باب پنجون: جذباتي دل جي قبوليت - (آرامي ٿيڻ)
”تو پهريون حصو ته سمجهيو آهي، اِهو حصو ناٽڪ هو، جو اُتي کيڏيو ويو هو، ٻيو حصو غم انگيز آهي، جنهن جي ماجرا هت بيان ڪئي ويندي.“
”مگر، مون ته ٻئي حصي جو اَڃا تائين ڪجهه به نه سمجهيو آهي؟“ اليوشا چيو.
” ۽ مون! تون سمجهين ٿو، ته مان وري ڪو اُهو سمجهيو آهي ڇا؟“
”ٿورو ترس دمتري! هڪ نهايت ضروري سوال آهي. مون کي ٻڌاءِ، ته تنهنجو مڱڻو ٿيو هو؟ تون مڱيل آهين؟“
”اُن واقعي جي ٽن مهينن گذرڻ تائين، اسان پاڻ ۾ ڪو نه مڱيا هئاسون. ٻي ڏينهن مون پاڻ ساکي چيو ته ٺهيو، اِهو معاملو به ختم ٿيو، انجام کي پهتو ۽ هاڻي اُن جو ڪوبه ذڪر ڪونه ٿيندو. هن کي شاديءَ جي دعوت ڏيڻ، مون کي هڪ خراب عمل ٿي لڳو. ٻي طرف ڇهن هفتن تائين، جيڪو عرصو، هوءَ شهر ۾ رهي، ڪو زندگي جو آثار نظر نه ٿي آيو، بهرحال سواءِ هڪ ڳالهه جي. هـُـن جي اَچڻ جي ٻئي ڏينهن، وٽانئس هڪ خادما آئي. جنهن مون کي هڪ لفافو آڻي ڏنو، جو منهنجي نالي تي هو. مون اُن کي ڦاڙي چاڪ ڪيو. اُن ۾ بئنڪ چيڪ جا باقي بچيل پيسا هئا. هن کي رڳو 4500 روبل گهربل هئا، مگر اُن کي مٽائڻ تي، 200 روبل جو گهاٽو پيو هو. هن مون ڏانهن شايد 260 روبل موڪليا هئا. مون کي اُن جي پـَـڪي يادگيري ڪانه آهي، مگر هنن پيسن سان گڏ، ڪوبه خط يا اُن جي وضاحت ڪانه ڪيل هئي. مون لفافي جي، جيڪو پينسل سان لکيل هو، چڱيءَ طرح تلاشي ورتي، پر ڪجهه به نه هو. مان باقي بچيل پيسن کي اِهڙين بدمستين ۽ عياشين ۾ خرچ ڪيو، جو نئين ميجر مجبور ٿي آخر منهنجي ڪـَـنَ مهٽ ڪئي.
”ها! صاحب ته پوءِ ليفٽيننٽ ڪرنل، فوج جا پيسا پيش ڪيا. سڀني کي بيحد تعجب لڳو. ڇو ته ڪنهن کي به هن ڳالهه تي يقين نه ٿي آيو، ته اها رقم ڪا سلامت هوندي. جيئن ئي هن پيسا ڏنا، ته هـُـو وري بيمار ٿي بستري داخل ٿيو. ٽن هفتن کان پوءِ، کيس دماغي بيماري ٿي پئي. اُن بيماريءَ ۾ پنجن ڏينهن کانپوءِ وفات ڪري ويو. کيس فوجي اعزاز سان دفنايو ويو، ڇو ته اَڃا ايترو وقت نه گذريو هو، جو کيس بي دخل ڪرڻ جو پروانو ملي وڃي. تدفين جي رسم اَدا ڪرڻ کان ڏهه ڏينهن پوءِ، ڪيٽرينا ايونونا، سندس ڀيڻ ۽ ماسي، ماسڪو ڏانهن هليون ويون. هـُـو جنهن ڏينهن هليون ويون، مون نه ته کين ڏٺو ۽ نه وري کين رخصت ڪيو يا موڪلايو. مون کي فقط هڪ مختصر خط مليو، جو هڪ سنهي نيري ڪاغذ تي لکيل هو. اُن تي پينسل سان فقط هڪ ئي سـِـٽَ لکيل هئي - ”مان توکي لکنديس، انتظار ڪجانءِ ....“ بس اِهو ئي سڀ ڪجهه هو.
باقي حصي جي، مان ٻن لفظن ۾ وضاحت ڪريان ٿو. ماسڪو پهچندي ئي، سندن قسمتون، بجليءَ جي تيزيءَ سان بدلجي ويون. بلڪل اِهڙيءَ ريت، جيئن ڪا ’الف ليليٰ‘ جي ڪهاڻي هجي. جنرل جي بيواهه، جا هنن جي رشتيدار هئي، تنهن جون ٻه ڀائٽيون فوت ٿي ويون هيون. اُهي ڇوڪريون بيواهه جون قريبي عزيز هئڻ کانسواءِ، سندس وارث به هيون. هو ٻئي، هڪ ئي هفتي ۾ ماتا جي مرض کان مري ويون هيون. اُن پوڙهيءَ، غم جي شدت کي مٽائڻ لاءِ، ۽ پنهنجي روح کي سڪون ڏيڻ لاءِ، ڪـُـٽيا جو، پنهنجي ڌيءَ وانگر آڌر ڀاءُ ڪيو. هن کيس پنهنجي اُميدن جو آخري سهارو سمجهيو ۽ مضبوطيءَ سان کيس پنهنجي ڀاڪر ۾ ڀريو. هن پوءِ پنهنجي وصيت نامي، ڪـُـٽيا جي حق ۾ تبديلي آندي. جنهن تبديليءَ جو آئنده سان تعلق هو. هن وچ ۾ هـُـن کيس في الحال خرچ جي لاءِ، اَسي هزار روبل، شاديءَ جي ڏاج طور ڏنا، ته پنهنجي مرضيءَ موجب، اُنهن کي ڪم آڻي. هوءَ هڪ عجيب سودائي عورت هئي، بعد ۾ مون ماسڪو ۾، کيس ڪجهه اِهڙي ئي نموني ڏٺو.
