سُر کنڀات
بيت:
چنڊ چوانءِ سچ، جي مـَــٺـــِــيـن مــُــور نه ڀانئين
ڪڏهن اُڀرين سـَـنـهـڙو، ڪڏهن اُڀرين ڳچ
مـُـنـھــن ۾ ٻرئي مـَــچُ، تو ۾ ناهِه پيشاني پرينءَ جي
سمجهاڻي: عام طور شاعر پنھنجي محبوب جي ســُـــونـھــن کي چنڊ سان ڀيٽ ڏيندا آهن، خاص ڪري اسلامي مھيني جي چوڏھين تاريخ جي چنڊ ۽ اُن جي چانڊوڪي شاعرن جي شاعريءَ جو موضوع ھُوندي آھي، پر لطيف سائين اِنهن جي اُبــَــتـــَــڙ چنڊ کي چئي ٿو ته اي چنڊ! جيڪڏهن ڪاوڙ نه ڪرين ته هڪ ڳالهه چوانءِ ته اصل حقيقت اِها آهي ته تــُـــون به ڦــِــرڻـــو گـهــِــرڻـــو آهين. سدائين هڪ جهڙو ناهين. ڪڏهن سـَــنـهــڙو ته ڪڏهن وري ٿــُــلــهـــو ٿو نظر اچين. تــُــنـھــنـجـــا اِهي مـُــخــتـــلـــف رُوپ مــُـون کي نه ٿا وَڻن. جڏهن ڦــُــوهه جوانيءَ ۾ اچي روشن ٿين ٿو ته تــُـنـھــنـجــي روشني باهه جي مچ وانگر لڳي ٿي جيڪا ساڙي به سگهي ٿي. تنھن ڪري تنھنجي اِن مچ کي پرينءَ جي پيشانيءَ سان نه ٿو ڀيٽي سگهجي! تــُــون اهڙيءَ نــُــورانـــي پيشانيءَ کان محروم آهين.
بيت:
کڻي نيڻ خـُـمــار مان، جان ڪيائون ناز نظر
سورج شاخون جهَـڪيون، ڪُـوماڻو قمر
تارا، ڪــَــتيون تائب ٿيا، ديکيندي دلبر
جهَـڪو ٿيو جوهر، جانب جي جمال سين
سمجهاڻي: شاهه لطيف پنھنجي محبوب جي خــُـمـــاريـــل اَکــڙيــن جي واکاڻ ڪندي فرمائي ٿو جڏهن هــُـن نشيلا نيڻ کڻي ناز مان نــِــھــاريـــو ته مــُــون کي ائين لڳو ته سج جا ڪــِـرڻــا به جـهــُـــڪــــي سلام ڪرڻ لڳا جڏهن ته چنڊ تاب نه سـَــھــنـدي ڪــُــومــائــجـــي ويــو؛ سندس روشني Dim ٿي وئي. جڏهن تارن ۽ ڪــَــتــيــُــن مــُــنـھــنـجـــي دلبر کي ڏِٺو ته پنھنجيءَ ســُـونـھــن تي ناز ڇڏي قدمن تي ڪـــِــرِي پـيـا. مـُــنـھــنــجـــي جانيءَ جو حــُـســن جوهر کي به مات ڏئي ويو. هيرا لال به سندس سامهون بيھي نه سگهيا.
بيت:
اُٺ نه وَڃي وَڳ سـِين؛ چـَـرَي نه چانگو
لڳيس نائڪ نينھن جي، نھوڙيو نانگو
ڇڏَي سـِــر سانگو، رِڙهي رَند پرينءَ جي
سمجهاڻي: لطيف سائينءَ ھن بيت ۾ اُٺ جي نه رُڳو فطرت بيان ڪئي آھي، پر اسان لاءِ ان کي مثال ڪري به پيش ڪيو اٿائين. اُٺ گهڻي ڀاڱي گڏجي گـهــُــمـــنــدا آهن. انهن جي ميڙ کي وَڳ چــوَن ٿا. هــُـــو هڪ ٻئي کان ڌار ٿيڻ پسند ناهن ڪندا پر جڏهن ڪنھن اُٺ کي عشق جي چوٽ لڳي ويندي آهي ته کائڻ پيئڻ ڇڏي ڏيندو آهي. پنھنجن ساٿين کان پري به ٿي ويندو آهي. پنھنجي ســِـــر يا جان جي پرواهه ڇڏي محبوبن جي رستي تي هلندو رهندو آهي. مطلب ته اُٺ عاشق لاءِ وفادار جانور آهي. پــُـراڻــي زماني ۾ عاشق پنھنجي محبوب ڏانھن وڃڻ لاءِ اُٺ کي بھترين ســُــواري سمجهندا هــُــئـــا. راڻــو بــه مــُــومـــل ڏانھن اُٺ تي چڙهي ويندو هو.
ان کان سواءِ اُٺ کي اوڳو يعني بي عقل جانور به ڪوٺيو ويندو آھي. اسان وٽ ڪنھن جي گھٽ عقل يا گھٽ علم جي ڀيٽ به اُٺ سان ڪئي ويندي آھي، ڇا ڪاڻ ته اُٺ جيترو جسماني طور وڏو جانور آھي، عقل ۾ وري اوترو ئي ننڍو جانور آھي.
اوڳي اُٺ کي به عشق سمجھه ۾ اچي وڃي ٿو ۽ کيس وفا دار بڻائي ڇڏي ٿو. عاشق کي منزل تائين پھچائڻ ۾ وڏي مدد ڪري ٿو. افسوس آھي ته اسان کي پنھنجي منزل ۽ مقصد سمجھه ۾ نه ٿو اچي. جيڪڏھن سمجھه ۾ اچي وڃي ته اُن کي حاصل ڪرڻ لاءِ سڀ لڳ لاڳاپا ڇڏي، جاکوڙ ۾ جُنبي وينداسين.