سـُــر سـسـئـــي آبـــري
سسئيءَ جي ڪردار کان لطيف ڏاڍو مــُـتـــاثـــر آهي بلڪــه سندس شيدائي آهي. سسئيءَ جي جاکوڙ ۽ سچائي کيس ايڏي ته وڻي آهي جو سسئيءَ بابت هــُــن پــُـــورا پنج ســُـــر چيا آهن. ترتيب جي لحاظ کان هيءُ پھريون ســُـــر آهي.
سـُــکــن واري سـَــڌ، متان ڪا مون سين ڪري
اندر جنين اَڌ، ڏُونگر سي ڏورينديون
سمجهاڻي: سسئي جڏهن پنھنجي محبوب پنهل جي ڳولها ۾ نڪري ٿي ته ڪن سرتين چيس ته اسان به تو سان هلنديونسين. اِن تي سسئيءَ چـَــيــُــنِ هلو ڀلي پر هڪ ڳالهه ياد رکو متان مون تي ٿورو ٿَڦي اڳتي هلي چئو ته واپس موٽي ھل يا جهنگن، بيابانن، بگهڙن ۽ تڪليفن کي ڏِسي ڊڄي وڃو. بيابان ۾ پاڻي به نه ملندو. جڏھن اُڃ بـُــک مرو ۽ چئو ته تنھنجي ڪري ڪھڙيءَ مصيبت ۾ اچي ڦاٿيون آهيون؟ ڪو پاڻيءَ، مانيءَ، ڇانوَ، سواريءَ ۽ چوڪيدار جو بـــِــلــــو / بندوبست ڪر! ڪَن کولي ٻُڌو مان توهان جي سـُــک، سلامتيءَ ۽ خوشيءَ واري ڪا به خواهش پوري نه ڪري سگهنديس. تنھن ڪري سوچي وٺو. توهان ته مون کي اِنهن افعالن سان پرينءَ تائين پھچڻ ئي نه ڏينديون. ڏُک ڏِسي مون کي به واپس ورڻ تي مجبور ڪنديون. اوھان ته سُکن ۽ خوشين جي خواھش رکندڙ آھيو. اوھان کي ته عشق جو ڪو احساس ئي نه ٿيندو، ڇا ڪاڻ ته اوھان ته عشق ڪيو ئي ڪونھي. سو اُهي جبل جهاڳينديون ۽ تڪليفون سھنديون جن جو محبوب جي جـُــدائـــيءَ ۾ اندر اَڌ ٿي پيو ھُجي. دل چيرجي پئي ھُجي. اوهان سان ته ائين ٿيو ئي ڪونهي. تنھن ڪري هـِــتـــي ئي ترسو! منھنجي جـِــنــد ڇڏيو / ٽــَــرو هــِـــتـــان! تئو اُتي ايندو، جتي باھ ٻرندي.
وڏا وڻ وڻڪار جا، جت نانگ سـُـــڄــــن نيلا
اُتي عبداللطيف چئي، ڪيا هيڪِلـِـيءَ حيلا
جت ڪـُـڙم نه قبيلا، اُت رسج رهبر راهه ۾
سمجهاڻي: جڏهن سسئي پــُــنــهـــل جي پويان ڀنڀور مان نڪري ٿي ته سڄو رستو ڏاڍو اَڻانگو آهي. وَڻڪار ۾ وڏا وڻ ۽ گهاٽو جهنگ آهي جنھن ۾ خطرناڪ نانگ ۽ بلائون آهن، جتي مرد به وڃڻ کان لنوائيندا آهن پر سسئي پنھنجي محبوب ماڻڻ لاءِ ڪنھن به جانور يا جن ڀــُــوت ۽ ماڻهونءَ کان نه ٿي ڊڄي. اُتي عبداللطيف فرمائي ٿو ته اڪيليءَ ڊَپ ڏُور ڪرڻ لاءِ ڪيترا ئي حيلا ۽ وَسيلا ڪيا. اي مالڪ سائين! جتي ڪنھن جو ڪو مــِــٽ مــائــٽ، دوست ۽ ڪــُــٽــنــب نه هــُــجـــي اُتي پنھنجي رهبري ڪر! (اڪيليءَ سسئيءَ جي مدد ڪر!) لطيف سائين ھن بيت ۾ سسئيءَ جي ڪردار سان تمام گھڻي ھمدردي ڏيکاري ٿو. ائين محسُوس ڪرائي ٿو، ڄڻ سسئي سندس سامھون پئي وڃي ۽ اُن جي سلامتيءَ لاءِ دُعا ٿو گھُري، جڏھن ته سسئي شاھ کان سوين سال پھريان ٿي گُذري آھي. اھو به ھڪ سبب آھي ته شاھ جو ڪلام تازو / ھر دور جو لڳي ٿو. ان بيت کي دُعا طور اڄ به ڪَتب آندو وڃي ٿو.
