سـُــر مـــارئـــي
نڪو اير نه ڀير، نڪو اوٺي آيو
مون وٽ آيو ڪو نه ڪو، ڀائران ڀري پير
ڪتابتون ڪير؟ آڻي ڏيندم اُن جون
سمجهاڻي: مارئي جڏهن عــُــمـــر جي قيد ۾ آهي ته هر وقت اِن انتظار ۾ آهي ته ڄاڻ ڪو ئي سندس وارث / اوٺي (اُٺن چاريندڙ يا ھَڪليندڙ) / مــُــســـافـــر ايندو ۽ اچي پنھنجن مائٽن جي خوش خبري / حال احوال ٻــُــڌائــيــنـدو. جڏهن ڪو نه ٿو اچي ته مايوس ٿي چئي ٿي: اڃان ته ڪنھن اوٺيءَ جي اچڻ جو ڪو نانءُ نشان / خواب خيال ئي ناهي. نه ڪو خبر آڻيندڙ ۽ پانڌي ۽ نه ئي منھنجا ڀائر يا وٽانئن ڪو ماڻهون آيو آهي. خبر ناهي ته اهي ڪيئن هوندا؟ ڪھڙن حالن ۾ هوندا؟ مارئيءَ جي پنھنجن ماڻھن سان محبت جي اھا انتھا آھي ته قيد ۾ رهندي به مارئي اُنهن لاءِ سوچي ٿي ۽ پــُــڇـــي ٿي ته آهي ڪو جيڪو منھنجن مارُن جون خبرون ســُــڻــائـــي؟
**
ور سي وطن ڄائيون، صحرا سـَـتــــر جن
گولاڙا ۽ گــگــــريــُــون، اوڇڻ اباڻن
ويڙهيا گهمن ولئين، جهانگي منجهه جهنگن
مـُــون کي ماروئڙن، سـُــڃ ڳـــَــڻـــائــي سيج ۾
سمجهاڻي: لطيف سرڪار مارئيءَ جھڙين نياڻين جي پيدا ٿيڻ تي ڏاڍو خــُـــوش ٿئي ٿو ۽ فرمائي ٿو ته مــُــبــــارڪ آهي جو وطن ۾ اهڙيون نياڻيون پيدا ٿيون آهن جو ھُو پنھنجيءَ عزت ۽ حُرمت جي پاڻ حفاظت ڪن ٿيون. ويرانيءَ ۾ جتي نه پوليس آھي، نه ئي ڪو گارڊ / چوڪيدار آھي. اھڙيءَ حالت ۾ جن جو بيابان به پــَــڙدو ۽ پــَــنـــاهه آهي. جتي پيدا ٿيل سادا ۽ بي سواد ميوا (گولاڙا) ۽ کونرن جا وڻ (گگريون) سندن اَبن ڏاڏن جو کاڄ، ڍَڪُ ۽ ملڪيت آهن. هــِــنــن کي پــَــٽ ريشم جي ڪپڙن جي به ضرورت ناهي. هــُــو سادڙا ماڻهون ولين جي پــَــنــن جا لباس ٺاهي جهنگن ۾ پيا گــُــذران ڪن. تڏهن ئي کين جهانگي (جهنگ وارو) سڏجي ٿو. مون کي (مارئيءَ کي) به پنھنجن وَڏڙن ڏاج ۾ ويراني ۽ محرومي ڏني آهي جنھن تي مان ڏاڍي خوش آهيان. مون کي محل ماڙيون ۽ لذيذ کاڌا نه ٿا گـهــُــرجــن.
