ســُــــر ڪــــارايــــل
ڪنور پاڙون پاتار ۾، ڀونر ڀـــِـــري آڪاس
ٻنهي سندي ڳالهڙي، رازق آندي راس
تنھن عشق کي شاباس، جنھن محبتي ميڙيا
سمجهاڻي: محبت جا پيچ ڪٿي ٿا پوَن، عشق جا ڪـَــڙا ڪيئن ۽ ڪٿي ٿا ملن؟ اِنهن جا ڪجهه مثال هــِــن بيت ۾ ڏنل آهن. ڪنول جو گل پاڻيءَ جي مٿاڇري تي ٿيندو آهي، جڏهن ته اِن ٻـُـوٽـــي جون پاڙون پاڻيءَ اندر هونديون آهن. اڪثر ڪري گدلي پاڻيءَ ۾ اھو ٻــُــوٽــو ٿيندو آهي. پاڻي گدلو، گــُــل سـُــھــڻــو، گــُــل سان محبت ڪرڻ وارو هڪ ڪاري رنگ جو اُڏامندڙ جيتامڙو ڀونر آهي. جيڪو زمين کان مٿي آسمان ۾ پيو اُڏرَندو آهي. ٻنهي کي پيدا ڪندڙ پاڻ ۾ ملائي ڇڏيو آهي. رازق سندن من جون مرادون پوريون ڪيون آهن. ساڳي وقت سندن عشق کي به جـَــسُ آهي جنھن ٻنهي پيار ڪرڻ وارن کي پاڻ ۾ ملائي ڇڏيو آهي.
هـــِــن بيت مان عشق ۽ رُوحانيت سان گڏ سائنس جو عـِـلـم به معلوم ٿئي ٿو. جديد سائنسي علمن ٻوٽن، وَڻن ٽڻن ۽ جيتن جڻين کي هڪ ٻئي لاءِ لازم ۽ ملزوم ڪوٺيو آهي، ڇا ڪاڻ ته ٻـُــوٽــن جي واڌ وِيجهه / ڦــُـٽــڻ ڦاٽڻ ۾ جيتن جڻين جو به مــُــک ڪردار آهي. وَڻن ٽڻن ۽ گلن ٻوٽن ۾ پڻ نر ۽ ماديءَ جو تصور آهي ۽ جيتن جي ٻوٽن تي ويھڻ سان نر ۽ مادي جـُــزا ٻوٽن ڏانھن منتقل ٿيندا آهن، جنھن کان پوءِ ئي وڻ ۽ ٻوٽا ڦــَــر جهليندا آهن نه ته ٻــُــور ڇـڻــي يا کــَــسَ ٿي ويندو آهي. هيءُ بيت لطيف سائينءَ جي علمي سگهه جو ڏاڍو ڀلو مثال آهي.
**
سنهان ڀانءِ مَ سـَــپ، وياءَ واسينگن جا
جنين جي جهڙپ، هاٿي هنڌان نه چري
سمجهاڻي: ھن بيت ۾ جسماني وڏ ننڍائيءَ جو ذڪر ڪيو ويو آھي. ھر شئي جي اھميت آھي. ڪنھن تمام ننڍي ۽ ڪمزور جان واريءَ جيوت کي به گھٽ نه سمجھو. اھڙيءَ ريت ڪو ڪيڏو به کڻي طاقتور ھُجي، پر ان جي آڏو پاڻ کي ھيڻو نه سمجھو. ان سلسلي ۾ لطيف جي ھن بيت مان سبق حاصل ڪريو! ھُو فرمائي ٿو ته؛ نانگ جا ٻچا به ٿيندا آهن. اُنهن کي غير اهم نه سمجهه! هاٿيءَ جيڏي وڏي جانور کي به جيڪڏهن اُهي ننڍا جيتامڙا نانگ (سپ) ڏَنگ هڻن ته اُن کي به ڪيري وِجهن. مجال آهي جو هــُــو چــُــرِي پــُــرِي سگهي.
**
اَڇو پاڻي لـــُــڙ ٿيو، ڪالوريو ڪَنـگن
ايندي لڄ مَرن، تنھين سَر مٿي هـَــنـجــڙا
سمجهاڻي: ڍَنڍ يا تلاءَ جي پکين مان ڪــَــنـگ ننڍي پاڻيءَ مان شڪار ڪندا آهن. پنھنجيءَ عادت موجب پير هڻي يا چـُـھـنـبـُــون ٻوڙي اَڇي صاف سـُــٿــري پاڻيءَ کي ميرو / گيرو ڪري ڇڏيندا آهن، جڏهن ته اِنهن جي ڀيٽ ۾ هنج پکي وڏي پاڻيءَ مان شڪار حاصل ڪندا آهن جنھن جي تـــَــري ۾ سندن پير به نه پھچندا آهن. نتيجي ۾ پاڻي توڙي پاڻ صاف ۽ شفاف رهندا آهن. ڪنگن واري ميري، گيري ۽ گـــَــدلـــي پاڻيءَ ڏانھن اَچڻ کي هنج پنھنجي بي عزتي سمجهندا آهن. مطلب ته ھو اصُول پرست آھن. پکين جي خاصيتن ۽ خامين کي ڏسي به بھتري آڻي سگھجي ٿي.