وِندُرَ جي وڃن، سي مـَــر ٻـَــڌن سـَـــنـدرا
ٻيون ڪوهه ٻـَــڌن، ڇوڙي جي ڇڏينديون
سمجهاڻي: سـَــڌُون ۽ خواهشون ته سڀني وٽ کوڙ آهن؛ عشق جون دعوائون به ڪيترا ئي ڪن ٿا پر سسئيءَ جھڙي ســَـــڌَ ۽ عشق ڪنھن وٽ ناهي. جڏهن سندس پنهل کي ڀائر بلوچستان کڻي ويا ته سسئيءَ سندن پـُــٺــيــان وڃڻ لاءِ تياري ڪئي ته ڪجهه سرتين به کيس ساڻ هلڻ جو چيو. اُنهن کي سسئيءَ چيو ته وِندر واري علائقي جا پھاڙي پنڌ ڏاڍا اَڻانگا ۽ خطرناڪ آهن. ائين نه ٿئي جو ڪجهه پنڌ هلي اوهان واپس موٽي اَچو. تنھن ڪري هرو ڀرو تياري نه ڪريو. جن جي سچي سڪ ناهي، سي تياري ڇو ٿيون ڪن، رُڳو ڏيکاءُ لاءِ ٿيون تياري ڪن. هتي لفظ ”ســَـــــنـــدرا“ علامتي طور ڪتب آندو ويو آهي؛ جنھن جي معنيٰ آھي تياري ڪرڻ يا سندرا ٻَڌڻ. مَلَهه جڏهن مَـلَهه وِڙهندا آهن ته پنھنجيءَ چيلهه سان ڪنھن ڪپڙي کي وَٽي نوڙ وانگر ٻــَـــڌنــدا آهن ته جيئن اُن نوڙ ۾ پنھنجا هٿ وِجهي هڪ ٻئي کي دَسڻ لاءِ ســَـــوَلائــيءَ سان زور آزمائن. هــُــو کٽڻ يا هارائڻ کان سواءِ هڪ ٻئي مان هٿ نه ڪڍندا آهن. اهڙي قسم جي نوڙ کي ”سندرو“ چوَندا آهن جيڪو پھلوان مــَــــلــَـــهــه وِڙهڻ کان اڳ ۾ ٻــَـــڌنــدا آهن.
جـيـڪـــس يـــاد ڪـيــاس، ور وڃي وڻڪار ۾
جــلــد جـــريــــدي پـــنـڌ ۾، اديــــون اڄ ٿياس
وڃي ڪيچ پـُـنـيــاس، ٻاروچاڻي ٻاجهه سـِـيـن
سمجهاڻي: ڀانيان ٿي (تصور ۾) ته مــُــنـھــنــجـــي وَرَ پــُــنــهــل مــُـــون کي وَڻڪار (جهنگ/ علائقي جو نالو به آھي) ۾ ياد ڪيو آهي جنھن ڪري سرتيون! پنڌ جي رفتار به وڌي ويئي آهي. پــُــنــهـــــل جي پريت ۽ مــِــھـــر سبب اچي ڪيچ پھتي آهيان نه ته مان ته هيترو پنڌ ڪري ئي نه سگهان هان. مطلب ته تڪليفن جي باوجُود سسئي مايوس نه ٿي ٿئي. آس ۽ آسرو نه ٿي لاھي. نااُميد نه ٿي ٿئي. ائين سمجھي ٿي ته اچي منزل تي پھتي آھيان.
