سُر مُومل راڻو
هن سُر مان اسان کي اها خبر پئي ٿي ته ماضيءَ جي سنڌي عورت ڪيتري آزاد هئي. هڪ شهزادي اڏو کولي ويهي ٿي ته کيس پيءُ ڪاري ڪري نه ٿو ماري. ڪاري ڪاريءَ واري رسم گهڻو پوءِ سنڌي قوم ۾ ٻاهرين وٽان آئي آهي.
گـــُـــجــــر کي گــَـــجـمــيــل جـُــون، تـــارن ۾ تـَــبــرون
هڻي حاڪمن کي، زور ڀريون زبرون
ڪاڪ ڪنڌيءَ قبرون، پـَسـو پرڏيهين جون
سمجهاڻي: هــِــن ســُــر ۾ مــُــومــل راڻي جي عشقيا داستان کي ڳايو ويو آهي، جنھن ۾ مــُــومـــل جي ســُـــونـھــن جو ذڪر ۽ راڻي جي رُسڻ ۽ نازن نخرن جو بيان به شامل آهي. هــِــن بيت ۾ مومل جي اکين جي خوبصورتيءَ ۽ نيڻ کڻي نھارڻ کي اُچي لوهه مان ٺھيل ڪــُــھــاڙيــن سان ڀيٽ ڏني وئي آهي، جيڪي ڏاڍيون تکيون ٿينديون آهن. هوءَ جڏهن اميرن، وزيرن ۽ حڪمرانن ڏانھن ڏِسي ٿي ته کين ماري ۽ موهي وِجهي ٿي. سندس سونھن جي حرفت ڪيترن جو ئي قتلام ڪري ڇڏيو آهي. جيڪڏهن اعتبار نه اچي ته عشق جي راهه ۾ ماريلن جون ڪاڪ نديءَ جي ڪناري قبرون ڏِسي سگهجن ٿيون. مومل پنھنجو طلسمي محل ڪاڪ نديءَ جي ڪناري تي ٺھرايو هو جنھن کي ڪاڪ محل به چــَــوَن ٿا.
هلو هلو ڪاڪ تڙين، جتي نينهن اُڇل
نه ڪا جهل نه پل، سڀڪو پـَــسي پرينءَ کي
سمجهاڻي: ڪاڪ نديءَ جي ڪناري تي محبت جو ميلو مــَــتـــو آهي. مومل پنھنجو ديدار ڪرائيندي. جيڪو وٽس پھچي ويو اُن سان شادي ڪندي. عام دعوت آهي. هلو هلو ميلي تي هلو! امير، وزير، بادشاهه وغيرهه سڀ مــُــقـــابــلـــي ۾ حصو وٺي سگهن ٿا. ڪنھن کي به ڪار رَنڊ روڪ ناهي.
**
گــُـــجـر گهـــڻا گهائيا، پاڻان لڳس گهاءُ
مينڌري مــــلاءُ، لڳس ڪان ڪپار ۾
سمجهاڻي: مومل پنھنجي مجاز سان هونئن ته ڪيترا ئي ڦـــَــٽـــي وِڌا آهن پر هاڻي هوءَ پاڻ به زخمي ٿي پئي آهي. دِل ڏيئي ويٺي آهي. راڻي مينڌري جي محبت جو ڪانُ / تير سندس دِل ۾ چــُـــڀــــي ويو آهي. سو هاڻي کانئنس سڀ ڪجهه وِسري ويو آهي.