**
الا! ائين مَ هوءِ، جيئن آئون مـَــران بــَـــنـد ۾
جـُـسـو زنجيرن ۾، راتو ڏينھان روءِ
پھرين وڃان لوءِ، پوءِ مر پـُـڄـَــنـِـم ڏينھنڙا
سمجهاڻي: اي الله پاڪ! ائين نه ڪجانءِ جو مان قيد ۾ ئي مري وڃان. منھنجو جسم زنجيرن ۾ جڪڙيل هوندي به ڏينھن رات ماروئڙن لاءِ روئي ۽ رَڙي ٿو. مون کي سندن ڏاڍي اُڪــَـــنــڊَ ۽ اُڪـــِــيـــر آهي. سو پنھنجو خاص ڪرم ڪري تيستائين نه مارجانءِ جيستائين پنھنجي ملڪ ملير نه پھچان. پوءِ ڀلي تنھنجي مرضي آهي جيئن وڻئي تيئن ڪجانءِ. ساهه ڪڍي ڇڏجانءِ پر هڪ ڀيرو مارن سان ملڻ جي مــُــھـــلـــت ضرور ڏِجانءِ.
آئون ڪيئن ڇڏيان سومرا! تن پنهوارن پچار؟
جـَــڙ جنين جي جان ۾، لڳي ريءَ لوهار
مـيـخـُــون محبت سـَــنـديون، هينئڙي منجهه هزار
پـَــکــا ۽ پـنـهـوار، ڏٺي مـُــون ڏينهن ٿيا
سمجهاڻي: عــُـمــر مارئيءَ کي چئي ٿو ته پنھنجن ماروئڙن / مائٽن کي وِساري ڇڏ! هــِـــتـــي جيڪي مزا ۽ عيش اٿئي اهڙا تنھنجن مسڪينن مائٽن وٽ ڪٿي هوندا؟ مارئي وراڻيس ٿي ته ســُــومـــرا! آءٌ پنھنجن پنھوارن جي ياد ۽ ذڪر ڪيئن ٿي ڇڏي سگهان؟ تو کي ڪھڙي خبر ته انهن جي پيار جون پاڙون منھنجي اندر ۾ ڪيئن کــُــتـــل آهن؟ هنن محبت جي ميخن لاءِ ڪنھن لوهار جي ضرورت نه هوندي آهي. ڪا هڪڙي هــُــجـــي ته ڪڍي ڇڏيان. هــِــتــي ته هزار آهن. ڪھڙي پـَـٽــي ڪھڙي پٽينديس؟ مون کي پنھنجن ٻڪرين چاريندڙ، پنھوارن ۽ جهوپڙين کي ڏِٺي ڪيترا ئي ڏينھن گذري ويا آهن. ســِـــڪ ۾ هــِــنـيـــانءُ ٿو ڦاٽي. تنھنجي محلن ماڙين ۾ دَم ٿو گـهــُــٽـــجــــي، سو ڇڏ ته مان ملير وڃان.
**
ايءَ نه مارن ريت، جو سيڻ مـَـٽــائــن سون تي
اچي عمر ڪوٽ ۾، ڪنديس ڪانه ڪـُـريت
پـَـکـن جي پريت، ماڙين مـُـور نه مـَــٽـيـان
سمجهاڻي: اي عــُــمـــر بادشاهه! تو کي اسان جي قدرن (Values) جي ڪــَــل ئي ناهي. اسان جي اُصولن ۽ ريتن رسمن جي تو کي خبر ئي ناهي. اسان ڪڏهن به مال دولت، سونن زيورن ۽ لالچ ۾ اچي رشتا تبديل ناهيون ڪندا. سو مان به تنھنجي ڪوٽ ۾ اچي اهڙي ڪا به ڪــُــڌي حرڪت نه ڪنديس، جنھن سان اسان سڀ لڄي ٿي پئون. جيڪا ڪکانون گهرن جي ســُــٺـــي ريت / اُصول، پيار ۽ محبت آهي اُن کي محلات ڏِسي ڪڏهن به تبديل نه ڪنديس.
