سـُـر سـُـھـڻــي
گهـَـڙو ڀـَـڳـو، مــُــنڌ مـُـئي، وسيلا ويا
تھان پوءِ ســُــئــا، سـُــھــڻيءَ سڏ ميھار جا
سمجهاڻي: آخري (ٻــُـــڏڻ واري) ڏينھن ساڻس اِهو دوکو ٿيو جو پڪي گهڙي جيءَ جاءِ تي ڪچو گهڙو رکيو ويــُـــس. عشق ۾ مستاني ســُــھــڻــــي ان کي ســُــڃـــاڻـــي نه سگهي. جڏهن درياهه جي وِچ تي پھتي ته گهڙو ڀــُـــري ڀــَــڄــــي پيو. هــُــن ميھار کي ڏاڍا سڏ ڪيا. زندهه رهڻ جا سندس ســمــُــــورا وسيلا ناڪام ٿيا. پوءِ وڃي ميھار کي خبر پئي. ھن سھڻيءَ کي بچائڻ لاءِ اُن کان پوءِ دانھون ڪــُــوڪــُــون ڪيون ۽ ســُــھــڻـــيءَ کي سڏ ڪيائين. تيستائين سُھڻيءَ جو سَت ختم ٿي چُڪو ھو، سو ســُــھــڻـــيءَ سڏ ته ٻــُـــڌا پر وَرنائڻ هــُــن جي وَس ۾ نه هو. جيڪڏهن ميھار ســُــســـتـــي نه ڪري هان ته ســُــھــڻـــي بچي پئي هان. ميھار جي لاپرواھيءَ ۽ محبت ۾ ڪسائيءَ به سُھڻيءَ کي موت ڏيکاريو. جيڪڏھن غفلت نه ڪري ھا ۽ پاڻ به درياھ ۾ وقت سر لھي پوي ھا ته سُھڻي بچي وڃي ھا.
هئي طالبياڻي حق جي، توڏي لاڪون توڙ
نه ملاح نه مڪڙي، نه ڪي ٻڌائين نوڙ
پاڻي پِــنـيءَ ٻوڙ، سهڻيءَ ڀانيو هو سير ۾
سمجهاڻي: ســُــھــڻــــيءَ جو ڪردار سنڌي سماج جي ريتن رسمن، روايتن ۽ قدرن کان مــُــخـــتــــلـــف آهي. عام طور اهڙي ڪردار کي پسند نه ٿو ڪيو وڃي پر لطيف سائينءَ ســُــھــڻـــيءَ جي نه رُڳو وَڪالت ڪئي آهي پر کيس صحيح ثابت ڪرڻ جي ڪامياب ڪوشش به ڪئي آهي. هــُـــو هــر معاملي ۾ عورت جي راءِ جو احترام ڪرڻ جو دَرس ڏئي ٿو. ســُــھــڻــيءَ سان به زيادتي ڪئي وئي هــُــئــــي، جو سندس مرضيءَ بنا ڏَم سان شادي ڪرائي وئي هــُــئــــي. نتيجي ۾ هــُـــن ميھار سان پنھنجيءَ محبت کي جاري رکيو. لطيف فرمائي ٿو ته ســُــھــڻـــي ته شروع کان ئي حق جي ڳولها ۾ هــُــئــــي؛ صحيح واٽ تي هــُــئــــي. اِهو ئي سبب آهي جو جڏهن ميھار سان ملڻ ويندي هــُــئـــي ته کيس درياهه پار ڪرائڻ لاءِ نه ڪنھن ملاح جي ضرورت هــُــئـــي نه ئي ٻيڙيءَ جي ۽ نه ئي وري نوڙ يا رَسي جي ضرورت هــُــئــــي جو ڪــِــنــاري تي وَڻ يا ڪنھن ڪــِــلــــي سان رَسو ٻــَـــڌي اُن جي ســَــــھـــاري تي درياهه ٽــُــپــــي هان. هــُـــن کي درياهه جو وڏو پاڻي به گوڏي کان به گهٽ پــــِــنــــيءَ يعني پيرن ٻــُـــڏڻ جيترو پئي لڳو. اهو ئي سبب آهي ته هــُــوءَ همٿ ۽ عشق سان پئي درياهه پار ڪندي هــُــئــــي؛ ميھار سان ملندي هــُــئــــي. مطلب ته اسان جيڪڏھن مقصد سان سچا آھيون ته ھر قسم جي رنڊڪ کي ختم ڪري سگھون ٿا.
