سـُــر سارنگ
مـُـحـب مـُـنـھــنجا سـُـپرين! آڻئي الله
تو کي ساريو ساهه، اُڪنڊيو آهون ڪري
سمجهاڻي: ميگهه ملهار ۾ جيڪڏهن پرين پاسي سان نه هــُــجـــي ته طبيعت خراب نه ٿيندي ته ٻيو ڇا ٿيندو؟ اِهو ئي سبب آهي جو هـِــن بيت ۾ محبوب جي اچڻ ۽ ملڻ لاءِ الله سائينءَ کان دُعا گـهــُــري وئي آهي جنھن کي سـِــڪ ۾ ساريندي دِل درد ڀريون دانھون ڪري ٿي.
**
آگم ايء نه انگ، جھڙو پـَــسڻ پرينءَ جو
سيڻن بنا سيّد چئي، رُوح نه رَچن رنگ
سھسين ٿيا سارنگ، جاني آيو جـُــوءِ ۾
سمجهاڻي: جيڪو يار جي ديدار ۾ مزو آهي اُهو جـهـــُـــڙ ۽ جـهـُــڙالـــيءَ موسم ۾ ڪٿي آهي. محبوبن کان سواءِ دل کي قرار ئي نه ٿو اچي. اسان جي لاءِ اُن وقت سوين جهڙاليون ۽ مــِــيـنـھــوڳــيءَ جون مــُـــنــدُون ٿينديون / مــِــيــنـھــن وَسندا جڏهن جانب / محبُوب ايندو اسان وٽ.
**
وَسڻ اکڙين جيئن، هـُــوند سکئين مينهن
ته هوند راتو ڏينهن، بـُــونــدون بس نه ڪرين
سمجهاڻي: برسات / مــِــيــنـھــن اهڙي پاڻيءَ کي چئجي ٿو جيڪو زمين کان مٿي آسمان تي موجود ڪڪرن مان ڦــُــڙن جيءَ صــُــورت ۾ زمين تي ڪــِـــري ٿو. ڪــَــڪــر ٻاڦ آهن يا ٻيو ڪــُـجــهــه پر لڳندو ائين آهي ته آسمان تي موجود درياهه هيٺان ڪا ڇاڻي رَکي وئي آهي، جنھن مان ڪڏهن ڦــُــڙ ڦــُــڙ ته ڪڏهن وَڏڦـــُـــڙو / ڳــَــڙو ۽ تيز مــِــيــنـھــن وَسندو آهي. ان جيءَ ڀيٽ ۾ انسان جا ڳوڙها اکين مان هوريان هوريان پيا نڪرندا آهن. لطيف سرڪار مينھن کي تنبيھه ڪندي فرمائي ٿو ته جيڪڏهن ڪنھن عاشق جي اکڙين وانگر تون وَسڻ ســِــکــِـيـن / عشق جي چوٽ لڳئي ته مجال آهي جو تنھنجي وَسڻ ۾ ڪا وِٿي اچي؛ جيڪر هــَــل هــَـــلان هــُــجــئــــي؛ ٻوڙ ٻوڙان هــُــجــئـــي. چنڊ وانگر ڪڏهن ٿورو ٿو اُڀرين / وَسين ته ڪڏهن ڳـــَــچ جنھن ڪري تنھنجو وَسڻ عاشقن جي روئڻ جھڙو مــُــور نه ڀانئيان. تنھنجي وَسڻ ۽ اکين جي وَسڻ ۾ ڏينھن رات جو فرق آھي. تون عشق کان محروم آھين ۽ اکيون عشق ۾ ڀريل آھن.
**
آگـــمــيــــــو آهــي، لڳـهه پس لطـيـف چئي
وُٺـو مـيـنـهـن وڏڦــُــڙو، ڪــــڍو ڌڻ ڪاهي
ڇـَـن ڇڏي پـَـٽ پـَـئـو، سـَــمــر سـَــنـبـاهي
وِهــــــــو مَ لاهــــــــــي، آســـــــــرو الله مـان
سمجهاڻي: ماضيءَ ۾ سنڌ جي خوشحاليءَ جو سڄو دارو مدار برسات تي هوندو هو. هاڻي به ڪــُــجــهــه علائقن خاص ڪري ٿر ۽ ڪوهستان جي خوشحالي مـــِــيـنـھــن ۾ سمايل آهي. سنڌو درياهه ۾ پاڻي گهٽ هــُـجــڻ سبب پڻ برسات بــَــھـــاري آڻي ٿي. جڏهن مينھن نه وَسندو آهي ته ماڻهون پيا رب پاڪ کي ٻاڏائيندا آهن ته ڪو ڪڪر ڪرم جو وَساءِ؛ مــِــھـــر سندو مينھن وَساءِ. سو سندن عرض ٻُڌائين. موسم جـهـُــڙالـــي ٿي ۽ پوءِ زَبردست مــِــيــنـھــن وَسيو. هاڻي پنھنجو مال متاع ڪاهي، سامان ســَـــڙو کڻي جهوپڙا / گهر ڇڏي ميدان ۾ ڪاهي پئو ڇاڪاڻ ته مــِـيـنـھــن وَسڻ سان ساوا گاهه ڦــُــٽـــا آهن. تنھن ڪري ڏُڪار يا اَڻھوند جي صورت ۾ پنھنجي مالڪ مان آس ۽ اُميد ختم نه ڪريو!