**
سونھن وِڃايم سومرا! ميرو منھن ٿيوم
وڃڻ اُت پيوم، جت حاجت ناهي هلڻ جي
سمجهاڻي: مارئي عمر کي چئي ٿي ته؛ تون مون کي اغوا ڪري آيو آهين جنھن سبب مان ائين محسُوس ڪريان ٿي ته؛ مون پنھنجي سونھن، عزت ۽ مانُ ختم ڪري ڇڏيو آهي. جيتوڻيڪ تو مون کي اغوا ڪيو آهي ۽ تون ئي ڏوهي آهين پر تنھن هوندي به ماڻهون اِهو سمجهندا ته مان تو سان راضي هـُـيــَــم. تنھنجي اِن ڪـُــڌي عمل منھنجو ڪارو مـُــنـھــن ڪري ڇڏيو آهي. اسان غيرت وارا ماڻهون آهيون ۽ اسان جي سماج ۾ غيرت ۽ عزت وارا ئي رهندا آهن. اهڙي راڄ ۾ مان جڏهن وينديس ته مون کي ڪو به عزت جي نگاهه سان نه ڏِسندو. هـِــتــي حـُـســن مان مـُــراد ظاهري سـُــونـھــن ناهي. اندر جو اخلاق، عزت، غيرت ۽ سـُــٺــو ڪردار آهي، جيڪو خوبصورتيءَ جو اُهڃاڻ آهي. عمر مارئيءَ کي اغوا ڪري داغدار ڪري ڇڏيو جنھن ڪري هوءَ پنھنجين هڪ جيڏين ۾ تيستائين ڪنڌ کڻڻ جھڙي نه رهي جيستائين پنھنجي بيگناهي ثابت نه ڪيائين.
**
آئون ڪيئن سوڙين سـُــمـهــان؟ مون ور گهاري سـُــڃ
وَر اَباڻن سين اُڃ، کوءِ شربت تنھنجو سومرا
سمجهاڻي: مارئي پنھنجن مارن جي سـِـڪ خاص ڪري مڱيندي/مڙس جي محبت لاءِ هر شئي کي ٺــُــڪــرائـــي ٿي. سرديءَ جي موسم آهي، جنھن ۾ اهڙو سيءُ به پوندو آهي جو ســَــوَڙ ۾ سمهڻ جي باوجود اڪيلي کي ڏاڍو سيءُ ٿيندو آهي. سيءَ / سرديءَ کي ختم ڪرڻ لاءِ خاص ڪري زال ۽ مڙس گڏ سمهندا آهن. اهڙيءَ مـُــنــد ۾ مارئيءَ کي عمر جي ڪوٽ ۾ سوَڙ ڏني وڃي ٿي ته؛ هوءَ اُن کي اِهو چئي ڦــِــٽــي ڪري ٿي ته منھنجو مڱيندو / مڙس بنا سوَڙ جي سرديءَ ۾ تڙپي ٿو ۽ مان هتي سوڙين ۾ سمهان! اِهو ناممڪن آهي. وري جڏهن کيس شربت پيڻ لاءِ ڏنو ٿو وڃي ته هوءَ اهو ياد ڪري شربت پري ڪري ٿي ته؛ ٿر ۾ ته پاڻي به مشڪل سان ملندو آهي؛ منھنجا مائٽ اُڃ ۾ پيا گذارو ڪندا آهن. اهڙيءَ حالت ۾ اي سومرا بادشاهه! مون کي تنھنجو شربت نه کپي. ھوءَ پنھنجي سُک ۽ ضرورت جي ڪا به پرواھ نه ٿي ڪري، کيس هر وقت مارن جي ياد ستائي ٿي. اڄ جي زماني موجب ڄڻ ھوءَ بُک ھڙتال تي آھي.
