باب پهريون: فيودور پاولووچ ڪرامازوف
فيودور پاولووچ ڪرامازوف، ڪنهن کان گهٽ نه هو. کيس ٻه چار ٻارا زمين هئي ۽ هميشه ٻين جي دسترخوان ڏانهن نهاريندو هو. ان هوندي به سندس موت کان پوءِ وٽانئس هڪ هزار روبل نقديءَ ۾ نڪتا. پنهنجي زندگيءَ ۾ ساڳئي وقت بيوقوف سان گڏ جذباتي ماڻهو به سمجهيو ويندو هو. مگر اها سندس بيوقوفي نه هئي، ڇو ته جذباتي ماڻهن مان اڪثريت اهڙن جي هوندي آهي، جيڪي اصل ۾ ته وڏا حرفتي ۽ ذهين ٿين ٿا پر ظاهري طرح خواه مخواه پاڻ کي نادان ظاهر ڪندا آهن، جيڪا پڻ سندن سـُـڃاڻ جي هڪ قومي نشاني ٿئي ٿي.
پاولووچ ڪرامازوف ٻه شاديون ڪيون، جن مان کيس ٽي پٽ ٿيا- پهرئين زال مان دمتري ۽ ٻيءَ مان ايون ۽ اليگزي. فيودور پاولووچ ڪرامازوف جي پهرئين زال - ايڊيليڊيا ايونونا، اُن ساڳئي شاهوڪار ۽ معزز خاندان مان هئي، جن مان موسيوف جي ضلعي جا زميندار هئا. هيءَ ڳالهه بنهه سمجهه ۾ نه ٿي اچي، ته هڪڙي عورت، جيڪا پنهنجي ملڪيت جي وارث هئي ۽ اُن کان سواءِ هڪ حسين ۽ صحتمند ڇوڪري هئي، تنهن ڪهڙيءَ ريت هڪ نڪمي، ضعيف ۽ ڪمزور مرد سان شادي ڪئي. مان ڪجهه به وڌيڪ نه چوندس سواءِ ان جي ته مون کي هڪ رومانوي قصي جي ياد ٿي اچي، جيڪو اسان جي ئي زماني ۾ ٿي گذريو آهي. هڪ عورت کي ڪنهن مرد لاءِ سالن کان دل ۾ لڪل محبت هئي. اهو به هن لاءِ مشڪل نه هو ته ڪا هوءَ ساڻس شادي نه ٿي ڪري سگهي، مگر هن سندس ميلاپ ۾ خود ئي رنڊڪون پيدا ڪيون. جنهن جو نتيجو اهو نڪتو، جو هڪ طوفاني رات ۾ هن هڪ گهري ۽ تيز وهڪري واريءَ نديءَ جي ڪناري تي بيهي، جنهن جو ڪٽهڙو ڪافي اُوچو هو، پاڻيءَ ۾ ٽپو ڏنو. نديءَ جي ڪناري واري اُتانهين دلڪش هئي، پر جيڪڏهن اها ايتري وڻندڙ ۽ جاذب نه هجي ها ۽ اها هڪ ميدان مثل هجي ها ته شايد هي خودڪشيءَ جو واقعو نه ٿئي ها. اهڙا ڪيترائي واقعا ۽ حادثا گذريل ٻن ٽن نسلن ۾ اڳ به ٿي گذريا آهن. ايڊيليڊيا اَيونونا موسيوف جو ڪارنامو به ساڳئي ئي قسم جو هو. شڪ نه آهي ته هن ۾ ماڻهن جي خيالن جي پڙاڏي، سندس ذهني اُلجهن ۽ سندس غصي کي به دخل هجي. بهرحال کيس اَڪثر اَجايا خيال ستائيندا ٿي رهيا. فيودور پاولووچ جيتوڻيڪ خوشامدي طبعيت جو هو، پر وٽس دليري ۽ زندهه دلي به هئي. اُن هوندي به هڪ بدڪردار ۽ ڇـَـسي ماڻهوءَ کان وڌيڪ سندس ڪابه حيثيت نه هئي. هنن جي شاديءَ جي به عجيب ڳالهه هئي - سندن شاديءَ ۾ فراريت کي گهڻو دخل حاصل هو. چيو وڃي ٿو، ته ايڊيليڊيا کي اُن شوق قابو ڪري رکيو هو. فيودور پاولووچ جي اُن وقت اهڙي ته اچي حالت بڻي هئي، جو کيس ڪنهن ڌنڌي ۾ هٿ وجهڻ جي تمام گهڻي خواهش هئي، جيئن هـُـو پنهنجي زندگيءَ کي ڪنهن نه ڪنهن نموني ٺاهي ۽ سنواري