**
آگم ڪيا الله، لڳھه پس لطيف چئي
پَلُر جي پالــُــوٽ سين، پَـٽن جهليا پاهه
واحد وڏا ئي ڪيا، مٿي گَسن گاهه
سانگين وريا ساهه، اُٺــُــن آب اگونڌرو.
سمجهاڻي: مولا مھربان مــِــھــر جا مــِــينـھــن وَسايا آهن. مينھن جي پاڻيءَ سان ميدان، روڊ رستا ڀرجي ويا آهن، جنھن جي نتيجي ۾ ٻاجھاري سائينءَ ٻــَــنــيــُـــن کان ســِـــواءِ رستن تي به وڏا وڏا گاهه پيدا ڪيا آهن / ساوَڪ ڪئي آهي، جنھن ڪري مالوَند ماڻهن ۾ ڄڻ ساهه پئجي ويو آهي. خوشيءَ جي لھر پکڙجي وئي آهي ڇا ڪاڻ ته هيل اهڙو مينھن وَسيو آهي، جنھن سندن سڀ ڏُک لاهي ڇڏيا آهن.
**
جاني آيو جــُـــوءِ ۾، ٿيو قلب قرار
وَهـِـلو وِچان ويو، ڪري غم گذار
نظارو نروار، پي پسايو پانهنجو
سمجهاڻي: جڏهن ڏُڪار ختم ٿي ويو ته پنھنجا علائقا ڇڏي ويندڙ به واپس اچي ويا. انهن ۾ منھنجو جاني جگر به هو، جنھن جي اچڻ سان رُوح کي راحت اچي وئي. مون وٽ جيڪي ڏُک ســُــور ۽ گوندر وغيرهه هئا سي به سڀ ڀــَــڄــي ويا. جڏهن معاشي خوشحالي اچي ٿي ته زندگيءَ جا رَنگ ڍَنگ ئي مــَــٽــجـــي وڃن ٿا. ان ماحول ۾ ڪنھن عاشق کي پنھنجي محبوب ڏاڍو چـــِـــٽـــو پـــــِـــٽــــو ديدار ڪرايو آهي؛ جنھن سبب سندس سَرھاين ۾ تمام وڏو واڌارو اچي ويو آھي. ھڪ پاسي خوشحالي ۽ ٻئي پاسي محبُوب ملي ته باقي ڇا گھُرجي؟
**
ڪانڌ تنهنجي پاند ريءَ، سنجهي سيءَ مـَـران
ڪــــامــــل ڪـَـپــــــــاهـَـن ۾، پـيـئي ٺار ٺـران
تـارِيءَ تـو تـَـران، جيئن وَرُ وِهـــاڻــِــيءَ وارِئين
سمجهاڻي: اي منھنجا محبوب! (مــُــڙس!) تون مون کي ڇڏي هليو ويو آهين. هــِـــن وقت سرديءَ جي موسم آهي. خبر اٿئي ته ان مــُــنــد ۾ مون کي تنھنجو وَڌ ۾ وَڌ ساٿ کپندو آهي. سيءَ اهڙا ٿا پــَــوَن جو ســَـــوَڙ ۾ هوندي به ڏَڪڻي نه ٿي ڇڏي. اڃان ته ســَـــنــجــهــــو / سوير آهي رات ڪيئن گذرندي؟ مون کي تنھنجو ئي آسرو آهي. اُميد آھي ته باک ڦــُــٽــيءَ تائين پھچي ويندين. ھڪ عورت تڪليفن جي باوجُود، ٻئي پاسي ڏِسڻ بدران پنھنجي ساٿيءَ جو ئي انتظار ڪري ٿي. سندس اوسيئڙي ۽ وفا داريءَ کي جَسُ آھي.