ڪارا ڪرايـُـن ۾، سـُـون اسان کان ســُــــــوءِ
ور جيڏين سـِـين جـُــوء، فاقو فرحت ڀانئيان
سمجهاڻي: اسين مارو ماڻهون آهيون. گهڻيءَ لالچ ۽ لوڀ ۾ نه پوندا آهيون. ڪــَــرايــُــن ۾/ ٻانھن ۾ ڪارن ڌاڳن جا ڳانا ٻــَــڌنــدا آهيون. سونُ اسان لاءِ صدمون آهي/ ماتم آهي. سرتين سان گڏ بــُــک ڏُک ۽ لنگهڻ به اسان لاءِ ســُــڪـــُـــون هوندو آهي. ان بــُــک ڏُک تي اسان پاڻ ۾ گڏ ته آهيون. اسان کي اھڙي ترقي ۽ خوشي نه کپي جو لالچ ۾ اچي هڪ ٻئي سان وِڙهي پئون. اِن کان بھتر آهي ته پنھنجي پريت برقرار رکڻ وارا ڪم ڪريون. اھڙو سون ئي گھوريو جيڪو ڪن ڇِني.
**
جا عـُـمـر تو مــُـلِ عيد، سا اسان ســـوء ورتــِــي سومرا
ويــئــــي ويــچــــــارن وِســـــري، خــوشـــي ۽ خــريــد
ســِـــڪـــڻ ڪــيـــا شــھـــيــد، مــارُو جـي مـلـيـر جا
سمجهاڻي: اي عــُــمـــر! تو وٽ جيڪا عيد ۽ خوشي آهي سا اسان وٽ غم ۽ ماتم آهي. تو مون کي قيد ڪري مارن سان جيڪو ظلم ڪيو آهي، اُن کـانـئــُـــن عيد جون خوشيون به کسي ڇڏيون آهن. خريداري به وِساري ڇڏي آهي. هــُــو مون کي ايترو ڀانئن ٿا جو منھنجيءَ ســِــڪ ۽ محبت ۾ ڄڻ شھيد ٿي چــُــڪـــا آهن / مري چــُــڪــا آهن. مظلومن کي تنھنجي ڏاڍ ماري وِڌو آهي. جنھن جي نياڻيءَ کي اغوا ڪيو وڃي، اُھو ڪھڙيون عيدون ڪندو؟
**
ٿــَـر ٿــَـر اَندر ٿاڪ، عـُـمر! مارُوئڙن جا
لاٿائــُـون لطيف چئي، مٿان لــــوئــِـيءَ لاک
عـُـمـر! ڪـَـريـــو آکَ، پھريو ٿي پـَـنَ چـَـران
سمجهاڻي: اي عــُـمــر بادشاهه! مان نڌڻڪي نه آهيان. منھنجي وارثن جا ٿر جي هر هنڌ تي وَٿاڻ آهن. هــُــنـن منھنجيءَ جــُــدائـــيءَ ۾ لوئيءَ / چادر مٿان لاک جو رَنگ لاهي ڇڏيو آهي. مٿن ڏُک جي لھر ڇانيل آهي. تو سان جيڪڏهن پــُــڄـــي نه ٿا سگهن، وڙھي نه ٿا سگھن ته هــُــو تو سان نفرت ۽ پنھنجي رَنج جو اظھار ته ڪري سگهن ٿا. اي عــُـــمـــر! تون هٿ ڪڍ ته وڃي پنھنجن جانورن کي گاهه کارايان.
**
ســھـســِــيــن ســيــبــا ڪـنـجــري، لـــوئــــِــي لـــِــيــڙ ٿيام
ابـــاڻن جــــــــي آســري، ڪـــَــتــــي ڪــــانَ ڪـــيــــــــام
جا ڍَٽ ڍَڪيام، تـنـھـن جو پـــرور پـــــن رَهـــــــــائـــيـــيــن!
