سُر سامونڊي
سي ئي جوڀن ڏينهن، جڏهن سڄڻ سفر هليا
رُئان رهن نه سـُـپرين، آيـَـل! ڪـَــريان ڪيئن
مـُـون کي چاڙهي چيئن، ويو وڻجارو اوهري
سمجهاڻي: وَڻجارا سمنڊ ۾ ڪي هڪ ٻن ڏينھن لاءِ نه ويندا آهن بــلــڪــِــه هــُــو مھينن جا مھينا لڳائي ڇڏيندا آهن. سمنڊ ۾ شڪار ۽ واپار جي موسم کي هــُــو هر شئي تي اوليت ڏيندا آهن. پنھنجو، پنھنجن ٻچن ۽ زالن جو به خيال نه ڪري سگهندا آهن. اِن صــُـــورت تي هڪ نئين پرڻيل ڪــُــنــوار يا وَني هـِــن رِيت ماتم ڪري ٿي ته، جڏهن مــُــنـھــنـجـــي جوڀن جوانيءَ جا ڏينھن آهن تڏهن مــُــنـھــنـجــو وَرُ مــُــون سان گــُــذارڻ بدران نڪتو آهي سفر تي. اهڙي واپار کان بس ڀلي آهي. اي اَمڙ! مان هــُــنــن لاءِ ســِـــڪ ۽ سوز مان دانھون ڪري رُڪجڻ لاءِ مــِــنــٿـــُـــون ڪريان ٿي پر هــُــنــن کي ته مــُـــون تي ڪو رحم ئي نه ٿو اچي؟ اِن حالت ۾ مان ڇا ڪريان؟ هــُــو نــيـــٺ هــَـــلـــيـــو ويـــو. حقيقت اِها آهي ته هــُــن جو وِڇوڙو، درد ۽ فراق مــُـــون لاءِ چــــِــکـــيــــا تي چاڙهڻ واريءَ باهه وانگر آهي. (چـــِــکـــيــــا هندُن جي هڪ رسم آهي جنھن ۾ مــُـــڙس جي مـــرڻ تي زال کي مــُـــڙس سان گڏ ســڙڻــو پـــوَنــدو هو.) وَڻجاري وِڇوڙي کي اهڙي موت برابر سمجهي ٿي جنھن ۾ هوءَ نه مــُــئــلـــن ۾ شامل آهي نه ئي جيئرن ۾.
نه سي تڙ هوڙاڪ، نه وايـُــون وڻجارَن جـُــون
سرتيون سامـُـونڊيـُـن جا، اڄ پڻ چــِــڪــيــَــم چاڪ
مــــــاريــنـــم فـــراق، پــاڙيــــچــِــيـُــون پــريـــن جـــا
سمجهاڻي: شاهه صاحب ســُــر ســامــونـڊيءَ ۾ سمنڊ جي سفر ڪندڙ ميربحرن جي وَنين جي وِڇوڙي کي مرڪزي موضوع بڻايو آهي. هــِــن بيت ۾ به هڪ وَڻجاريءَ جي دانھن آهي، جيڪا سامونڊي بندر تي بيھي رَڙ ڪري ٿي ته! نه ئي تڙ تي (بندر يا ڪــِــنــاري تي) ٻيڙيون آهن ۽ نه ئي وَڻجارن (وَڻجارين جي مــَــــردن، مــُــڙســن، ڀائرن وغيرهه) جــُــون ڪــچــھــــريــُـــون ۽ ڪــُــوڪــُـــون آهن. اي جيڏيون؛ اي سھيليون! اڄ پنھنجي سامونڊين جي ياد جا ڦـــَـــٽ جـهــُــــري رهيا آهن؛ سندن ياد ســَــتــائــڻ لڳي آهي. اي پاڙي واريون! مــُــون کي مــحــبــُـــوبــن جي جــُــدائــــيءَ ماري وِڌو آهي.
جي تــُــون وڻجارو ڪانڌ، ته مـُـون هڏ مَ لانئون لَـڌيون
پرڏيهه مٿي سانگُ، اَٺ ئي پهر جنهن ڪيو.