ها! ته مون کي پوسٽ جي رستي، 4500 روبل اَچي پهتا. مان اهي ڏسي حيران رهجي ويس، جنهن کي تون به سمجهين سگهين ٿو. ٽن ڏينهن کانپوءِ اُهو خط اَچي پهتو، جنهن جو واعدو ڪيل هو. اُهو خط، مون سان هاڻي به گڏ هوندو. اُهو توکي ڏيکاريان؟ تون اُن کي ضرور پڙهي ڏس، جنهن ۾ هن پاڻ کي، منهنجي زال بڻجڻ جي خواهش ظاهر ڪئي آهي. هن پاڻ کي منهنجي حوالي ڪرڻ گهريو آهي. ”مان توسان ديوانگيءَ جي حد تائين محبت ڪريان ٿي، اِن جو فڪر ڪونه آهي، جي تون مون سان محبت نه ٿو ڪرين، پر تون منهنجو مڙس ٿيءُ. ڪوبه ڊپ نه ڪر، مان تنهنجي لاءِ ڪنهن به قسم جي رڪاوٽ ڪانه ٿينديس. مان توسان هميشه لاءِ محبت ڪرڻ گهران ٿي ۽ توکي بچائڻ چاهيان ٿي.“ اليوشا، مون وٽ زبان جي اُها شائستگي ڪانه آهي، جو وڻندڙ لفظن ۾ اُن جي عبارت کي دهرايان ۽ پنهنجي بازاري انداز ۾ نه ٻـُـڌايان. مان پنهنجي دائمي گهٽيا طرز کي، جا منهنجي پنهنجي آهي، ڪڏهن به بدلائي نه سگهندس. اِهو خط ته هاڻي به مون کي گهاءَ ٿو وجهي. تون سمجهين ٿو ته مون کي اُن جو رنج ڪونه هوندو - ته مان اُن جو اَڃا خيال نه ڪريان! مون کيس هڪدم اُن خط جي جواب ۾ لکيو، ته ماسڪو ڏانهن اَچڻ، مون لاءِ ممڪن نه آهي. اِهو جواب، مان هن حالت ۾ لکيو، جو منهنجي اکين مان لـُـڙڪن جو سيلاب جاري هو. مون کي هميشـ*، جنهن شيءِ لاءِ شرمساريءَ جو احساس رهندو، اُها، اِهائي هڪ شيءِ آهي. مون سندس دولتمنديءَ ڏانهن اِشارو ڪيو ۽ لکيم، ته تو وٽ گهڻو ئي ڏاج آهي، مان هڪ بيڪس معمولي گدا آهيان. مان دولت جو ذڪر ته ڪيو، مان اُن جذبي کي خاموشيءَ سان برداشت ڪري ٿي سگهيس، پر منهنجو قلم وَهي چڪو هو. مان پوءِ هڪدم ايون کي ڇهن صفحن جو هڪ خط لکيو ۽ کيس اُهو سڀ ڪجهه ٻـُـڌايم جو ٻڌائي سگهيس ٿي ۽ کيس لکيم، ته بي خوف ڪيٽرينا جي ملاقات لاءِ وڃ. تون مون ڏانهن اِيئن ڇو ٿو نهارين؟ تون تعجب مان اکيون ڦاڙي ڇو ٿو ڏسين؟
ايون سندس محبت ۾ گرفتار ٿي پيو ۽ اَڃا به هـُـو، سندس محبت جو دم ڀري ٿو. مون کي اُن جي خبر هئي. دنيا جي نظر ۾ هيءَ منهنجي ناداني هئي، پر ممڪن آهي ته منهنجي هيءَ ساده دلي ۽ بيوقوفي، اسان سڀني کي بچائي وٺي. آهه! تون ڪو نه ٿو ڏسين ته هوءَ ڪيترو نه ايون جو اونو ٿي رکي. ڪيئن نه سندس احترام ٿي ڪري؟ هوءَ جڏهن، اسان سڀني جو مقابلو ٿي ڪري، ته تون سمجهين ٿو، ته خاص طرح مون جهڙي ماڻهوءَ کي هوءَ پسند ڪندي؟ خير اِهو سڀ ڪجهه، هتي اِيئن ئي ٿيو آهي، مگر مون کي هن جو يقين آهي، ته هوءَ توجهڙي ماڻهوءَ کي پيار ڪري ٿي نه هن جهڙي شخص کي. هوءَ پنهنجي حسين سيرت کي پيار ٿي ڪري نه مون کي.“ هي لفظ غير اِرادي طرح دمتري جي واتئون نڪري ويا.هن ٽهڪ ڏنو، مگر هڪ منٽ کانپوءِ سندس اکيون چمڪڻ لڳيون. سندس چهرو قرمزي رنگ جهڙو سرخ ٿي ويو ۽ زور سان ميز تي مـُـڪ هڻي ڪڍيائين.