سمجهاڻي: اسين غريب ماڻهون آهيون. لٽا ڪپڙا به سادا ۽ پــُــراڻــا آهن. جي ڦاٽي پــَـــوَنــدا آهن ته اُنهن کي ٽوپا ڏيئي پيا ڳنڍيندا آهيون. منھنجي چولي ۾ به سوين ٽوپا ڏِنل آهن. چادر به ڦاٽل / ليڙون ليڙون آهي. مون پنھنجن اباڻن سان ملڻ جي اُميد، آس ۽ آسري تي اُن جي اُڻيل نئين پوتي / چادر نه پاتي آهي. اي پروَردگار! جيڪا چادر مون کي منھنجي علائقي ڍَٽ / ٿر وارن ڍَڪائي آهي، اُن جي عزت ۽ لڄ برقرار رکجانءِ، ڇا ڪاڻ ته ان چادر پھرائڻ جو مقصد رڳو مٿو ڍڪڻ ۽ سُونھن وڌائڻ نه آھي، پر پنھنجي عزت ۽ سماجي قدرن کي برقرار رکڻ به آھي.
جـھه سين لوڙائو ٿيا، جنين سندي ڌير
ماروئڙا فقير، ڪنهن در ڏيندا دانهنڙي؟
سمجهاڻي: اي عــُــمــر بادشاهه! حڪمران ته عوام جي جان ۽ مال، چادر ۽ چوديواريءَ جي حفاظت ڪندا آهن. اسان کي به تو مان اِها اُميد ۽ آسرو هو پر افسوس آهي ته توئي مارئيءَ کي اغوا ڪيو آهي. اهڙا حڪمران منصف ۽ ڀرجهلا نه پر اُهي ڦورُو، لــُــٽــيـــرا، ڌاڙيل ۽ چور آهن، دوکي باز آھن. جنھن جي آسري تي اسان هــُــيـــاســيــن/ جن جي مٿان اسان جي حفاظت ۽ انصاف جي ذميواري هــُــئــــي اُنھن ئي اسان کي ڦُريو ۽ لُٽيو آھي. هاڻي ٻــُــڌاءِ ته هي مسڪين ۽ لاچار منھنجيءَ اغوا جي ڪٿي فرياد ڪن؟ ڪھڙيءَ عدالت کان انصاف وٺن؟ جيڪو پوليس وارو اسان جي حفاظت لاءِ مُقرر ٿيل آھي، اُھو ئي ڦوروءَ جو ساٿ ڏئي، جيڪو آفيسر اسان جي خدمت لاءِ رکيل آھي، اُھو ئي رشوت کان سواءِ ڪم نه ڪري ۽ جج انصاف نه ڏئي ته پوءِ ڪاڏي وڃجي؟ ڪھڙو رستو اختيار ڪجي؟ اها صورت حال ڏسي باشعُور ماڻھو سُجاڳيءَ ۽ تبديليءَ جي تحريڪ شروع ڪندا آھن. ســُــڄـــاڻ اڄوڪن حڪمرانن، ادارن ۽ ڪامورن جا ڪــَـــلــُـــور ڏِسي اڪثر ڪري محفلن ۽ جلسن جلوسن ۾ هيءُ بيت پڙهندا آهن ۽ پنھنجيءَ بيوسيءَ جو اظھار ڪندا آهن.
**
جيئن ڳنڍيون منجهه ڳنڍير، تيئن مون من ماروئڙن جون
ڏنيون لــَـــسَ لطيف چئي، هــِــنــيــَــڙي کي هــَــمــِــيــر
وڃي منجهه ملير، ســَــڀِ ڇوڙينديس ســُــومــرا!
سمجهاڻي: ٿر ۾ ڳنڍير نالي سان هڪڙو اهڙو گاهه ٿيندو آهي، جنھن ۾ تمام گهڻيون ڳنڍيون ٿينديون آهن. اهي ڳنڍيون محبت جي ماپ ۽ اندازي لاءِ به جــُــمــلـــي ۾ ڪتب اينديون آهن. مارئي چئي ٿي ڳنڍير جي ڳنڍين وانگر منھنجي دل ماروئڙن سان آهي. اي همير! (عمر سومرا!) اھي ڳنڍيون ڪي ٿوريون نه پر تمام گھڻيون آھن. انھن جي ڀيٽ ۾ تنھنجا هي زنجير ته مون لاءِ ڪجهه به ناهن. انهن کي کولڻ ته مون لاءِ مسئلو ئي ناهي. باقي ماروئڙن جون ڳنڍيون هتي نه ٿي کولي سگهان. اي سومرا بادشاهه! سانگيئڙن جي صحبت جون ڳنڍيون وڃي ملير ۾ کولينديس.