سگهي. هڪ بيٺل خاندان سان نسبت ۽ ٻيو زال جي ڏاج ۾ دولت جو هٿ اَچڻ، هن لاءِ سچ پچ هڪ نيڪ فال هو. مگر هنن ٻنهي ۾ ظاهري طرح ڪابه محبت نه هئي. ايڊيليڊيا جيتوڻيڪ حسين هئي، مگر اُن هوندي به هي جوڙو، زال مڙس جي اُن نعمت کان محروم هو، جنهن کي ازدواجي محبت چيو وڃي ٿو. فيودور پاولووچ جي زندگيءَ جو هيءُ اڪيلو مثال آهي، جو هـُـو اُن شيءِ کان محروم هو، ورنه، هـُـو هڪ عاشق جيوڙو هو ۽ عام رواجي ڇوڪرين جي ٿورڙي همٿ افزائيءَ تي هرکجي پوندو هو. ايڊيليڊيا ئي شايد اُها اڪيلي عورت هئي، جو مٿس ڪنهن به شيءِ جو اَثر نٿي پيو.
ايڊيليڊيا ڀڄي وڃڻ کان پوءِ، جلد ئي محسوس ڪيو ته کيس مڙس لاءِ محبت نه بلڪ نفرت آهي. شادي، غير معمولي طرح پنهنجي رنگ ۾ ظاهر ٿي رهي هئي. جيتوڻيڪ اُن جي خاندان سندس ڀڄي وڃڻ کي برداشت ڪري ورتو هو ۽ کيس سندس ڏاج جو حصو به ورهائي ڏنو هو مگر زال ۽ مڙس ۾ ڌڪار ۽ افراتفريءَ جو عالم پيدا ٿي رهيو هو. چيو وڃي ٿو ته هن نوجوان زال پنهنجي مڙس جي مقابلي ۾ زياده شان شوڪت ۽ سخاوت ڏيکاري هئي. فيودور پاولووچ زال جي اُن رقم تي، جيڪا پنجويهه هزار روبل هئي، هميشه لاءِ قبضو ڪري ڇڏيو. اُهو ننڍو ڳوٺ، جيڪو شهر جي ڀرسان هڪ دلڪش جڳهه تي هو ۽ جيڪو سندس زال جي ڏاج جو حصو هو، تنهن کي پنهنجي بڻائڻ لاءِ، هـُـن ننهن چوٽيءَ جو زور ٿي ڏنو. هـُـو اُن ۾ ڪامياب به ٿي وڃي ها، ڇو ته هيءَ ايڊيليڊيا جي اخلاقي ڪمزوري هئي، يا مڙس کان ڇوٽڪاري حاصل ڪرڻ جو خيال يا مڙس جي لڳاتار نفرت ۽ حقارت ڀريل تقاضا - جنهن کان تنگ ٿي، هـُـوءَ راضي به ٿي چـُـڪي هئي، مگر ايڊيليڊيا جي عزيزن، هـُـن جي لالـچ ۽ هٻڇ کي پورو ٿيڻ نه ڏنو. اِيئن به چيو ويندو آهي ته زال ۽ مڙس جي وچ ۾ اَڪثر جهڳڙو ٿيندو رهندو هو، پر مشهور ايئن آهي ته فيودور پاولووچ ڪڏهن به پنهنجيءَ زال کي نه ماريو هو، مگر هوءَ کيس ماريندي هئي، ڇو ته هوءَ نهايت گرم مزاج، همٿ واري، جذباتي ۽ طاقتور عورت هئي. آخرڪار هوءَ فيودور پاولووچ جو گهر ڇڏي، هڪ محتاج ۽ مفلس مذهبي طالب علم سان ڀڄي وئي ۽ پٺيان ٽن سالن جو پٽ مـِـتيا ڇڏي وئي. اُن جي وڃڻ کان پوءِ فيودور پاولووچ پنهنجي گهر کي عيش عشرت جو اَڏو بڻائي ڇڏيو ۽ هميشه پاڻ کي شراب ۾ ڌُت رکڻ لڳو. ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي پرڳڻي ڏانهن ويندو هو ۽ ڳوڙهن ڀريل اکين سان ايڊيليڊيا جي ڀڄي وڃڻ جي، ماڻهن کي دانهن ڏيندو هو. هڪ مرد کي، جيڪي ڳالهيون زيب نه ٿيون ڏين، سي هو نهايت شدمد ۽ بي شرميءَ سان ٻـُـڌائيندو رهندو هو ۽ محبت جي قصي کي مضحڪه خيز نموني بيان ڪندو هو ۽ پنهنجي مصيبت جو داستان نهايت ئي دلڪش انداز ۾ ٻـُـڌائيندو هو.