”مان قسم ٿو کڻان اليوشا!“ هن رڙ ڪئي، جنهن مان سندس حقيقي ڪاوڙ ۽ قلبي شدت جو صاف اظهار ٿي ڏٺو، چوڻ لڳو ”تون ڀل مون تي اعتبار نه ڪر، پر جيئن يسوع مسيح حق آهي ۽ مقدس حقيقت آهي، تـَـنهن جو مان قسم کڻي ٿو چوان، ته جيتوڻيڪ مان هاڻي سندس عظيم دلي تاثرات تي ٽهڪ ڏنو هو، پر مان ڄاڻان ٿو ته مان کانئس لکين ڀيرا وڌيڪ گهٽيا روح آهيان ۽ هن جي اِها عظيم قلبي ڪيفيت، جنت جي فرشتن وانگر، صاف ۽ سچي آهي. اِها به بدبختي آهي، ته مان هن حقيقت کي يقين سان ڄاڻان به ٿو ۽ هيءَ ڪيتري نه حسين بدبختي آهي، جو ماڻهو ڄاڻندي به وڏي آب و تاب سان، اُن سان گڏ ٿو رَهي. مان هيءُ پاڻ ڪونه ڪريان ٿو، اُن هوندي به مون ۾ خلوص آهي ۽ پـُـر خـُـلوص آهيان. مگر ايون، مان چڱيءَ ريت سمجهان ٿو، ته هـُـو، ڪيئن نه هاڻي، فطرت کي پاراتا ڏيندو هوندو - پنهنجي ذهن جي دعويٰ هوندي به - هيءَ ڏسي ته ترجيح ڪنهن کي، ڇا کي ڏني ٿي وڃي؟ اُنهيءَ انسانيت سوز انسان کي، جو سندس مڱيندو آهي، جنهن ۾ سڄي جهان جون اکيون کـُـتل آهن، اُن هوندي به هـُـو پنهنجي بدڪارين کي نه ٿو روڪي. ايتري قدر جو پنهنجي مڱينديءَ جي اکين جي سامهون به نه ٿو مـُـڙي. اِهڙي، مون جهڙي ماڻهوءَ کي ترجيح ڏني وڃي ٿي ۽ هن کي رد ڪيو وڃي ٿو. اِهو ڇو....؟ ڇاڪاڻ ته هڪ ڇوڪري، پنهنجي حياتي ۽ منزل مقصود، فقط شڪر گذاريءَ تي قربان ڪري ٿي. هيءُ عجيب آهي! مان هن جو هڪ لفظ به ايون کي نه ٻـُـڌايو آهي. نه وري ايون هن متعلق ٿوروئي مون کي اشارو ڪيو آهي، مگر مقصد، شائستگي سان حاصل ڪيو ويندو. اُن وقت جڏهن نالائق، هميشه لاءِ، پٺئين رستي تي غائب ٿي ويندو، هڪ بهتر ماڻهو هن ميدان کي قبضي ۾ آڻيندو، سندس ناپاڪ گندي جڳهه، هن جي لاءِ پياري جاءِ هوندي، جتي هـُـو آرام سان هوندو، جتي هـُـو نجاست ۾ غرق ٿي ويندو ۽ پنهنجي مرضيءَ سان لطف ۽ راحت ۾ هوندو. مان بلڪل بيوقوفن وانگر ڳالهائي رهيو آهيان. مون کي لفظن جي ڪابه ساڃاهه ڪانه آهي، مان اُنهن کي سوچڻ ۽ سمجهڻ کانسواءِ ڳالهائي رهيو آهيان، پر اِهو اِيئن ئي ٿيندو، جيئن مان چيو آهي. مان اُن گندي جڳهه ۾ غرق ٿي ويندس ۽ هوءَ ايون سان شادي ڪندي.
”ماٺ ڪر دمتري،“ اليوشا سندس جملي کي وچ ۾ ڪٽيندي اتاولائي مان چيو. ”هڪ ڳالهه رهيل آهي، جا اَڃا تو، صاف نه ڪئي آهي. تون اِنهن ڳالهين جي باوجود، ساڻس مڱيو به آهين، يا نه؟ جيڪڏهن تنهنجي مڱيندي اِيئن نه چاهيندي هجي ته پوءِ تون، اُن مڱڻي کي ڪيئن ٽوڙي سگهندين؟“
”هائو، مڱڻو رواج مطابق ۽ باضابطا سنجيدگيءَ سان ٿيو هو. مان جڏهن ماسڪو پهتو هوس، تڏهن اِها رسم نهايت شاندار ۽ دلڪش نموني اَدا ٿي هئي. جنرل جي زال، اسان کي دعائون ڪيون ۽ تون اعتبار ڪندين؟ هـُـن ڪٽيا کي مبارڪباد ڏئي، چيو هو ته ”تنهنجو انتخاب بهترين آهي.“ هن به چيو ته، ”مان، اِهو بخوبي محسوس ڪريان ٿي.“ توکي هن تي به اعتبار ايندو ته هـُـن ايون کي پسند ڪونه ٿي ڪيو ۽ بي رخيءَ سان سندس آڌر ڀاءُ ڪيائين.