ڪاڪــُــل ڪـُــٺـي جا، ڪفن تنهن ڪين ٿئي
مـَــنـجـهــه شــھــــادت ســا، لــُــڏي ۽ لاڏ ڪري
سمجهاڻي: جيڪا زُلفن جي ڪــُــٺــل هــُــجــــي يعني عشق جي ماريل ھُجي، تنھن کي ڪفن جي ڪھڙي ضرورت آهي؟ اُن جي عظمت شھيد واري آهي. شھادت جو وڏو رُتبو آهي. اُن رُتبي ملڻ تي هوءَ ڏاڍي خوشي ۽ فخر محسُوس ڪري ٿي.
دردُ نه لهي داروئين، زُلف زور ڏنوم
ڪاڪل ڪالهه ڏٺوم، رُخساري تي روپ سين
سمجهاڻي: ھن بيت ۾ محبُوب جي وارن جي تعريف ڪئي وئي آھي. وار سُونھن وڌائڻ ۾ اھم ڪردار ادا ڪندا آھن. وارن جي وار اهڙو ڌَڪي وِڌو آهي جو دوائن کائڻ سان به ســُــور نه ٿو لھي. ڪالهه مــُـــون محبوب جي ڳلن تي وارن (زُلفن) جي چــَـــڳ لــــَــــڙيــــل ڏٺــــي جنھن سندس ســُـــونـھــن ۾ واڌارو ڪري ڇڏيو هو. ســُــونـھــن جو تاب نه سھي سگهيم.
سڀئي ساري سسئي! گهر ڪـُـــنڊون تون گهور
وڃي ڏُور مَ ڏور، دَرا مــَــنجهه دوست ٿيو
سمجهاڻي: اي سسئي! تــُـون اجايو ٿي ڪيچ مڪران (بلوچستان) وڃين. پــُــنــهــــون ته تــُـــنــھـــنــجـــــي اندر، تــُــنـھــنـجــــي گهر ۾ ئي مــوجــُـــود آهي. هڪ ڀيرو ســُــٺــــي نموني سان پنھنجي گهر جون ڪــُـــنـڊُون ۽ پاسا گـهــُــــوري / چــــِـــتــــائــــي ڏِس! تو کي نظر اچي ويندو. هرو ڀرو ٿي پري وڃين. تــُــنـھــنـجـــو دلبر ته تــُـــنـھــنــجــــيءَ دِل ۾ ويٺو آهي. محبوب کي ڳولهڻ لاءِ ٻاهر وڃڻ جي ضرورت ناهي. پنھنجي جيءَ کي جهنجهوڙيو ته يار ملي پــَـــوَنــدو.