**
اَڄ پڻ اُترَ پارَ ڏي، ڪـَـڪـَـر ڪارا ڪـَـيس
وِڄـُـون وَسڻ آئيون، ڪـَـري لال لـِـبـَـيس
پرين جي پرديس، مـُـون کي مـِـينھـَـن ميڙيا
سمجهاڻي: شاھ صاحب ھِن بيت ۾ برسات جي منظر نگاري ڪندي فرمائي ٿو ته؛ ڪڪرن جا به ڪئين قسم ٿين ٿا. ڪي رُڳو ڏيکاءَ وارا هوندا آهن پر وَسندا ناهن. وارن جھڙا ڪارا بادل گهڻي ڀاڱي تيز وَسندا آهن. مــِــيــنـھـــن وَسڻ کان اڳ يا اُن جي دوران کــِـــنـوِڻ / بجليءَ جا به چمڪاٽ هــُــونــدا آهن. ڪاري جـهـُــڙ ۾ کــِــنــوِڻ جا تــَــجـــلا ڳاڙهاڻ پيدا ڪري جـهـَــٽ گـهـَــڙيءَ لاءِ ڪڪرن تي اولڙو وِجهي ڳاڙهو ويس پھرائي ڇڏيندا آهن. ان مــُـــنــد ۽ مينھن جي مھرباني آهي، جنھن سبب منھنجا پرديسي پرين واپس ڏيھه آيا آهن / خوشحاليءَ ڪري پنھنجي اَباڻي ديس آيا آهن.
**
اڄ پڻ اُتـَــر پار ڏي، تاڙي ڪـــئي تـنوار
هارين هر سنباهيا، سـَــرها ٿيا سـَـنگهار
اڄ پڻ منھنجي يار، وَسڻ جا ويس ڪيا.
سمجھاڻي: ھيءَ اُن دور جي ڳالھه آھي، جڏھن گڊو، سکر ۽ ڪوٽڙي بئراج ٺھيل نه ھُئا ۽ ھاڻوڪو نھري نظام سنڌ جي اڪيچار علائقن تائين ڦھليل نه ھو. سائنسي اِيجادن کان اڳي ماڻھون پکين پکڻن جي لاتين، تارن جي نکرڻ منجھان وقت ۽ مندن جا پيا اندازا لڳائيندا ھُئا. زراعت ۽ ٻيا ڪم ڪاريون به موسمن آهر ڪندا ھُئا. عبداللطيف انھيءَ عمل جي اُپٽار ڪندي فرمايو آھي ته اڄ جيئن ئي تاڙي اُترين علائقن ۾ ٻولڻ شروع ڪيو آھي، تيئن ئي ھاري ناري سَرھا ٿي پيا آھن ۽ سمجهن ٿا ته مينهن وسندو تنهن ڪري پوکيءَ جي تياري ڪجي. نتيجي ۾ هو ھر کڻي نڪري پيا آھن، ته جيئن ڌرتي کيڙي سگھن ۽ پوکيءَ لائق بڻائي سگھن. مقصد اھو آھي ته تاڙي جي تنوارڻ منجھان ئي معلُوم ٿي ويو آھي ته اسان جي قُربائتي ڪڪر وسڻ جو ويس پاتو آھي.