”فيودور پاولووچ، شايد ٻيو ڪوئي ايئن سمجهي، ته توکي ڪو وڏو رتبو مليو آهي، ڇو ته تون پنهنجي ڏک تي نهايت خوش نظر ٿو اَچين.“ کيس طعني طور ڪنهن چئي ڏنو. ٻيا وري هن راءِ جا هئا ته کيس وڌيڪ مسخري جي پارٽ اَدا ڪرڻ جو وجهه مليو آهي ۽ هڪ تماشي بڻائڻ لاءِ هن ڄاڻي واڻي پنهنجي اهڙي حالت بڻائي آهي، پر ڪهڙي خبر ته مبادا اِها به سندس سادگي هجي. کيس آخر معلوم ٿيو، ته سندس زال هڪ شاگرد سان پيٽسبرگ ۾ آهي ۽ پوريءَ آزادي سان گذاري رهي آهي. هـُـو پيٽسبرگ ڏانهن وڃڻ جون نهايت تڪڙيون تياريون ڪرڻ لڳو، پر بي مقصد، ڇو ته هـُـو خود اُن کان اڻ واقف هو. هـُـو شايد وڃي به ها ۽ جڏهن به پختو ارادو ٿي ڪيائين، ته پاڻ کي شراب ۾ ڌُت ٿي ڏٺائين. اِن ئي دوران سندس زال جي موت جي خبر پيٽسبرگ مان سندس عزيز کي پهتي. هوءَ پنهنجي ڪمري اندر مئل حالت ۾ ملي هئي. ڪن جو چوڻ آهي، ته کيس مـُـدي جو بخار ٿي پيو هو. ڪن جو خيال هو ته سندس موت بک وگهي ٿيو. جڏهن کيس زال جي موت جي خبر پئي تڏهن هـُـو شراب جي نشي ۾ مست هو. ڳالهه ڪئي وڃي ٿي ته انهيءَ خبر ملندي ئي هـُـو اُڇل ڏئي اُٿيو ۽ خوشيءَ مان ٽپا ڏيندو ٻاهر رستي تي آيو ۽ ٻئي هٿ آسمان ڏي کڻي چوڻ لڳو ته ”اي خدا کيس بخش ۽ مٿس پنهنجون رحمتون نازل فرما“. ۽
ڪن جو چوڻ آهي ته هـُـو ٻارن وانگر ايترو ته روئڻ لڳو جو وٽس صبر جو پيمانو ئي نه رهيو. اُهي ماڻهو جيڪي کانئس نفرت ڪندا هئا، سندس حالت کي ڏسي مٿس افسوس ڪرڻ لڳا. ٿي سگهي ٿو ته اهي ٻئي ڳالهيون سچيون هجن. کانئس آزاد ٿيڻ تي هـُـن خوشي ڪئي هجي ۽ وڃڻ تي رنج جو اظهار. اُهي ماڻهو جيڪي بدڪار ۽ شرير ٿين ٿا، سي سادا ۽ شريف به ٿين ٿا. اسان پاڻ سڀ اهڙائي آهيون.