سمجهاڻي: وَڻجارِي (مير بحرياڻي) وَڻجاري (مــُــھـــاڻــي) سان شادي ڪري اَڙجي وئي آهي؛ ڏاڍو پڇتائي ٿي. چئي ٿي ته جيڪڏهن مــُـــون کي پھريان صحيح پرُوڙ هــُــجـــي هان ته تــُــون هر وقت جو مــُــســافـــر آهين؛ گهر ۾ پير ئي نه کوڙيندين ته تو سان شادي ئي نه ڪريان هان؛ اِن کان ته ڪــُــنــواري ويٺي هــُــجـــان هان. جنھن مھل ڏِس تنھن مھل پرڏيھه وَڃڻ لاءِ تيار بيٺو آهين. مــُــون تي رحم ڪر. مــُــون سان به ڪي گــهــَـــڙيــُـــون گهار! جن عورتن جا مُڙس پرديس ۾ رھن ٿا يا اباڻي شھر يا ڳوٺ کان ٻاھر رھن ٿا، اُنھن جي احساسن ۽ جذبن جي ترجماني ڪئي وئي آھي.
وَڻجارن وري، پِرهَه پـَــڳـهه ڇوڙيا
اوليون پـَـسـِـي اُن جـُـون، پيڙم ڳچَ ڳري
وينديس ماءِ مــرِي، ساري سامُـونڊين کي
سمجهاڻي: وَڻجارا مــُــڙن ئي نه ٿا. مــَـــسَ موٽيا آهن ته وري اَســُــــر جو کــڻــي وڃڻ جي تياري ڪئي اَٿن. سندن اوليون (ٻيڙن کي هـَــلائــڻ جا اوزار) ڏِسي اندر ئي سڙي ويو آهي. اي اَمڙ! مــُـــون کان فراق برداشت نه ٿيندءِ؛ مان کين ساري ساري ساهه ڏئي ڇڏيندم؛ مري وينديس.
وڻجاري جي ماءِ، وڻجارو نه پلئين
آيو ٻارهين ماهه، پڻ ٿو سفر سـَـنـبــهــي
سمجهاڻي: وَڻجاري جي وَنيءَ جو پنھنجي مــُــڙس تي ته وَسُ نه ٿو هلي تنھن ڪري پنھنجيءَ ســَـــسُ کي منٿون ڪري ٿي ته اي مــُـــنــھـــنـجــــي وَرَ جي ماءُ! خــُــداءِ کي مــڃ! پنھنجي پــُـــٽ کي روڪ؛ وَڃڻ نه ڏِيــنــس! ٻارهن مھينن کان پوءِ مــُــشــڪـــل سان آيو آهي ۽ اچڻ سان ئي وري سفر جي تياريءَ ۾ لڳي ويو آهي. ڪــُــجــهــه مــُــنـھــنـجـــو به ته خيال ڪري؛ مان ڪاڏي وڃان؟
وڻجاري ڪانڌاءِ، مـُــون ور ويٺي گهاريو
لڳي اُتر واءُ، ڍوليو هلڻ جـُــون ڪري
سمجهاڻي: مــُــســافـــر (وڻجاري) سان لانــئــُــن لھڻ کان ته ڀلو هو ته مان شادي ئي نه ڪريان ها. اُتــر جــُــون ٿڌڙيون هوائون لڳن ٿيون؛ سيءُ به ڏاڍو آهي؛ اڪيلي ڪيئن گــُــذاريـــنــديـــس؟ هــُـــن کي تــه ڄڻ مــُــنـھــنـجــــو ڪو خيال ئي ناهي جو رُڳو ڪمائڻ ۾ لڳو پيو آهي. اِهو ئي سبب آهي ته وڃان وَڃان پيو ڪري. ٻــَـــنُ ڏجي اهڙيءَ ڪمائيءَ کي.