**
شمع ٻاريندي شب، پــــِـــرهه باکون ڪڍيون
موٽ مران ٿي مينڌرا! راڻا ڪارڻ رب
تنهنجي تات طلب، ڪانگ اُڏايم ڪاڪ جا
سمجهاڻي: راڻو روز مومل سان ملڻ ويندو هو. جڏهن مومل سان سندس ڀيڻ ســُــومـــل مرداڻي ويس ۾ ســُــتـــل ڏِٺائين ته اُن کي ســُــڃــاڻـــي نه سگهيو. سمجهيائين ته مومل ڪنھن ٻئي مرد سان ســُــتـــي پئي آهي. اِهو ڏِسي هــُــو ڪاوڙجي واپس هليو ويو. پر کيس ڪاري ڪري نه ماريائين. جڏهن مومل کي خبر پئي ته مومل سندس جــُــدائـــيءَ ۽ ســِــڪَ ۾ تڙپڻ لڳي. رات جو روز شمع دان / ڏيئا ٻاري راڻي جي اوسيئڙي ۾ پئي جاڳندي هــُــئـــي. راڻي کي سڏيندي چئي ٿي ته اي منھنجا پرين! تنھنجي انتظار ۾ شمع ٻاريندي ٻاريندي اچي باک ڦـــُــٽـــي آهي. سج اُڀرڻ وارو آھي. الله کي مڃ پرچي پــَــئــُــه؛ ڇڏ رُسامون! تنھنجيءَ ياد ۽ ڳولها ۾ ڪاڪ جا ڪيترا ئي ڪانگ اُڏايا اٿم. (لوڪ ڏاھپ ۽ روايتن ۾ ڪانءُ / ڪانگ جڏهن گهر جي ڇت تي، وَڻ تي يا جهوپڙيءَ تي اچي ويھندو آهي ته سمجهبو آهي ته اڄ مھمان ايندا. ڪانءُ مھمان اچڻ جي خوش خبري ڏيندڙ پکي آهي. مومل به ڪانءَ کي ڏِسي سمجهندي هــُــئـــي ته اڄ راڻو ضرور ايندو پر ڪانگ ڪــُــوڙا نـِـڪــتــا.)
**
سوڍا صبر تنهنجو، بي عقل آڻي باز
سندي صبر ساز، توبھن ڪاريم تڪڙي
سمجهاڻي: اي سوڍا! (راڻي کي ســوڍو به چــَــوَن) تون وڏو صبر ڪرڻ وارو آهين. تنھنجو صبر اهڙو مثالي آهي، جو بي سمجهن ۽ اَياڻن کي به ســُــڌاري ڇڏي ٿو. تنھنجي صبر ۽ ماٺ واري هٿيار / طريقي کي مون به توبھن زاري ڪرائي ڇڏي آهي. تون به تڙپندو هوندين. تنھنجيءَ خاموشيءَ کي ٽوڙي ڇڏيو اٿم. هاڻي ڇڏ پڪائي ۽ پاڻ پنھنجي خاموشي ٽوڙي مون ڏي موٽي آءُ!
**
سوڍي ســُــتــي لوءِ، ڪا جا مون سين ڳالهه ڪئي
سا جي پڌر پوءِ، ته سرتيون ڪانه ســُـــمــهـي
سمجهاڻي: راڻو مومل وٽ اهڙي وقت ويندو هو جڏهن سڄو لوڪ ننڊ ۾ ســُــتـــل هوندو هو. مومل انهن رات جي رِهاڻين بابت ٻــُــڌائـــي ٿي ته جيڪڏهن اي ســَــرتــيــون! اوهان کي انهن پيار ۽ قــُـــرب جي ڪھاڻين بابت ڏَسيان ته اوهان جي ننڊ به اُڏري ويندي ۽ مون وانگر راتين جون راتيون جاڳي راڻي جي رِهاڻ جو اوسيئڙو ڪنديون.
**
آءُ راڻا راحت، ڌاڃ ڌرتيءَ جا ڌڻي
ســِــڪــن ٿيون سـُــھـــاڳـڻـيون، سوڍا تنهنجي سٿ
مـُـون تان لاهه مَ هٿ، ڪامل ڌڻي ڪاڪ جا
سمجهاڻي: اي منھنجيءَ دل جا ڌڻي، روح جا ســُـڪــُــون راڻا! ڀلائي ڪري موٽي اچ. تون منھنجي من جو مالڪ، منهنجيءَ ڌرتيءَ جو وارث ۽ اُن جي فصل جو مالڪ آهين! اي راڻا! رُڳو مان نه پر تنھنجي ساٿ لاءِ ڪيتريون ئي وَنيون تڙپن ٿيون. اي منھنجيءَ ڪاڪ جي هر شئي جا مالڪ! مھرباني ڪري مون تان پنھنجيءَ شفقت، پيار ۽ ٻاجهه جو هٿ نه هٽائجانءِ!