ماسڪو ۾ ڪـُـٽيا سان ڏاڍيون ڳالهيون ٿيون. مون کيس پنهنجي بابت سڀ ڪجهه ٻـُـڌايو. نهايت خلوص، شرافت ۽ صداقت سان. هن به سڀ ڪجهه ڪـَـن ڏئي ٻڌو.
اُتي هڪ شيرين ۽ دل کي ڇهندڙ اُلـجهن هئي،
اُتي نرم ۽ نازڪ لفظ هئا.
اُن هوندي، ڪي فخر ڀريا لفظ به هئا. هـُـن مون کان هڪ سخت واعدو به ورتو ته مان پنهنجي اصلاح ڪندس. مون نڀائڻ جو واعدو به ڪيو، پر هت -”
”هت ڇا؟“
”ڇو؟ مان توکي سڏي، ڇا لاءِ اڄ هتي آندو آهي. اڄ جو اڄ، ۽ ياد رک - مان توکي اڄ ڪيٽرينا ايونونا ڏانهن موڪلڻ گهران ٿو، ۽ -”
”ڇا؟“
”ته کيس وڃي ٻـُـڌاءِ ته وري ساڻس ملڻ ڪونه ايندس. هي به چوينس، ته هـُـو توکي سلام ٿو ڏئي.“
”پر اِهو ممڪن آهي؟“
”اِهوئي ته سبب آهي، جو مان توکي پنهنجي بدران اوڏانهن موڪلي رهيو آهيان. ڇاڪاڻ ته اِهو ناممڪن آهي، ته مان پاڻ کيس اِيئن چئي سگهان.“
”تون ڪيڏانهن ٿو وڃين؟“
”اُن گنديءَ جڳهه ڏانهن“
”گروشينڪا ڏانهن؟“ اليوشا هٿن کي مهٽيندي، ڏک ڀرئي آواز ۾ چيو: ”ڇا ريڪٽن تڏهن اِهو سڀ ڪجهه سچ ٿي چيو؟ مون سمجهيو هو، ته تون ساڻس محض ملڻ جي خاطر ويو هئين ۽ بس!“
”هڪ مڱيل، ڇا اِيئن وڃي سگهي ٿو؟ ڇا اِها ڳالهه ممڪن آهي؟ مڱڻي هوندي ۽ سڄي جهان جي نگاهن جي سامهون؟ پريشان نه ٿيءُ. مون کي پنهنجي عزت آهي. جيئن ئي مان گروشينڪا ڏي اَچڻ وڃڻ شروع ڪيو، ته ڄڻ مان مڱڻو ترڪ ڪري چـُـڪس ۽ وڌيڪ ايماندار ماڻهو نه رهيس. مان ڄاڻان ٿو، پر تون مون ڏانهن اِيئن نهارين ڇو ٿو؟ مان پهريائين کيس ٿڦون هڻڻ جي خيال کان ويو هوس. مون ٻـُـڌو هو ۽ مون کي هاڻي اُن جي خبر آهي ۽ هيءَ حقيقت به آهي ته ڪئپٽن جو منهنجي پيءُ جو ايجنٽ هو، تنهن گروشينڪا کي منهنجي قرض جو چـِـٺو، اِن خاطر ڏنو هو، ته مون تي دعويٰ ڪري، مون کي هميشه لاءِ ختم ڪيو وڃي. هنن مون کي ڊيڄارڻ ٿي گهريو ۽ مان هـُـن کي ڏنڊو هڻڻ ويو هوس.
مون اڳ، سندس هڪ جهلڪ ڏٺي هئي. پهرئين نگاهه ۾ هوءَ ڪنهن کي به موهي نه ٿي سگهي. مان هڪ پوڙهي واپاريءَ سان سندس تعلقات بابت ٻـُـڌو هو. هـُـو هاڻي اَڌ رنگ (فالـج) جي بيماريءَ ۾ مبتلا آهي. پر جيئن ٻـُـڌو اٿم، هـُـو، هـِـن لاءِ، هڪ معقول رقم ڇڏي ويندو. مون کي اِها به خبر هئي ته هوءَ پيسي جي بـُـکي آهي ۽ پاڻ وٽ چڱي رقم جمع ڪري، عجيب فريب سان وياج تي ڏئي ٿي. هوءَ بي رحم، دغا باز ۽ فريبي آهي. مان کيس مارڻ لاءِ ويو هوس، پر اُتي ترسي پيس، جو طوفان اَچي ويو، جنهن مون کي عذاب اِلاهيءَ ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو. مان اَڃا اُن خدائي عذاب ۾ گرفتار آهيان ۽ شايد سڄي ڄمار، اُن کان ڇوٽڪارو ملي نه سگهي. منهنجي هن درد جو ڪوبه درمان نه آهي. هاڻي منهنجي لاءِ سڀ ڪجهه ختم ٿي چـُـڪو آهي، حياتيءَ جو چڪر پڄاڻيءَ تي پهچي چـُـڪو آهي، منهنجي بس اِها ئي ڪهاڻي آهي!