پـُـڇــن جي ميهار کي، پـُــڇـــن سـي ميھار
تــُــرهـو تنين بار، عشق جنين کـي آڪرو
سمجهاڻي: جيڪي ميھار کي ياد ڪن ٿيون تن کي ميھار به ياد ڪري ٿو. يعني هتي محبت ٻطرفي آهي. ڪٿي ڪٿي هڪ طرفي هــُـــونــدي آهي. گـهــُـــر ته گــهــُــــرانءِ وارو ڪم آهي. جڏهن محبت پنھنجي اوج تي هــُــونــدي آهي ۽ عشق جن جي اندر ۾ نه ماپندو آهي ته ســُــھــڻـــيءَ وانگر اُنهن کي درياهه پار ڪرڻ لاءِ ڪنھن ٺوس سھاري جي ضرورت نه پــَـــوَنـدي آهي. تــُــرهــــو درياهه پار ڪرڻ لاءِ هڪ قسم جو سھارو هــُـــونــدو آهي جيڪو ڪاٺين ۽ ڪــَــکـــن ڪانن مان ٺاهيو ويندو آهي. ســُــھــڻـــيءَ بــه ملاح، مڪڙيءَ (ٻيڙيءَ) ۽ تــُــرهـــي جي ڪا به پرواهه نه ڪئي بــلــڪـــِــه تــُــرهـــي کي بــار ڀانئي گهڙي کي وسيلو ٺاهيائين.
ڪنڌيءَ اُڀـيــُـــون ڪيتريـُــون، ساهڙ ساهڙ ڪن
ڪنين سانگو ساهه جو، ڪي گهوريس ڪيو گهــِــڙن
ساهڙ سندو تن، گهاگهائي گهــِــڙن جي
سمجهاڻي: درياهه جي ڪناري تي بيھي ته ڪيتريون ئي پنھنجي محبوب کي ياد ڪنديون آهن. انهن مان گهڻيون ته اِن جي ڪري نه گـهـــِـــڙنــديــُــــون آهن ته متان پاڻيءَ ۾ مري وڃن ڇو ته انهن جو عشق پــُــخـــتـــــو نه هــُـــونــدو آهي. جن جو عشق سچو ۽ پڪو هــُـــونــدو آهي سي ته درياهه ۾ اِهو چئي گــهـــِـــڙنــديــُـــون آهن ته جيڪڏهن مــُــئـــَـــس ته يار تان گهوريس! ساهڙ / مــحــبــُـــوب بــه اُنهن کي پنھنجو ڪندو آهي جيڪي مــُــرڪـــنــدي / خوشيءَ سان درياهه ۾ لھي پوَنديون آهن. مطلب ته سکڻيون خواھشون نه ڪجن، ڪُجهھ حاصل ڪرڻو آھي ته ان لاءِ عملي قدم کڻڻ ضروري آھن. ڪوشش ئي ڪاميابيءَ جي ڪُنجي ھُوندي آھي.
وڻن ويٺا ڪانگ، وِچــِــيـن ٿي ويلا ڪري
گهــِــڙي گهڙو هٿ ڪري، سـُــڻـي سانجهيءَ ٻانگ
سي ئي ڍونڍي سانگ، جتي ساهڙ سپرين
سمجهاڻي: لطيف سرڪار ســُــھــڻــــيءَ جي ميھار سان ملڻ لاءِ تياريءَ جو منظر هــِــن ريت ٿو بيان ڪري ته ٽيپھريءَ جو وقت آهي؛ وَڻن تي ڪانءَ ۽ ٻيا پکي واهيرو ڪرڻ لڳا آهن ته ســُــھــڻــــيءَ ســَــــــنــبـــــت شروع ڪئي آهي. جڏهن سج لٿي جي ٻانگ آئي آهي ۽ اُوندهه شروع ٿيڻ لڳي آهي ته هــُــن گـهــَــــڙو هٿ ڪري پاڻيءَ ۾ ٽــُـــپ ڏِنو آهي. دريــاهه ٽــُــپــــي اُهي ماڳ يا ٿاڪ پئي ڳولهي جتي سندس ساهڙ (محبوب) آهي.