وَريـتــِــيـون وَرو! آءٌ نه ورنديس وَرَ ري
جاڏي هـِـن جبل جو، تانگهــِـيـنـديس تــَـرو
جتن ساڻ ذرو، نينھن نبيرڻ نه ٿئي
سمجهاڻي: لطيف سرڪار سنڌي عورت / سسئيءَ جي پنھنجي مُڙس سان وفا داري بيان ڪئي آھي. سسئي جڏهن پــُــنـهــل جي ڳولها ۾ ڀنڀور مان نڪري پئي ته ساڻس ڪــُــجــهــه سھيلين همدردي ڪندي چيو اسان به تو سان گڏ هلنديونسين. اُنهن کي هــُــن جواب ڏنــو اوهان جا وَر / مــُـــڙس ته اوهان سان گڏ آهن سو اوهان واپس موٽو؛ مــُـــون سان نه هلو. مــُـــون کي پنھنجي مــُــڙس سان ملڻو آهي. مان اُن کي حاصل ڪرڻ کان ســِـــواءِ نه موٽنديس. مان پنھنجي محبوب لاءِ هــِــن اَڻانگي ۽ تڪليف ڏيندڙ پھاڙ جو تـــَــــرو به ڳولهينديس. پــُــنـهــُـــونءَ ۽ سندس مائٽن جتن سان هڪ ڀيرو جڏهن رِشتو ڳنڍيو آهي ته ڪــُــجــهــه به ٿئي ته به تـــِــر جيترو به يا ذرڙو به مان ساڻن رشتو نه ڇــــِــــنــنــديــس. لائي آهي ته توڙ نڀائينديس.
سدا سائر ســـِـــيـــر ۾، اَندر لـــَـھــــي نـــه اُڃ
پــَـــســڻ جو پرينءَ جو، ســـا ســــڀــائــِـي سُــڃ
تــيـــلان مـــَـــــرَن اُڃ، سدا سائر ســـِــــيــــر ۾
سمجهاڻي: لطيف سرڪار عاشقن جي هڪ عجيب ڪيفيت کي بيان ڪندي فرمايو آهي ته سندن عشق جون ڪي حدون مــُـــقـــرر ناهن ٿيل. ڪڏهن به هـُــو ٿــَـــڪــبـــا ناهن نه ئي سندن عشق جي اُڃ ختم ٿيندي آهي. سندن مثال اهڙو آهي جو سمنڊ جي وِچ ۾ هــُــونــدي به اُڃيا رهندا آهن. محبوب جي ديدار مان به ڍاپندا ناهن. سندن اِهو سمورو سفر به ســُـــڃ جو سفر آهي. اِهو ئي سبب آهي ته سمنڊ ۾ رهندي به اُڃ مرن ٿا. سندن عشق جو سفر اڻ کُٽ آھي.
پــاڻــــــيءَ مــــٿـــــــي جـهــُـــوپــــڙا، مــُــــورَکَ اُڃ مـــَــــرَن
سـاهـان اوڏو ســُــــپـــريــن، لــوچـــي تــــــان نـــه لـــَــــھـــن
دم نــه ســُـــــڃـــاڻــن، دانــھـــُـــــون ڪـــَـن مـُـٺــن جيئن
سمجهاڻي: لطيف سرڪار هــِــن بــيـــت ۾ موڳن ۽ نادانن جي موڳائپ کي ننديندي فرمايو آهي ته ڪيڏي نه عجيب ڳالهه آهي ته درياهه جي ڪناري يا ڪنھن سھولت جي ويجهي هــُـــونــدي به اُڃ مرن يا محروم رهـن ٿا. سندن ساهه کان به پرين ويجهو آهي پوءِ به اُن کي حاصل نه ٿا ڪري سگهن. هٿُ هٿَ تي رکي ويٺا آهن. پنھنجي پاڻ کي ســُــڃـــاڻــڻ بدران مــُـــوڙهــلــن ۽ جاهلن وانگر رُڳو دانھون ٿا ڪن ته هــَــئـــي! اسان کي ڪــُــجــهــه ناهي. هــُــجـــي ڪو اهڙو جيڪو وات ۾ کــڻـــي گـــِــــرهه وِجهي بــلــڪــِــه گــِــرهه به چٻاڙيل هــُــجــــي جنھن کي اسان رُڳو ڳــــِـــھـــُــــــون.