مان هاڻي جيتوڻيڪ فقير آهيان، جيئن منهنجي قسمت هئي، مگر اُن وقت منهنجي کيسي ۾، ٽي هزار روبل هئا. مان گروشينڪا کي وٺي، هتان پنجويهه ميلن جي پنڌ تي موڪرويا ڏانهن ويس. مون اُتي ڪيترائي خانه بدوش ڏٺا. مون کين رقص جي دعوت ڏني ۽ شراب پياري مست ڪيو. اُنهن ۾ عورتون به هيون ۽ نوجوان ڇوڪريون به. ٽن ڏينهن جي اندر مون وٽ جو ڪجهه به هو، سو ختم ٿي ويو ۽ مان پڌرو ٿي پيس. مگر هيرو؟ هيري پنهنجي اصلي مقصد کي حاصل ڪيو هوندو؟ هن جي طرفان ته اُن جو ڪوبه اِشارو نه هو. مان توکي ٻـُـڌايان ٿو ته اُن بدمعاش گروشينڪا جي جسم تي، لچڪدار گهنج آهن. تون اُهي سندس ننڍڙي پير، بلڪه کـُـڙيءَ ۾ به ڏسي سگهين ٿو. مون اُهي رڳو ڏٺا نه پر اُنهن کي چـُـميو به. تون باور ڪر ته اُهو سڀ ڪجهه ٿيو. هن چيو ته، ”تون جي پسند ڪرين، ته مان تو سان شادي ڪريان. اِهو ڄاڻندي به، ته تو وٽ ڪجهه به نه آهي. پر ايترو واعدو ڪر ته تون مون کي ماريندين نه، ۽ مان جو ڪجهه ڪريان، اُن کان منع به نه ڪندين. پوءِ ئي مان توسان شادي ڪنديس.“ پوءِ هـُـوءَ ٽهڪ ڏئي کلڻ لڳي ۽ اَڃا تائين ٽهڪ ڏيندي ٿي رهي.“
دمتري شديد ڪاوڙ ۾ اُٿي بيٺو. هـُـو اِيئن ٿي نظر آيو، ڄڻ ته شراب جي نشي ۾ بدمست آهي. سندس اکين ۾ اوچتو ڳاڙهاڻ ڇانئجي وئي.
”تون سچ پچ، ساڻس شادي ڪرڻ گهرين ٿو؟“
”بنا دير جي، جيڪڏهن هـُـو چاهي، پر جيڪڏهن هوءَ نه چاهي ته به مان اِيئن ئي رهندس. مان سندس در جي درباني به قبول ڪندس، اليوشا!“
هـُـو سندس اڳيان ٿي بيٺو ۽ اليوشا جي ٻنهي ڪلهن کي انتهائي شدت سان کڻي جهليائين.
”توکي خبر آهي معصوم ڇوڪرا! هيءَ سڄي پريشاني آهي، بي حسد وجداني ڪيفيت جي! ڇو ته اتيئي ته اَلميو آهي. اَچ ته مان توکي اِهو به ٻـُـڌايان اليڪسي، ته مان ڀل ڪريل انسان هجان، ڀل پست ۽ ذليل هجان پر دمتري ڪرامازوف چور ۽ ڳنڍي ڇوڙ هرگز ٿي نه ٿو سگهي. ها! مان توکي هيءُ به ٻـُـڌائڻ گهران ٿو، ته مان چور ۽ ڳنڍي ڇوڙ به آهيان. اُن ئي شام جو جڏهن مان گروشينڪا کي مارڻ ٿي ويس، تنهن کان ٿورو اڳ ڪيٽرينا ايونونا مون ڏانهن ماڻهو موڪليو، جو راز دار نه هو. (مون کي خبر نه آهي ته اِيئن ڇو هيو؟ ٿي سگهي ٿو ته وٽس اُن جا ڪي سبب هجن) هن چيو ته پرڳڻي جي مکيه شهر ۾ وڃي، آگافيا ايونونا ڏانهن ٽي هزار روبل پوسٽ جي رستي موڪلي ڏئي. پر اِهڙي نموني، جيئن ٻـَـي ڪنهن کي به اُن جي ڀڻڪ نه پوي. اِهي ئي ٽي هزار روبل هئا، جڏهن مان گروشينڪا ڏي ٿي ويس. اِها ئي رقم هئي، جا مون موڪرويا ۾ خرچ ڪئي. اُن کانپوءِ مون بهانو بڻايو، ته مان شهر ويو هوس، پر کيس پوسٽ جي رسيد ڪانه ڏيکاريم. مون کيس ٻڌايو ته پيسا موڪلي ڏنا اٿم، پر مون هن وقت تائين اِيئن نه ڪيو آهي. مون اِهو وساري ڇڏيو آهي. هاڻي ٻڌاءِ ته تون اَڄ جو وٽس ويندين، ته کيس ڇا ٻـُـڌائيندين؟ هن توڏانهن سلام موڪليا آهن.