**
جوڳيءَ تي جــَــڙاءُ، نسورو ئي نينهن جو
پتنگ جيئن پيدا ٿيو، سامي سـِــج وڙاءُ
آيو ڪاڪ تڙاءُ، ڪـُــنـوارِن ڪـَـڪـوريو
سمجهاڻي: مومل کي ماڻڻ لاءِ ڪيترن ئي وَس ڪيا هــُــئـــا. اِن داستان ۾ جوڳين جو به ڪردار آهي. جوڳيءَ کي به مومل جي خوبصورتيءَ موهي وِڌو هو. هو سندس سونھن جي تعريف هر هنڌ پيو ڪندو هو. جوڳي مومل جي مشهوريءَ (Publicity) جو وسيلو به هو. هــِــن بيت ۾ جوڳيءَ جو هــُـلــيــو هــِــن ريت بيان ڪيو ويو آهي ته جوڳي به سڄو جو سڄو عشق سان سينگارجي چــُـڪــو هو. اُن جوڳيءَ ساميءَ جو مــُــنـھــن به نوراني هو. سج وانگر ٻھڪندڙ هو. مومل جي حــُــســن جي هاڪ / مشھوري ٻــُــڌي پرواني وانگر اچي ڪاڪ پھتو هو. جڏهن ڪاڪ تڙ وَٽ پھتو ته مومل ۽ ٻين سوڍين جي ســُــونـھــن سندس عشق کي اڃان به رَچي رَيٽو ڪري ڇڏيو. نــِــکـــاري / چار چنڊ لڳائي ڇڏيا. سندس عشق ۾ واڌارو ڪري ڇڏيو.
**
جھڙا گل گلاب جا، تھڙا مٿن ويس
چوٽا تيل چنبيليا، هاها هو! هميش
پـَـسيو سـُــونھن سيّد چئي، نينهن اچن نيش
لالن جي لبيس، آتڻ اکر نه اُڄڪي
سمجهاڻي: مومل جي سونھن جي ساراهه لطيف سائين هــِــن طرح ٿو ڪري ته جيئن گــُـــلاب جا گـــُـــل ســُــھــڻــا هوندا آهن ائين ئي مومل آهي. کيس وري ويس وڳا به اهڙا ئي خوبصورت پاتل آهن. سندس وارن کي سدائين چنبيليءَ جي گــُــل جو خوشبوئدار تيل لڳل هوندو آهي. وارن جون چــَــڳــُــــون ۽ چوٽيون به واسينگن وانگر پيون وَراڪا ڏينديون آهن. اهڙي خوبصورتي ڏِسي ماڻهون عاشق نه ٿيندو ته ڇا ٿيندو؟ ڏسندڙ عشق جي نانگ کان ڏَنگجي وڃن ٿا. اهڙين لال پرين جو لباس ڏِسي / هار سينگار پــَــســـي حيرانيءَ ۾ مجال آ جو ڪو اَکر / ڪو لفظ به زبان مان نڪري سگهي. دل چوندي آته رُڳو ويٺا سونھن پــَـــســُـــون. نه پاڻ ڳالهايون نه ئي ڪو اچي ڪم ڦــِــٽـــائـــي / Disturb ڪري.