وڃيئي وسري شال، جو تو سودو سکيو
اڃا آئين ڪالهه، پڻ ٿو سفر سنبھين
سمجهاڻي: وَڻجاري جي وَني پنھنجي وَرَ جي ڪــِـــرت ۽ رويــي مان تنگ ٿي کيس پـــِـــٽــــي ٿي / بد دُعا ڏئي ٿي ته شل تو کان پنھنجو ڌنڌو ئي وِسري وڃي ته من پوءِ مــُــون وٽ رهين. ستار جي ســَــڻـــائـــي ٿــيــئــــي اڃان ڪالهه ته موٽيو آهين ۽ اڄ وري پيو ٿو وَڃڻ جي تياري ڪرين. واپارڪي ذھنيت ۾ رڳو واپار ۽ پئسي کي اوليت ھُوندي آھي. پيار جو قدر نه ھُئڻ برابر ھُوندو آھي.
جــا جــر جــــاٽــُــون نه ڏئـــي، ڏِيـــا نـــه مــوهــي
سـَـڌُون ڪوهه ڪري، سا پنهنجي ڪانڌ جون
سمجهاڻي: سنڌ ۾ جــَـــل پــُـــوڄــــا ۽ پاڻيءَ سان عقيدت جا ڪيترا ئي مثال مــوجــُـــود آهن. سنڌو درياهه سان فطري عشق جا اُهڃاڻ پڻ اڄ به ڏِسڻ ۾ اچن ٿا. خاص ڪري جن ماڻهن جو سنڌو درياهه ۽ ســمــُــــنــڊ تي سڌو سنئون سفر آهي اُهي ته ڪيترا ئي ساٺ سونڻ ۽ ريتون رسمون ڪندا آهن. سنڌو درياهه ۽ ثقافت جو ڏهاڙو به اِن جو ثــبــُـــوت آهي. اِهو ڏهاڙو شروع ته ڪي ٽي اين ۽ ڪاوش ميڊيا گــروپ ڪيو هو پر اڄ اَسان سمورا اِن ڏينھن کي ملهائيندا آهيون. اهڙيءَ ريت موهن جي دڙي مان مليل ناچڻيءَ جي هڪ مــُـــورتــــيءَ لاءِ به نامور آرڪيالاجسٽ پروفيسر الطاف اَثيم جو خيال آهي ته اِها مــُـــورتــــي پاڻيءَ جيءَ پــُــوڄـــارڻ جي آهي. مطلب ته اسان جو پاڻيءَ سان اَزلي عشق آهي. اِن عشق جو ذڪر لطيف به پنھنجي هــِـــن بيت ۾ ڪيو آهي. عورتون پاڻيءَ جي زيارت ۽ پاڻيءَ مٿان ڏيئن ٻارڻ جون رسمون ڪنديون هيون. هــُـــو اِن دوران مــُــخــتـــلـــف بــاســُــون پڻ باسينديون ۽ دُعائون گـهــُـــرنــديــُــــون هيون / آهن. اِنهن بــاســُــن ۽ دُعائن ۾ سندن وَڻجارن ۽ ٻيڙن جي سلامتي، شڪار ۽ واپار ۾ برڪت ۽ جلد واپسي به شامل هــُــونــدي هــُــئـــي / آهي. جيڪا وڻجاري ائين نه ڪندي هــُــئـــي ۽ رُڳو ســَــکــڻـــو پئي مــُــڙس کي ساريندي هــُـــئــــي اُن لاءِ ائين سمجهيو ويندو هو ته هــُـــن کي پنھنجي وَرَ سان ڪا خاص محبت ناهي. محبت جي شدت جو اندازو جر جي جاٽن (زيارتن) ۽ ڏيــئــن ٻارڻ جي رسمن مان لڳايو ويندو هو. جيڪا اِهي رسمون نه ڪندي هــُــئـــي اُن کي جيڏيون، ســَـــرتــيــُــــون مھڻا ۽ طعنا ڏينديون هــُــيــُــون ته تــُـــون ته مٿاڇريءَ دل سان ٿي پنھنجي ڪانڌ کي ياد ڪرين. لڳي ٿو ته تــُــنـھــنـجــــي مــَـــن ۾ ڪو کوٽ آهي.