هوءَ تو کان پڇندي ته پيسن جو ڇا ٿيو؟ تون شايد کيس اِيئن چوين ته هـُـو ذليل نفس پرست آهي، ڪريل ۽ بداخلاق، جنهن جو جذبات تي ڪوبه ضابطو نه آهي. هـُـن تنهنجي رقم ڪانه موڪلي آهي، مگر اُها بيڪار وڃائي ڇڏي آهي. ڇاڪاڻ ته هو ذليل وحشيءَ جيان، پاڻ تي ڪوبه ضابطو رکي نه سگهيو، پر تون شايد اَڃا به وڌيڪ چئي سگهين، هـُـو چور ڪين آهي. هيءُ تنهنجا ٽي هزار روبل آهن، جي هـُـن موٽائي موڪليا آهن. تون پاڻ ئي آگافيا ايونونا ڏي موڪلي ڏئي، پر هن مون کي چيو، ته مان توکي هن جا سلام ڏيان، پر اِهو به لازمي آهي، ته هوءَ توکان پڇي ته رقم ڪٿي آهي؟“
”مـِـتيا تون ڏکاري آهين، ها، پر نه اِهڙو، جهڙو تون خيال ڪري رهيو آهين. پنهنجي موت جي ايتري مايوس ڪندڙ اَنداز ۾ افسوس نه ڪرڻ گهرجي.“
”ڇا تون اِيئن ٿو سمجهين، ته مان پاڻ کي گولي هڻندس، ڇو ته مان ٽي هزار روبل موٽائي نه سگهندس. اِيئن ئي آهي نه، پر مان پاڻ کي گولي ڪين هڻندس. مون ۾ هاڻي ايتري همٿ ڪانه آهي. آخرڪار شايد! پر مان هاڻي گروشينڪا ڏي وڃان ٿو. مون کي اِها ڳڻتي ڪانه آهي ته اڳتي ڇا ٿيندو؟“
”پوءِ ڇا؟“
”مان هن جو مڙس ٿيندس، جيڪڏهن سندس اِهڙو اِرادو هوندو. سندس عاشق جڏهن ايندا، ته مان ٻي ڪمري ۾ هليو ويندس. هن جي دوستن جون جتيون صاف ڪندس. اُنهن لاءِ چانهه تيار ڪندس ۽ اُنهن جا نياپا پهچائيندس.“
”ڪيٽرينا ايونونا، اِهو سڀ ڪجهه سمجهي ويندي.“ اليوشا سنجيدگيءَ سان چيو. ”هـُـوءَ سمجهي ويندي، ته هيءُ ڪيتري نه شديد پيڙا ۾ آهي، پوءِ هوءَ معاف ڪري ڇڏيندي. هـُـن وٽ سگهاري دل آهي ۽ توکان وڌيڪ ٻيو ڪو به ڏکارو ٿي نه ٿو سگهي. هوءَ پاڻ ئي اُن جو اَندازو لڳائيندي.“
”هوءَ اِهو سڀ ڪجهه معاف ڪونه ڪندي.“ دمتري ڦـِـڪي کـِـل کلندي چيو. ”منهنجا ڀاءَ! هن ۾ گهڻو ڪجهه آهي، جو ڪابه عورت اُن کي معاف ڪري نه ٿي سگهي. خبر اٿئي ته ڪهڙي ڳالهه بهتر ٿيندي؟“
”ڪهڙي؟“
”ته ٽي هزار روبل واپس ڪيا وڃن.“
”پر ايتري رقم، اَسان آڻينداسون ڪٿان؟ مون وٽ ٻه هزار کن آهن. ٽيون هزار ايون ڏيندو. اِهي کڻي وڃي واپس ڪري اَچ!“
”پوءِ توکي وري اِهي ڪڏهن ملندا؟ تنهنجا ٽي هزار - تون ڪو ايڏو وڏو ماڻهو ته ڪونه آهين ۽ تون اِهو به ڄاڻين ٿو، ته اِهو بنهه ضروري آهي ته تون اڄ وٽس وڃي، منهنجي طرفان کيس الوداع چئي اَچ. پوءِ پيسو هجي يا نه هجي. ڇاڪاڻ ته مان ڳالهه کي ايترو ڊگهو ڪرڻ نه ٿو گهران. اِهائي ڳالهه آهي. سڀاڻي تمام گهڻي دير ٿي ويندي. ۽ پوءِ توکي بابا ڏانهن به موڪلڻو آهي.“
”بابا ڏانهن؟“
”جيءُ، پهريائين بابا ڏانهن. کانئس وڃي ٽي هزار روبل گـُـهر.“
”پر مـِـتيا، هـُـو ڪڏهن به نه ڏيندو.“
”مون کي خبر آهي، ته ڪونه ڏيندو. اليڪسي تون نااُميديءَ جي معنيٰ مان واقف آهين؟“
”مان ڄاڻان ٿو.“
”ته ٻـُـڌ، قانوني طرح، هـُـو منهنجو قرضدار نه آهي. مون هـُـن کان سڀ ڪجهه وٺي ڇڏيو آهي. اِهو مان ڄاڻان ٿو، پر اخلاقي طرح هـُـو منهنجي زيربار آهي. ڇا اِيئن نه آهي؟ توکي اِها به خبر آهي ته هـُـن منهنجي ماءُ جي ئي اٺاويهن هزارن سان پنهنجي ڪمائيءَ جي شروعات ڪئي هئي ۽ اُنهن مان سوين هزار ڪمايائين. هـُـو مون کي اُهي اَٺاويهه هزار ئي موٽائي ڏئي ۽ منهنجي روح کي دوزخ جي باهه مان ڇوٽڪارو ڏي ته انهن سان اِهو منهنجي ڪيترن ئي گناهن جو ڇوٽڪارو ٿيندو. اِنهن ٽن هزارن جي خاطر، مان توسان واعدو ٿو ڪريان، ته مان سڀ ڪجهه ختم ڪري ڇڏيندس، ۽ هـُـو منهنجي طرفان وري ڪجهه به نه ٻڌندو. پويون دفعو مان کيس پيءُ بڻجڻ جو موقعو ڏيان ٿو. کيس وڃي ٻـُـڌاءِ ته خود خدا کيس اِهو موقعو ڏئي پيو.“