**
ڪالهه گڏيوسـُـون ڪاپڙي، پـَـھر سج کان پوءِ
پـَـسيو سـُـونھن ساميءَ جي، رت وَرنو روءِ
جو مـُـنھـِـن مـُـومل جي پوءِ، موٽڻ تنھين مـَـس ٿئي
سمجهاڻي: مومل جي ماڳ تان موٽيل هڪ ڪاپڙي ڪالهه ســِــج اُڀرڻ کان ٽي چار ڪلاڪ پوءِ گڏجي ويو. (جوڳين جا به مختلف قسم آهن. ڪاپڙي ۽ ســَــنـيــاســي ساڳي ڳالهه آهن. بابو / رَمتو يا سيلاني الڳ آهن جڏهن ته بيکاري بيک وٺندڙ، پنندڙ هوندا آهن.) ڏاڍو ٺاهوڪو همراهه هو. کانئنس حال احوال ڪندي ڪاڪ ڪنڌيءَ جي خبر پـُـڇــيــم ته همراهه رَتُ روئڻ لڳو. چيائين ته مومل اهڙي ته خوبصورت آهي جو جنھن به اُن کي ڏِٺو ته پنھنجو هوش وِڃائي ويھندو. وٽانئنس واپس وَرڻ ڏاڍو محال آهي. جوڳين مومل جي مشھوريءَ ۾ اھم ڪردار ادا ڪيو. اھي اُن وقت ڄڻ ميڊيا جو به ڪردار ادا ڪندا ھُئا. مومل جي سُونھن جو اھڙي انداز سان ذڪر ڪندا ھُئا، جو ٻُڌندڙ موھجي عشق ۾ گرفتار ٿي پوَندا ھُئا.
**
ڪالهه گڏيوسـُـون ڪاپڙي، بابـُـو بان بـَـرِي
سائـِـي شال ڪـُـلهن ۾، سامي سون سـَـرِي
خبر ڏئي کـَـرِي، ڪا مـُـومل جي مـَـجــاز جـِـي
سمجهاڻي: ڪالهه هڪ ٻيو جوڳي مليو جنھن جو رَنگ ميرانجهڙو، ڌرتيءَ جھڙو هو. سندس ڪــُــلـهــن تي سائي چادر رکيل هــُــئـــي ۽ ڳچيءَ ۾ سوني مالها پاتل هــُــئـــس. اسان کانئنس پـُـڇــيـــو ته يار! مومل جي ڪا تازي ۽ سچي خبر ته ٻــُــڌاءِ! سندس ناز نخرا، حــُــســـن ۽ ڪمال ساڳيا ئي هــُــئـــس يا مــَــٽــجـــي ويا هــُــئـــس؟
**
ڪالهه گڏيوسون ڪاپــڙِي، جـھــڙو ماهُه مُنير
فيض فراق فقير، جوڳي جاڳائي ويو.
سمجهاڻي: مومل جي سونھن جي مشھوري جوڳين فقيرن ڏاڍي ڪئي. اُنهن ڄڻ اشتھار جو ڪم ڏنو. هــِــن بيت ۾ به ڪجهه اهڙو ئي ذڪر آهي ته ڪالهه جيڪو جوڳي مليو سو به چنڊ جيان چمڪندڙ چھري وارو ڏاڍو ســُــھــڻـــو هو. کانئنس جڏهن مومل جو پــُــڇــيـــوســيــن ته هــُــن مومل جي جنھن انداز ۾ ساراهه ڪئي اُن ته اسان ۾ اُڻ تــُــڻ وَڌائي ڇڏي آهي. سو چــون ٿا ته ســُــتـــت ئي مومل ماڻڻ لاءِ نڪري پئجي.
**
راڻي رِڻ ڪيو جيڏيون! مـُــنـھـنــجـــي جيءَ ســـِـــيـــن
مــَــن مينڌري وَڍيو؛ ڌُٻــــِــي ڌَڙ پيو
ٻـُــجـهــان ٻـَــھــر ويو؛ هـِـيـــنـئون هنڌ نه هيڪڙي
سمجهاڻي: مومل چئي ٿي منھنجي من سان راڻي وڏو قھر ڪيو آهي سرتيون! هــُــن منھنجي دل چــــِــيـــري (پيار ۾ کسي) ته سڄو جسم ڌُڏي / لرزي ويو. مان سمجهان ٿي ته ھاڻي منھنجي دل مون وٽ ناهي. جسم مان ٻاهر نڪري راڻي جي ڳولها ڦولها ۾ پئي رُلندي پئي وَتي.
**