گهـــِــــڙيا سي چڙهيا، ائين اٿيئي
مـَــئــَــي مــَــتـــي مھراڻ ۾، پئو ٽپو ڏيئي
ته ميهار مليئي، سـَـمـڀــوڙو سيڻاهه سين
سمجهاڻي: اِهو اُصــُـــول اٿئي ته جيڪي پــُــرعـــزم ٿي ميدان ۾ لھندا آهن، اُهي ئي سوڀارا ٿيندا آهن. سو تــُــون بــه تار درياهه / مھراڻ ۾ / خطرناڪ ميدان ۽ منزل ڏي ڪاهي پــَــئــُـــه ته تو کي به ســُــھــڻـــيءَ وانگر ميھار ملندو / مقصد ۾ ڪاميابي ملندي. اُهو به رُڳو خالي ميھار نه پر سيڻاهه سميت اچي تو وٽ حاضر ٿيندو. مطلب ته نه رُڳو منزل پر منزل تائين پھچڻ لاءِ ســُــواري ۽ صحيح دَڳ به ملي ويندُءِ. (سيڻاهه ٻڪريءَ جي کل کي ســِــبــــي بند ڪري / ڦــُــوڪـــي تـــَـــرڻ لاءِ ٽيوب وانگر ٺاهيل هڪ شئي هــُــــونـــدي آهي.)
جي تو بيت ڀانئيان، سي آيـتــُـون آهين
نيو من لائين، پريان ســَــــنـدي پار ڏي
سمجهاڻي: شاهه لطيف پنھنجي هــِــن بيت ۾ پنھنجي ڪلام لاءِ اِها دعوا ڪئي آهي ته: مــُــنــھــنــجـــا هي بيت / شعر ڪي عام شعر ناهن بــلــڪــِـــه اِنهن جي وڏي اهميت آهي. اِهي قــُــرآن پاڪ جي آيتن وانگر آهن. آيت معنيٰ نشاني. قــُـــرآن پاڪ ۾ جتي جــُــمــلـــو پــُـــورو ٿيندو آهي ته اُن کان پوءِ ننڍڙو گولڙو ڏِنل هــُـــونــدو آهي جتي گهڻي ڀاڱي ساهه کڻبو آهي. هڪ گولڙي کان ٻئي گولڙي يا ڪنھن به ســُـــورت جي شروع کان پوءِ آيل پھرئين گولڙي تائين هڪ آيت ڳڻي ويندي آهي. شاهه صاحب چئي ٿو ته مــُــنــھــــنــجــــا شعر اُهي آيتون آهين، جيڪي تــُــنــھـــنــجـــيءَ دِل کي پرينءَ جي پار ڏي وٺي وينديون. مخدوم عبدالرحيم گـــِــــرهــــوڙي فرمائي ٿو:
آهي عـبـدالـلـطــيـف تي، رضامندو رحمان
جوڙي جنھن قــُــرآن، سنڌيءَ ۾ سمجهايو
**
جيئاريس سنڀار، ڪوهُه ڪريندم گڏجي
ويروتار وجود ۾، پرين جي پچار
سڄڻ هُئن نه ڌار، جي هينئين ۾ حل ٿيا
سمجهاڻي: حقيقت اِها آهي ته مــُــون کي مـحـبــُـــوب جيءَ ياد ئي زندهه رکيو آهي. سو ساڻس ملي ڇا ڪندس؟ هميشه مــُـــنــھــنـجـــي وُجــُـــود ۾ پرينءَ جي پچار گهر ڪري وئي آهي. اُهي سڄڻ ڪڏهن به جــُـــدا نه ٿا ٿي سگهن جيڪي دِل سان ملي هڪ ٿي ويا هــُــجـــن. (جيئن کير ۾ کنڊ حل ٿي وئي هــُــجــــي / گـــَـــڏجـــي وئي هــُــجـــي / مــحــلــــُــــول ٺھي ويو هــُــجــــي ته پوءِ انهن کي الڳ نه ٿو ڪري سگهجي. ائين ئي منھنجو محبوب مــُـــون ۾ داخل ٿي ويو آهي.)