”مـِـتيا، هـُـو ڪنهن به حالت ۾ ڪونه ڏيندو.“
”مون کي خبر آهي ته ڪونه ڏيندو. مان اِهو چڱيءَ ريت ڄاڻان ٿو، خاص طرح هاڻي ته وڌيڪ، پر اِهوئي ته سڀ ڪجهه آهي. مان اَڃا به وڌيڪ ڄاڻان ٿو. ٿورا ڏينهن اڳ ۾، شايد ڪالهه، هن کي پهريون ڀيرو هيءَ خبر پئي آهي، ته پـَـڪ ئي پـَـڪ - خيال ۾ رکجانءِ - ته گروشينڪا ڪوبه چرچو نه ٿي ڪيو، بلڪه مون سان شادي ڪرڻ لاءِ آماده آهي. هـُـو سندس طبعيت کان واقف آهي، هـُـو کوٻليءَ کي سڃاڻي ٿو. تون سمجهين ٿو، ته هـُـو مون کي پيسا ڏيندو، ته مان کيس حاصل ڪريان. جڏهن هـُـو خود اُن جي مٿان ڇـَـڪن آهي، پر .....!
اِهو سڀ ڪجهه نه آهي. مان توکي هن کان به وڌيڪ ٿو ٻڌايان. مون کي گذريل پنجن ڏينهن کان هيءَ خبر ملي آهي، ته هـُـن بئنڪ مان ٽي هزار روبل ڪڍايا آهن ۽ اُنهن کي سـَـؤ سـَـؤ روبل نوٽن ۾ مٽايو اَٿس. هڪ وڏي لفافي ۾ اُنهن کي بند ڪيو اَٿس ۽ اُن تي ڳاڙهي ربين ويڙهي اَٿائين ۽ اُن جي مٿان پنج مـُـهرون هنيون اَٿس. ڏس مون کي اُن جي ڪيڏي نه خوبصورتيءَ سان خبر آهي. اُن جي مٿان به لکيو اَٿائين ته ”منهنجي فرشته گروشينڪا ڏانهن، جڏهن هوءَ مون ڏي ايندي.“ هيءُ سڀ ڪجهه، هـُـن پاڻ ڪيو آهي ۽ ڳجهه ڳوهه ۾، جنهن جي فقط سندس خاص خدمتگار سميرڊياڪوف کي خبر آهي، جنهن تي هـُـو پاڻ جهڙو ڀروسو رکندو آهي. هاڻي هـُـو گذريل ٽن چئن ڏينهن کان، انهيءَ اُميد تي ويٺو آهي، ته گروشينڪا وٽس ايندي. کيس هيءَ به اُميد آهي، ته هوءَ پيسن لاءِ ايندي. هن کيس چـَـورائي به موڪليو آهي ۽ هـُـن جواب به ڏياري موڪليو اَٿس ته هوءَ وٽس ايندي. هوءَ جيڪڏهن پوڙهي وٽ وئي، ته مان ساڻس شادي ڪري سگهندس؟ تو هاڻي سمجهيو هوندو، ته مان هتي ڇو لڪو ويٺو آهيان ۽ ڇو مناسب موقعي جو منتظر آهيان؟“
”هـُـن جي لاءِ ؟“
”هائو، هـُـن جي لاءِ ئي. فوما کي هت، هـُـن ڦوهڙ عورت جي گهر ۾ هڪ ڪمرو آهي. فوما، منهنجي ئي پاسي جو آهي. هـُـو اسان جي ئي ريجمينٽ ۾ سپاهي هو. هـُـو هن جو ڪم ڪار ڪندو آهي. رات جي وقت چوڪيداري ڪري ٿو ۽ ڏينهن جو پکين جو شڪار ڪرڻ ويندو آهي. اِجهو هـُـو اِيئن ئي گذارو ڪندو آهي. مان سندس ئي ڪمري ۾ وڃي رهيو آهيان. منهنجي راز جي، نه هن کي، نه وري عورتن کي خبر آهي. اِن ڪري ئي بس، اِن ڪري ئي مان هت انتظار ۾ ويٺو آهيان.“
”ته پوءِ ٻئي ڪنهن کي به نه پر سميرڊياڪوف کي ئي اُن جي خبر آهي؟“
”ٻئي ڪنهن کي به نه، هوءَ جڏهن پوڙهي وٽ ويندي، ته هـُـو مون کي يڪدم اَچي ٻـُـڌائيندو.“
”ته پوءِ هن ئي توکي پيسن لاءِ ٻـُـڌايو آهي؟“
”هائو، اِهو بلڪل راز آهي. ايون کي پڻ پيسي جي يا ٻي خبر ڪانه آهي. پوڙهو ايون کي ٻن ٽن ڏينهن لاءِ، شرماشنيا ڏانهن سفر تي موڪلي رهيو آهي. جهنگ جي ڪاٺين لاءِ ڪو خريدار پيدا ٿيو آهي، جو هن کي اَٺ هزار روبل ڏيندو. پوڙهو اِن ڪري برابر هن کي چئي رهيو آهي، ته کيس هن وهنوار ۾ مدد ڪري. هن کي اُتي ٽي چار ڏينهن لڳي ويندا. پوڙهو، اِهوئي چاهي ٿو، ته جيئن گروشينڪا هن جي غير حاضريءَ ۾ وٽس اَچي سگهي.“
”هن کي اڄ گروشينڪا جي اَچڻ جي اُميد آهي؟“
”نه هوءَ اڄ ڪونه ويندي. اُن جا اهڃاڻ آهن. هوءَ پـَـڪ ڪونه ويندي.“ مـِـتيا، اوچتو وڏي آواز سان چيو. سميرڊياڪوف پڻ اِيئن ئي ٿو سمجهي. بابا، هينئر پيئڻ ۾ مست آهي. هـُـو ايون سان گڏ ميز تي ويٺو آهي. اِليوشا هن ڏانهن وڃ ۽ کانئس ٽن هزارن جي طلب ڪر.“
”پيارا مـِـتيا توسان ڪهڙي ويڌن آهي؟ اليوشا اوچتو رڙ ڪري چيو ۽ پنهنجي جاءِ تان ٽپو ڏئي اُٿيو. پنهنجي ڀاءُ جي وحشياڻي چهري ڏانهن نهارڻ لڳو. هڪ گهڙيءَ لاءِ کيس خيال آيو ته دمتري چريو ٿي ويو آهي.
