نقصان ٿيندو آهي. ڪــَـــنــڊيءَ جو وَڻ به اِنهن مان هڪ آهي. لطيف سرڪار ڪنڊي کي چئي ٿو ته جيڪڏهن تو کي واقعي / سچ ۾ درياهه جي وارثن جي وِڇوڙي جو ڏُک آهي ته پوءِ احتجاج ڇو نه ٿو ڪرين؟ احتجاج ڪھڙيءَ ريت ڪجي؟ وَڻ سـُــوال ڪيو. ائين ڪر جو پنھنجين ٽارين ۾ ٻــُــور ڪرڻ بند ڪري ڇڏ! جڏهن ٻــُــور نه ڪندين ته تنھنجو ٻج نه ٺھندو ۽ ٻج نه ٺھيو ته پوءِ ٻيو ڪنڊو ڪيئن پيدا ٿيندو؟
**
ڪنڊا تون ڪيڏو، جڏهن ڀريو ڍور وهي؟
جسودن جيڏو، تو ڪو گڏيو پهيڙو.
سمجهاڻي: ڪنڊي کي درياهه جي تار وَهڻ جي ياد ڏياريندي شاعر فرمائي ٿو ته، اي ڪنڊي جا وَڻ! اُهي ڏينھن به ياد ڪر جڏهن مھراڻ ڀريو وَهندو هو ته تنھنجي ڏِک ئي ٻي هوندي هئي. ڏاڍو سائو، قد جو ڊِگهو ۽ ڪيڏو نه خوش هـُـئـيـن. جڏهن کان درياهه سـُـڪــي ويو آهي ته ماڻهن به منھن موڙي ڇڏيو آهي. ٻـُـڌاءِ ته ويجهڙائيءَ ۾ جسودن جھڙي راجا جو تو وٽان ڪو گذر ٿيو آهي؟ ماضيءَ ۾ ته هـُــو هـِــتــان جو مشھور پانڌيئڙو هو. پيو ايندو ويندو هو پر هاڻي مـُــنـھــن مــَــٽـــي ويو آهي.
ڪــُـــنـڍي ڪـَـليــُـن وِچ ۾، جڏهن هــَـنـيــائون
موت نه ماريائون، ڏور ڏيئي ويا ڏُک جي
سمجهاڻي: مڇيءَ کي ڦاسائڻ لاءِ جيڪا لوهه جي تکي ڪــُــنـڍي ٺاهي ويندي آهي اُن ۾ کاڌو وِجهي درياهه ۾ اُڇلبي آهي ته، مڇي کاڌي ۾ وات وِجهندي آهي ۽ شڪاري ســَـــٽ ڏيندو آهي. مڇيءَ لاءِ اِهو تمام گهڻو تڪليف وارو عمل هوندو آهي. شاھ لطيف به چوي ٿو ته؛ محبوبن به مون سان ائين ڪيو آهي. هــُــنــن جي محبت واريءَ ڪــُــنـڍيءَ ۾ ڦاسڻ کان پوءِ رِشتو ٽوڙي به نه ٿو سگهجي نه ئي ڦــَــٿــڪـــي سگهجي ٿو. تنھن کان ته هڪ ڌَڪ سان ماري ڇڏن هان ته ڀلو هو! هيءُ وِڇوڙي وارو اهڙو ڏُک آهي جيڪو ڪــُــنـڍيءَ وانگر آهي ۽ ڪــُــنــڍيءَ جي ڏور وري محبوبن جي هٿ ۾ آهي، جيڪي پيا ٿا ڏور کي ســَـــٽــُــون ڏين.
**
جان جـَـرُ هـُــئـــڙو ســِـــيــرَ، تان تـُــون مــَــــڇ! نــه موٽــــئـــيــن
آڏا اَڏي ڪـــِــيــــرَ، گهـَــٽ بـه جهـَــــلــــِـــيــئــه گهــاتـُــوئــــيـن
سمجهاڻي: اي مانگر مڇ! تون به پاڻي نه هــُــجــــڻ ڪري ڏاڍو متاثر ٿيو آهين. جڏهن مھراڻ ۾ پاڻي هو ته ڪير به تو کي پڪڙي نه سگهندو هو؛ ڀـَـڄــي ويندين هــُــئــيــن ته موٽڻ جي نه ڪندين هــُــئــيــن. پاڻي ختم ٿيڻ کان پوءِ تون به ڏاڍو سوگهو ٿي پيو آهين. مھاڻن تنھنجا سمورا رستا بند ڪري ڇڏيا آهن. هــُــنــن وڏا ڪــِــلا / ڪــِــلَ / ڪــِــيــر کوڙي تو کي سوڙهو ڪري ڇڏيو آهي. هاڻي مستيون ڪر ته خبر پـَـوَئــي؟ تو اسان سان جيڪي ظلم ڪيا هــُــئــا هاڻي هر هڪ ڏاڍ جو تو کان حساب وٺنداسين.
وَڳر ڪئو وتن، پـــِــرت نه ڇـــِـــنـن پاڻ ۾
پـَـسو پـَــکيئڙن، مـــاڙهــئــان ميٺ گهڻو
سمجهاڻي: پکي اڪثر ڪري وَلر جي صورت ۾ اُڏامندا آهن؛ گڏ داڻو چـُــڳــنـدا آهن. سندن محبت ۽ اتحاد مثالي آهي. هــُــو جڏهن هڪ ٻئي کان وِڇڙندا آهن ته ڏاڍيون رڙيون ڪندا آهن. اي انسانو! اوهان کانئن سبق سـِــکـــو! پاڻ ۾ پيار ۽ پريت اوهان کان وڌيڪ اَٿن. تنھن ڪري هڪ ٻئي سان ڦــَــڏا فساد ڇڏي محبتون وَنڊيو!
**
جاڳو جاڙيجا، سمان سـُـک مَ سـُـمهو
پـَـسيو آن پاريچا، لاکو ٿو لوڙيون ڪري
سمجهاڻي: هيءُ بيت ماڻهن کي ســُــجــــاڳ ڪرڻ لاءِ پڙهيو ويندو آهي. جڏهن ڪو ڏاڍ ٿيندو آهي ته اديب، شاعر، سياستدان ۽ سماج ســُــڌارڪ هيءُ شعر پڙهي پنھنجيءَ تحريڪ کي زور وَٺرائيندا آهن. ماڻهن کي جاڳائيندا آهن. بيت ۾ هڪ ڌاڙيل لاکــي ڦــُــلاڻــيءَ جي چورين ۽ ڦــُــريـُــن کان بچڻ لاءِ جاڙيجن ۽ سمن کي سڏ ڪري چيو ويو آهي ته اُٿو؛ ننڊ ڇڏيو؛ اتحاد ڪريو! جاڳو نه ته ڦــُــرجـــي لــُــٽــجـــي ۽ مري ويندءُ! اسان هن وقت وِکريا پيا آهيون. ذاتين، قبيلن ۽ سياسي جهيڙن به تباهي آڻي ڇڏي آهي. اسان جي نااتفاقيءَ جو ٻيا فائدو وٺي، اسان کي ڦُري لُٽي رھيا آھن. تنھن ڪري لطيف سرڪار جي ھن بيت کي نعرو (Slogan) ٺاھي متحد ٿيون. محفلن ۽ جلسن ۾ جوش جاڳائڻ لاءِ لفظ جاڙيجا، سمان ۽ لاکو علامت طور سمجهيا ۽ ڪتب ايندا آهن.
**