سر نسريا پاند، اُتر لڳا آءُ پرين
مون تو ڪارڻ ڪانڌ، سھسين سکائون ڪيون
سمجهاڻي: هــِــن بيت جــُـــون مــُــخــتـــلــف پڙهڻيون آهن. ڪــُــجــهــه عالمن کي هــِـــن پڙهـڻــيءَ تي اعتراض آهي. سياري جي مــُـــنــد ۾ ســـَــــر جو ٻــُـــوٽــــو ڦوٽھڙو ڪري سنگ ڪڍڻ شروع ڪندو / نــِــســـرڻ لڳندو آهي. اُتر جون ٿڌڙيون هوائون گـهــُـــلـــن پيون؛ ســَـــر بــه نــســـريــــا آهن. هــِــن مــُـــنــد چــريءَ ۾ مــحــبــُـــوب جي ياد وڌيڪ ستائيندي آهي. ڪن عالمن سر نسريا بدران ’سرن سڙيا پاند‘ به ڄاڻايو آھي. مطلب ته سرن جا سرديءَ ۾ پاند يا گونچ به سڙي ويا. ان قھر جي سرديءَ ۾ مان اڪيلي پئي گھاريان ٿي، اھڙيءَ موسم ۾ تون گڏ ھُجڻ گھُرجين. سو پرين! جلدي اَچ! مــُــون تــُـــنــھـــنــجــــي اچڻ لاءِ ڪيتريون ئي باسون به باسيون آهن. سو دير نه ڪر! اچ ته من جي مــُــرادن پــُــڄـــڻ تي سڀئي ســُــکــــون گڏجي پــُـــوريـــون ڪريون!
ويا اوهرَي اوءِ! مـُــون کي ڇــڏي ماڳــهــيـن
جـُــڳــن جا جــُـــڳ ٿيا، تـِـئــان نه موٽيو پوءِ
گــُــــونــدر ما رِيندوءِ، ويچارِيءَ وَيــَـن جو
سمجهاڻي: مون کي ائين لڳي ٿو ته هــُــو مــُـــون کي سدائينءَ لاءِ ڇڏي ويا آهن. جيڪڏهن کين واپس موٽـڻــو هــُــجـــي هان ته ڪڏهوڪو اچي به وڃن ها پر کين زمانا گــُـــذري ويا آهن اڃان نه موٽيا آهن. سندن ســُـــور مــُـــون کي ماري ڇڏيندو. هاڻي تــه ٻــيــا بــه مــُــنــھــنـجـــو حال ڏِسي مــُـــون تي تــرس کائن ٿا ۽ چــَــوَن ٿا ته هــِــن ويچاريءَ / بيوس ۽ لاچار کي جــُــدائـــيءَ جو گهاءُ گهائي وِجهندو / نــِــھـــوڙي نـيـــنــدو / ماري ڇڏيندو.
اُونـــهـــــــي ۾ اوهــــــري، جــــــڏهـــــن ويـــــا جــــي
مــوٽـــِــي ماڳ نه آئيا، ماءُ! سـامـــــُـــــونـــڊي ســــي
کـــارو تــَــنــــِـــيــن کي، جــيــڪــَـــس وَهُه وَرِي ويو
سمجهاڻي: جڏهن به ڪو اُونهي پاڻيءَ ۾ ويندو آهي ته اُن جو بچڻ مــُـــشـــڪـــل ٿي پــَــوَنــدو آهي. مــُــنـھــنـجـــيءَ دِل ۾ مــُــخـــتـــلـــف وَهم ۽ وَسوَسا آهن ته اي اَمڙ! اڃان تائين اسان جا ســامــُـــونــڊي پنھنجن ماڳن تي نه موٽيا آهن سو خــُــداءِ خير ڪري! ڪــِـــٿـــي سمنڊ جي کاري پاڻيءَ جي وَهڪري / وِيـــر جو شڪار ته نه ٿي ويا.