”اِهو ڇا آهي؟ مان ديوانو ڪونه آهيان.“ دمتري ڏانهن سنجيدگيءَ سان نهاريندي چيو. ڪوبه ڊپ ڪونه آهي. مان توکي پيءُ ڏانهن موڪلي رهيو آهيان. مان جيڪي چوان ٿو، اُهو به سمجهان ٿو. مان ته معجزن ۾ يقين رکندو آهيان.“
”معجزن ۾؟“
”خدا پاڪ جي معجزن ۾، منهنجي دل جو علم خدا کي ئي آهي. هـُـو منهنجي مايوسيءَ جي حالت کي ڏسي ٿو. پوري تصوير، هـُـن جي اڳيان آهي. مون کي پـَـڪ آهي ته هـُـو ڪابه بڇڙائي ٿيڻ نه ڏيندو. اليوشا تون وڃ، مون کي معجزن ۾ يقين آهي.“
”مان وڃان ٿو، پر مون کي ٻـُـڌاءِ ته تون منهنجو هـِـت انتظار ڪندين؟“
”هائو، مون کي خبر آهي ته هن ۾ ڪجهه وقت لڳندو. تون خالي ذهن سان هن ڏي وڃج. هـُـو شراب پيئڻ ۾مشغول آهي. مان هت تنهنجو ٽي، چار، پنج، ڇهه، ست ڪلاڪ انتظار ڪندس. پر اِهو نه وسارجان“، ته توکي اڄ ئي ڪيٽرينا ايونونا ڏانهن وڃڻو آهي. پوءِ کڻي اَڌ رات ٿي وڃي. پيسو هجئي يا نه پر کيس چئج، هن توڏانهن سلام موڪليا آهن. مان چاهيان ٿو، ته کيس اِهو شعر ٻڌائجانءِ ته، هن توکي سلام موڪليا آهن.“
”مـِـتيا، گروشينڪا ڏي، جي اڄ نه، ته سڀاڻي يا ٻي ڏينهن وڃي ته پوءِ ڇا ٿيندو؟“
”گروشينڪا؟ مان کيس ڏسي رهندس. مان ڊوڙي وڃي کيس روڪيندس.“
” ۽ جيڪڏهن –“
”اُن ۾ جيڪڏهن آهي، ته پوءِ اِهو قتل ٿيندو. مان اِهو برداشت نه ڪندس.“
”ڪير قتل ٿيندو؟“
”پوڙهو! مان هـُـن جو ته خون ڪونه ڪندس.“
”منهنجا پيارا ڀاءُ، هيءُ تون، ڇا پيو چوين؟“
”اڙي مون کي خبرنه آهي .... مون کي خبر نه آهي. شايد مان هن کي قتل نه ڪريان. اِيئن ٿي به سگهي ٿو. هـُـو شايد اُن وقت مون ڏانهن نفرت انگيز چهري سان نهاري ويهي. مون کي سندس بدزيب گردن، نڪ ۽ اکين کان بڇان ٿي لڳي، پڻ سندس لڪي لڪي کلڻ کان به. مون کي کانئس قدرتي نفرت آهي. مون کي رڳو اِهوئي ڊپ آهي. اِها ڳالهه شايد مون کي تڪليف ۾ وجهي ڇڏي.“
”مان ويندس مـِـتيا. مون کي يقين آهي، ته ڌڻي ڪا بهتري ئي پيدا ڪندو ۽ شال ڪا اِهڙي بڇڙي ڳالهه نه ٿئي.“
” ۽ مان هت ويهي، ڪنهن معجزي جو انتظارڪندس، پر جيڪڏهن اِيئن نه ٿيو ته .....“
اليوشا فڪر ۾ غرق هوندي پنهنجي پيءُ جي گهر ڏانهن روانو ٿيو.“