ڏوري ڏوري ڏٺم، سندو ٿوهرن ٿر
ڏندڻ نه ڏين ڏندن کي، مـَـھــٽـيـو نه لاهن مـَــرُ
جا پرين سندي پر، سا کليو ڪن کرن سين
سمجهاڻي: ٿر ڏِسڻ جي ڏاڍي سـِــڪ هــُــئـــي. نيٺ وڃي پھتم. ٿر ۾ ٿوهرن جا ٻــُــوٽــا گهڻا ٿين جنھن ڪري ان کي ٿوهرن جو ديس به سڏجي. ماڻهون ويچارا سادڙا آهن. وٽن پاڻيءَ جي ڏاڍي اَڻاٺ آهي. سو هار سينگار ۽ جسم جي مھٽ سھٽ گهٽ ڪندا آهن. ڏندڻ به گهٽ ڏين ٿا، جنھن ڪري سندن ڏَند به ميرا هوندا آهن. اِنهن سڀني اُوڻاين هوندي به ھُو دل جا صاف آهن. ڏاڍا پيارا ماڻھو آھن. هـُــو دُشمن سان به ائين هلن جيئن پنھنجن پيارن سان پيش اچن ٿا. مطلب ته سندن قرب سڀني لاءِ آھي. ان قرب جي کين ڪھڙي موٽ ملي ٿي، اھو ھڪ الڳ سُوال آھي. ٿر ۾ ھن وقت ڪوئلي لڀڻ سبب صُورت حال مُختلف آھي، پر ھتان جا ماڻھو غريب ھُوندي به چوريءَ چَڪاريءَ ۽ ٻين ڏوھن کان پري ھُوندا ھُئا. ان علائقي جو Crime rate (ڏوھن جو ريشو) تمام گھٽ ھو / آھي. مٽي مائٽيءَ ۽ ڄاڻ سُڃاڻ جي شناس سڀني کان وڌيڪ آھي. وٽن قرب سرس ھو / آھي. اھو ئي سبب آھي ته ھُو دشمن سان به قرب ونڊڻ جي ڪوشش ڪندا ھُئا، سندن جھڳڙا جلدي نبري ويندا ھُئا. قتلن ۽ خونن جي نوبت نه ايندي ھُئي.
**
واجهــــائـــي وطــُــــن کــي، ســــاري ڏيـــان سـاهه
بـُـــــت مـُــــنھـنجــــو بـَـــنــد ۾، قـيد مَ ڪريجاهه
پـَـــــرڏيــھـيـاڻــــــي پـــريــن ري، ڌار مَ ڌريــــجــاهه
ٿـــــڌي وَســـائـيـج ٿــَـــرن جي، مـِـٽي مـُـئــيَ مـٿاهه
جي پويون ٿئي پـَـساهه، ته نـِـجاهه مڙهه ملير ڏي
سمجهاڻي: مارئي عمر کي چئي ٿي ته پنھنجي ديس کي ياد ڪري جيڪڏهن مري وڃان ته مون کي هتي دَفن نه ڪجانءِ؛ جسم کي قيد نه ڪجانءِ! مان هـِــتــي پرديسڻ آهيان. پرين منھنجو پنھنجي ديس آهي. اُن کان ڌار نه ڪجانءِ. الڳ نه پــُــورجـــانءِ! جڏهن مران ته مون کي پنھنجي ٿر جي ٿڌڙيءَ واريءَ ۾ دَفن ڪجانءِ! ڀلائي ڪري جڏهن آخري ساهه هــُــجـــي ته منھنجو مڙهه / ميت ملير ڏانھن موڪلجانءِ!
**