**
حڪم ٿيو بادل کي، ته سارنگ ساٺ ڪجن
وِڄـُــــون وَسـَـــڻ آيــون، ٽھه ٽھه مينھن ٽـِــمن
جـــن مـــھـانگو لھي ميڙيو، سي ٿا هٿ هـَـڻن
پـنـجـن مـان پـنـدرهـن ٿــيا، اِئـن ٿا وَرق ورن
ڏُڪـــاريــا ڏيـھه مـــان، شــل موذي سڀ مـرن
وري وڏي وس جون، ڪيون ڳالهيون ڳنوارن
ســـــــــــــــــيـد چئي سڀن، آهِه تنھنجو آسرو
سمجهاڻي: شاهه صاحب مال گڏ ڪري، ذخيرو ڪري بحران پيدا ڪندڙ کي سخت ناپسند ڪيو آهي. ذخيري ڪندڙ کي ڏُڪار ۽ بدحاليءَ جو ڪارڻ ڪوٺيندي پـــِــٽــيـــو اَٿائين ته اهڙن ماڻهن کان منھنجو مـُــلــڪ پاڪ هـُـجــي. هـُــو موذي مرض جيان آهن. سي شل مري وڃن ته جيئن منھنجي ماروئڙن لاءِ مھانگائي پيدا نه ٿئي. واپار ڀل ڪريو پر اُن جو نفعو مناسب رکو. ائين نه ٿئي ته پنجن مان پندرهن ڪريو. پنجين رُپئين واري شئي پندرهين رُپئين ڏيو. جيئن اڄ ڪلھه ٿئي پيو. باشعُور ماڻھو ان خلاف آواز به اُٿارن پيا، جلسا جلُوس به ڪڍن پيا. لطيف به پنھنجي دور جي طريقي موجب احتجاج ڪيو، آواز اُٿاريو ۽ کين بد دعائون ڏنائين. اهڙن عوام دُشمنن جي ڪـُـڌائــپ ۽ بيماني ختم ڪرڻ لاءِ لطيف جي دُعا اَگهائي آهي مالڪ سائينءَ. ڪڪرن کي حڪم ڪيو اَٿائين ته وَسڻ جا ويس ڪري وَسي پئو! کنوڻيون کــِــجــڻ لڳيون آهن ۽ تيز برسات وَسي پئي آهي. نتيجي ۾ اُڃ ختم ٿي وئي؛ ساوَڪ ٿي پئي؛ گاهه گلزاريون ٿي ويون؛ فصل ڦــُــٽـــا آهن؛ انسان توڙي جانور به مچي متارا ٿي پيا آهن. خوشحاليءَ اَچڻ کان پوءِ جن اَناج گــُــدامن ۾ گڏ ڪري رکيو هو ته جڏهن اَناج جو بحران ايندو ته پوءِ مھانگو وِڪڻنداسين اُنهن جو به ڪارو مــُــنـھــن ٿي ويو آهي. اي مالڪ سائين! هـِــنــن مسڪين ماروئڙن کي تو کان سواءِ ٻئي ڪنھن جو به سھارو ناهي. تنھنجا لک لائق جو هــِــنــن کي تو مانگر مڇن ۽ ظالمن کان بچايو آهي. ماضيءَ ۾ به ذخيري اندوز مافيا ڏاڍي مضبُوط ھُوندي ھُئي. ويچارو عام ماڻھو ان سان پُڄي نه سگھندو ھو. ماحولياتي تبديلي (برسات) ئي مافيائن جا ناپاڪ ارادا خاڪ ۾ ملائيندي ھُئي. فطري تبديليءَ / برسات کان پوءِ خوشحاليءَ جو ڦل پاڻھي ڪونه ملندو ھو / آھي. ان لاءِ به محنت ۽ ھمت کپي ٿي. لطيف سائينءَ ان جي عڪاسي ھن بيت ۾ ڪئي آھي:
ڏکي توءِ ڏڪار، توڻي وَسن مينھڙا
صاحب ھٿ سُڪار، تو وس آھن ھٿڙا.
جستائين ھٿن ۽ ذھنن کي صحيح ڪَتب نه آڻبو، تيستائين آيل سُڪار/ خوشحاليءَ جي موقعي مان به فائدو حاصل نه ڪري سگھبو.
**
سائينم سدائين، ڪرين مٿي ســـنڌ سـُــڪار
دوست مٺا تون دلدار! عالَــمَ سڀ آباد ڪرين
سمجهاڻي: هـِــن بيت جون هي سـِــٽــون هڪ ڊِگهي بيت جون آخري ٻه سٽون آهن جيڪي عـــالــَــمــي پڌرنامون آهن. رُڳو سنڌ نه پر سڄيءَ دُنيا جي خوشحاليءَ جي دُعا آهن. هــِــن بيت جون ڪـُــل يارهن سٽون آهن. باقي نوَن ســِـــٽــُــن ۾ جـهـُــڙ ۽ برسات جي هند، سنڌ، افعانستان، ترڪيءَ ۽ اولھه اوڀر تي ٿيل سفر ۽ وَسڪاري جو بيان آهي. آخري ٻن سٽن ۾ اِها دُعا آهي ته اي منھنجا مولا سائين! سنڌ کي هميشه خوشحال، شاد آباد ۽ ســُــــکـــيــو رَک! پر اِن سان گڏ سڄيءَ دُنيا کي به پنھنجو گنج ڏي. امن امان ۽ خوشيون نصيب ڪر ته جيئن هر ڪو پنھنجي پنھنجي ڌرتيءَ تي خوش هجي ۽ ڪنھن تي ڪاهه نه ڪري سگهي. خصوصي طور تي سنڌ ڏانھن بُريءَ نظر سان نه نھاري. آمين!
**