گهڙِي گهڙو هٿ ڪــَـــرَي؛ ٻــَــــھـــُــــون نــِـــھــــارَي ٻــَــــنــگ
وَ اما مـــن خاف مــَـــقـــام رَبــّـــھــِـي؛ اِي لنگهيائــِــيــن لنگهه
سـِـــڪـــَــــنـديــُــن کي، سيد چئي، ڪــِـيـن جهليندو جهنگ
رات جـــَــــنــــِـــيــن جـــو رَنگ، اَلا! ســـــي اُڪارئــــيــن
سمجهاڻي: ســُــھـــڻـــــي گــهــَـڙو هٿ ڪري، هيڏي هوڏي نھاري، درياهه جي موج مستي ڏِسي ۽ پــَـــڪ ڪري درياهه ۾ لھي پئي ۽ اِهو ڏُکيو رستو اُڪري وئي. (آيت سڳوريءَ جو ترجمون: جو پنھنجي رب جي اڳيان بيھڻ کان ڊڄي ٿو.) جن کي سچي ســِـــڪ آهي تن کي سيد عبداللطيف چئي ته خوفناڪ جهنگ به روڪي نه سگهندو. جيڪي رات جا راهي آهن؛ جن جا رنگ رات جو نــِـــکـــــرن ٿا اي مالڪ سائين! تن جي پارت اٿئي! اُنهن کي صحيح سلامت پار پھچائجانءِ / اُڪارجانءِ!
توڏي توڙان ئــِــي نينھن نوازي سـُــھــڻـــي!
ڳچيءَ هار حبيبَ جو، لائق لـــَــــڌائــِــيـن
سو تڙ سوٺائين، جيڏانــھـــن عـالــَـم آسرو
سمجهاڻي: توڏي به ســُــھــڻـــيءَ جو نالو آهي. کيس اصل کان ئي ڪو سچو عشق هو. هوءَ عشق جي نوازيل هــُـــئــــي. عشق ڪنھن ڪنھن کي نوازيندو آهي. پنھنجي محبوب جي محبت جو هار کيس نصيب ٿيو. سندس محبوب به ساڻس محبت ڪندو هو. هــُـــن محبت ۾ اُهو ماڳ ماڻيو جيڪو سڄي جڳ جو آڌار هو. اِها منزل به ڀاڳ وارن کي ئي ملندي آهي.
ساري سـِــکُ سبق، شريعت ســـَــــــنــدو سـُــھـــڻـــي!
طــَـــريـــقـــتـــان تــِــکـــو وَهــــي، حقيقت جو حق
مـعــرفــت مــَـــــرَڪ، اَصــُـــــل عــــاشــقــن کـــــي
سمجهاڻي: ســُـــر ســُـــھـــڻــــيءَ جي هــِـــن بيت ۾ صــُــــوفــيــُــن جــُـــون چـــار منزلون هڪ شريعت، ٻي طريقت، ٽين حقيقت ۽ چوٿين معرفت بيان ڪيون ويون آهن. ســُــھــڻـــيءَ کي / ٻـــانــهــــي کي سچي عشق تائين پھچڻ لاءِ چيو وڃي ٿو ته تو کي پھريان شريعت جو سبق ســِـــکــــڻـــو آهي. طريقت (طريقي / مُرشد وسيلي حقيقت تائين پھچڻ) کان حقيقت جو حق تــِـــکــــو ۽ تيز آهي. سچن عاشقن لاءِ معرفتِ الاهي حاصل ڪرڻ ئي مانُ ۽ شان آهي. اِهي منزلون ئي صوفين جي ڏاڪڻ هــُـــونــديـــُـــــون آهن جن کي پار ڪرڻ لاءِ سڄي سڄي ڄمار وقف ڪري ڇڏيندا آهن.