آءُ اُڏامي هنجڙا! ســَــــر ۾ ســارِيــنــئـــي
مـتـان مـاريـنـئــي، پـاڙهيري پـھـه ڪري
سمجهاڻي: ڍَنڍ ۽ تلاءَ جي پکين ۾ هنج جو شڪار ڏاڍي شوق سان ڪيو ويندو آهي. اِهو پکي جھڙو ســُــونـھــن ۽ خصلتن ۾ سـَـــرس آهي، تھڙو وري کائڻ ۾ به مزيدار آهي. هڪڙا ته فطرت سان محبت جي ڪري هنج کي ڏِسڻ لاءِ آتا هوندا آهن ۽ کيس ياد ڪندا رهندا آهن، ٻيا وري اُن کي مارڻ لاءِ اچي ميدان ۾ لھندا آهن. اي پيارا هنجڙا! تو کي هـِـتــي ڏاڍو ياد ڪيو وڃي ٿو. مون کي ڊَپ آهي ته، تو کي ڪو شڪاري متان ماري وِجهي، ڇا ڪاڻ ته اِنهن جو ڌَنڌو ئي اِهو آهي.
ھن وقت ته پکين جي بيجا شڪار تي پابنديون آھن ۽ انھن جي واڌ وِيجھه يا نسل ڪاريءَ لاءِ سنڌ سان گڏ سڄي سنسار ۾ اُپاءَ ورتا پيا وڃن، پر لطيف سائينءَ جي دور ۾ جيئن ته ٻيلا جھجھا ھُوندا ھُئا ۽ جھنگلي جيوَتن جي نسلن جي کُٽڻ جو ڪو خاص کُٽڪو نه ھُوندو ھو، تڏھن به لطيف سائينءَ کي پکين جي غير ضروري شڪار تي ڳڻتي رھي. نتيجي ۾ لطيف سائينءَ پنھنجي دور ۾ پکين يا جھنگلي جيوَتن جي تحفظ جي ڳالھه ڪئي/ تحريڪ ھلائي.
**
سو پکي، سو پـــِــڃــــرو، سو سـَـر، سو ئـِـي هَنجهه
پــيــئــي جــــان پـَـرُوڙيو، مـُـون پنھنجو مـَـنجهه
ڏِيل جنھين جو ڏَنجهه، سو مارِي ٿو مـَـنجهه ڦـِـري
سمجهاڻي: شاهه لطيف هــِــن بيت ۾ انساني نفسيات ۽ ڊَپ کي واضح ڪيو آهي ته؛ پکي، پـــِــڃـــرو، چشمون (تلاءُ) ۽ هنج ساڳي ڳالهه آهن. پکي پڃري کان ڊِڄندو آهي. هنج تلاءَ سان محبت ته ڪندو آهي پر اُن جي پاسي ۾ شڪاري به لڪل هوندو آهي. تنھن ڪري ڊِڄندو آهي پر اِهي سڀ هڪ ٻئي سان جــُــڙيـــل / ڳنڍيل به آهن. جڏهن اندر ۾ غور ڪيم ته خبر پئي ته سڄو خوف ته اندر ۾ ئي ويٺل آهي. جنھن جو جسم کي خطرو آهي سو ته مون ۾ ئي موجود آهي. تنھن ڪري سڀ خوف خطرا ختم ڪري پنھنجي جاکوڙ جاري رکجي. موت کان ڪيترو به ڊڄبو ۽ ڀـَـڄــبــو ته به هڪ نه هڪ ڏينھن ضرور ايندو. جيڪو ڪـَــرڻــو اَٿئي سو جيئري ئي ڪر!
**
وڃــيــن نـــه پـيــھـــي، پـــِــٿــُــن لــئــه پـاتـارَ ۾
ڪنڌيءَ ۾ ڪيـھــي، هاجَ تنهنجي هنجهڙا
سمجهاڻي: جڏهن ڪو هنج پنھنجن ڳــُــڻــن يا اصل خوبين کان پري ٿي ٿو وڃي ته اُن کي سمجهايو وڃي ٿو ته اي هنج! تون ته سمنڊ جي اُونهي پاڻيءَ مان موتي ڪڍي ايندو آهين. سو هاڻي ڇو نه ٿو ائين ڪرين؟ پنھنجو ڪردار ڇو وِساري ڇڏيو اَٿئي جو ڪــِــنـــاري تي ننڍي، ميري، گيري ۽ گدلي پاڻيءَ ۾ پيو ڏِسڻ ۾ اچين؟ هــِــتـــي تنھنجو ڪھڙو ڪم آهي؟ وڃ وڃي پنھنجو اصل ڪم ڪر! سُھڻن اصُولن تي زندگي گُذار!
**
پھرِين ڪاري نانگ جـــِــي، ڪو ڇــِــرڪــيــل ڇيڙ ڪـَــرَي
هــِــي هـَــڻـــي ڏَنــگ ڏَســـائــيــو، تــه ويـجـهـــو تـــــان نـَـه وَري
جـيـڪــي ٽــَــپِ مــَــري، جــيــڪـــي سـِــڪـــي صحت کي
سمجهاڻي: ڪارو نانگ دهشت جي علامت هوندو آهي. وير به رکندو آهي پر اُهو تڏهن جڏهن هــُــن کي ڪو تڪليف ڏئي نه ته هرو ڀرو ڪنھن کي ستائيندو ناهي. سو ڪو کــُــٽـــيءَ کنيو اَڳرائي ڪري ساڻس کينس ڪندو يا کـــَــشــَـــٽ ڪندو ته پوءِ ڪارو نانگ به مــُــڙڻ وارو ناهي. اهڙو هنڌائتو ڏَنگ هڻندس جو ٿوري ۾ جان ڪو نه ڇــُــٽــنـدس يا ته ٺپ مري ويندو يا وري سندس صحت کري ويندي جو نه جيئرن ۾ هوندو نه ئي مــُــئـــلــن ۾.
**