اوھان کي ھزارين اھڙا مثال ملندا، جن ۾ يونيورسٽيءَ يا تعليمي اداري ڀر سان رھائش ھُوندي به علم نه پِرائيندا، ڪو ھُنر نه سِکندا، مارڪيٽ ۾ ھُوندي ڪاروبار نه ڪندا، زمين ھُوندي آبادي نه ڪندا، پئسي ھُوندي ڪار خانا نه کوليندا وغيرہ وغيرہ. ڪم چوريءَ جا اجايا ۽ ھٿ ٺوڪيا عُذر ۽ بھانا پيا ڪندا.
کــَـــھـــي جا کنيائين، وک تنهن ويجهي ڪئي
ڇڪيءَ ڇنائين، پنڌ مڙوئي پٻ جو
سمجهاڻي: سسئي پُنهل جي پويان ھلي هلي ٿـــَـــڪـــجــــي پئي پر پنهل جي پريت ۽ ســِـــڪ سندس آرام ئي ڦـــِــٽـــائـــي ڇڏيو هو. سو سندس ٿـــَــڪـــل وِک به تيز ٿي پئي هــُــئـــي جنھن سندس مفاصلو گهٽائي ڇڏيو هو. سڄي پــَــٻَ جبل جو اَهنجو ۽ اَڙانگو پنڌ به هڪ سـَــٽ ۾ / هڪ ساهيءَ ۾ پــُــورو ڪري ورتائين. جيڪڏهن جــُــنـــُـــون، جوش ۽ جذبو آهي ته منزل آسان ٿي پوندي آهي.
سڌائتي سڀڪا، بـُـک نـه بـاسـي ڪا
جيھيءَ تيھيءَ ذات جي، جـُـنـبــش ناهِه جا
مـُــون سي هلي سا، جا جيءُ مــِــٺـــو نه ڪري
سمجهاڻي: ســَـــڌ / خواهش رکندڙ ته هر ڪا آهي پر پنھنجي آس ۽ اُميد ظاهر نه ٿي ڪري. ڪي خود داريءَ ۾ ته ڪي لوڪ لڄا کان ته ڪي ڊَپ کان پنھنجي مــَـــن جو راز يا خواهش ظاهر نه ٿيون ڪن. ٿي سگھي ٿو ته ٻين سان به ڪي ڏاڍايون ٿيون ھُجن، ساڻن بي وفائي ٿي ھُجي، پر خاموشيءَ سان زيادتي برداشت ڪن پيون. حقيقت اھا آھي ته حاصلات ۽ ڳولھا لاءِ به بھادري کپي ٿي. سکڻي خواهش سان به ڪجهه ڪو نه ملندو. جھڙيءَ تھڙيءَ جي ته وَس جي ڳالهه ئي ناهي. ھُنن کي هلڻ جي مجال ناهي. مــُــون سان (سسئيءَ سان) جيڪڏهن ڪا هلڻ چاهي ٿي ته اُها پنھنجي ســِـــر گهورڻ لاءِ به تيار هــُــجــــي. ھر شئي قربان ڪري.
اچي عــزرائــيــــل، سـُــتـــي جاڳائي سسُئي،
ٿي دوڙائي دَليل، ته پـُـنهونءَ ماڻهون موڪليو.
سمجهاڻي: سسئيءَ جي سچائي ۽ پُنھونءَ سان پيار جي پَڪ (Commitment) کي لطيف سائينءَ ڪيڏي نه شان دار انداز سان بيان ڪيو آھي. بيان جي ان شدت ۽ زور سسئيءَ کي عظيم بڻائي ڇڏيو آھي. سسئي جڏهن هلندي هلندي بيحال ٿي ڪري پئي ۽ موت جي ويجهو وڃي پھتي؛ موت جي ملائڪ عزرائيل جڏهن ساهه ڪڍڻ لاءِ کيس اُٿاريو ته ھوءَ اُن کان نه ڊني. هـُــن اُن وقت به مرڻ جي خوف بدران اهو پئي سمجهيو ته پنهونءَ پاڻ ڏانھن گهرائڻ لاءِ ڪو ماڻهون موڪليو آهي ۽ خوشيءَ ۾ اُٿي ويھي رهي.