ڪارِي رات، ڪـَــچــو گهـَـــڙو، اُڻـٽـِـيــھَه اُونداهِي
چـــنـڊ نــالو ناهِه ڪو، دريـــــــــاهَه دَڙ لائــِـــي
سـاهـَـڙ ڪارڻ ســُـــھــڻــي، آڌِيءَ ٿــَـــي آئــي
اِيُ ڪم اِلاهــِـي، نات ڪُنن ۾ ڪَير گهـِـڙَي؟
سمجهاڻي: جنھن رات ســُــھــڻــــي ٻـــُــــڏي هــُـــئـــي اُن رات چنڊ جي آخري رات هــُــئــــي. آخري رات ۾ چنڊ اهڙي وقت اُڀرندو آهي جڏهن سج اُڀرڻ وارو هــُـــونـــدو آهي. اهڙيءَ حالت ۾ ڪڏهن نظر ايندو آهي ته ڪڏهن نه. هڪ طرف ته چنڊ جو نانءُ نشان ڪونهي ٻئي پاسي اڌ رات جي گھگھه اُونداھيءَ ۾ درياهه به موجن ۾ آهي. پنھنجي مــُــحــــب سان ملڻ لاءِ ســُــھــڻــــي اَڌ رات آئي آهي. سچي ڳالهه ته اِها آهي ته ساڻس رب راضي آهي ۽ هــُــو کــانــئــُـــنــس اِهو ڪم پيو ڪرائي نه ته ڪير آهي ٻيو ڪو جيڪو ڪــُــنــن ۾ ڪاهي پئي. جڏھن ارادا اٽل ھُوندا آھن ته خُدائي مدد حاصل ٿئي ٿي. ان حالت ۾ علامه اقبال چواڻي ’خُدا خود بندي سي پُوڇي، بتا تيري رضا ڪيا ھي؟“
جا هڙ اندر جيءَ، سا هڙ ڏني ساهه کي
سا هڙ ڏني ساهه کي، سا هڙ ساهڙ ريءَ
ساهڙ ميڙ سميع، ته سا هڙ ڇـُـڙي ساهه کي
سمجهاڻي: لطيف سائينءَ هــِــن بيت ۾ ڪمال ڪاريگري رکي آهي. هيءُ لوڪ ادب جي صنف ھُنر جو ھڪڙو اهڙو هــُــنــر آهي جنھن ۾ هڪ ئي لفظ ”ساهڙ“ جــُـــون مــُــخـــتــــلـــف معنائون سامهون اچن ٿيون. ساهڙ ميھار يعني ســُــھــڻــــيءَ جي مــحــبــُـــوب کي به چيو وڃي ٿو. ســُــھــڻــــي چئي ٿي جيڪا هــَــــڙ معنيٰ ڳنڍ جيءَ ۾ ڏنل آهي سا ڳنڍ مــُــنــھــنــجــــي محبوب (ساهڙ) ڏني آهي. هاڻي اُها ڳنڍ ساهڙ (محبُوب) کان ســِـــواءِ ٻيو ڪو به کولي / ڇوڙي نه ٿو سگهي. ساهڙ (اي ڌڻي!) اي ٻــُـــڌنــدڙ! مــُـــون کــي ساهڙ سان ملاءِ ته ساهَه جي ڳنڍ کـــُـــلـــــي پئي نه ته منھنجو بچڻ مــُــشـــڪـــل آهي.
آءٌ ڪ نــه ڄـــاڻــــان ايئن؟ تـــه جـَـر گـهــِــڙي جوکو ٿئي
قضا جا ڪـريم جي، تنھن کان ڪنڌ ڪڍبو ڪيئن
هــــڪُ لـِــکـــئـــي ٻــيــو نيــنـھـن، آڻـــي اُڇـليو آب ۾
سمجهاڻي: مان ته عشق ۾ اَنڌي هيس. سو مون کي ڪھڙي خبر هئي ته پاڻيءَ ۾ گـهــِــڙڻ سان نقصان ٿيندو. حقيقت اِها آهي ته اِها منھنجي رب جي مرضي هئي ته مان عشق ۾ ايترو اڳتي نڪري وڃان. تنھن ڪري ڪريم جي قضا کان ماڻهون ڪيئن ٿو بچي سگهي. هڪڙو ته قسمت جو لکيو هيو ٻيو عشق هو. انهن ٻنهي درياهه جي ڌَڌڪن ۾ ڌِڪي ڇڏيو.
سـَـــڀت پـَــچــار پـــرين جي، سڀت هوت حضور
ملڪ مڙوئـي منصور، ڪُھي ڪھندين ڪيترا؟
سمجهاڻي: شاهه لطيف شاهه عنايت شھيد جي شھادت واري واقعي جو کــُــلـــي اظھار نه ڪيو آهي. هــِــن بيت مان لڳي ٿو ته سندس اِشارو شاهه عنايت شھيد ڏانھن آهي. ڪي عالم هــِــن بيت جي مذهبي رَنگ ۾ تشريح ڪن ٿا. جتي ڪٿي محبوب جو ذڪر آهي. هـُـو هر هنڌ موجود آهي. جيڪو عوام جي دِلين ۾ گهر ڪري وڃي تنھن جون ڳالهيون ۽ پچارون ته هر ماڳ تي ٿينديون. ڄڻ هـُــو ساڻن گڏ آهي. هونئن به شھيد زندهه هوندا آهن. سندن مرڻ سان ڪي تحريڪون ختم ناهن ٿينديون. وقتي طور بيھي ته سگهن ٿيون پر ساهي پـَــٽـــي نئون روپ، نئون جوش ۽ ولوَلو وٺي اُڀري پونديون آهن. جڏهن سڄو مـُـلــڪ منصور ٿي وڃي؛ قربانيءَ لاءِ تيار هـُـجــي ته پوءِ اي غاصب! ڪنھن کي ڪـُـھــي ڪنھن کي ڪـُـھـنـديـن؟ ڪنھن ڪنھن کي ڦاسيءَ چاڙھيندين؟
جـَـر ٿــَـر تــِـک تـنـوار، وڻ ٽڻ وائي هـيـڪـڙي
ســـــڀــيـئي شــئـي ٿـــــيــا، سـُـــوريءَ ســــــــزاوار
ھمہ مـنصـــــــور هزار، ڪھڙا چاڙهي چاڙهئين
سمجهاڻي: هــِــن بيت لاءِ به خيال ڪيو ٿو وڃي ته شاهه عنايت شھيد لاءِ آهي. سنڌ تان جان گهوريندڙن، حق لاءِ وِڙهندڙن ٻــَـــڌيءَ ۽ قــُــربـــانــيءَ جو اعلان ڪيو آهي. سمورن ساٿين اِن تي لبيڪ چئي آهي. هاڻي وَستيءَ واهڻ، وَڻ ٽڻ، بر بحر ۾ هڪ ئي آواز آهي ته اسان قربانيءَ ڪارڻ تيار آهيون. جيڪڏهن حق جو آواز اُٿارڻ ڏوهه آهي ته اسان کي ســُـــولــــيءَ جي سزا قبول آهي. سـِــر گهورڻ وارا منصور هڪ ٻه نه پر هزارين آهن. تون ڦاسي ڏيڻ ته شروع ڪر! تنھنجون ڦاسيون کــُــٽـــي وِينديون. ڪنھن کي ٽــَــنــگـــي ڪنھن کي ٽنگيندين؟ سو هاڻي تون پنھنجي ناڪامي قبول ڪر!
**