باب ٻيو: ڏکي گهڙي
پر سمجهه ڀريا ماڻهو شايد چوندا ته ”سڀڪو نوجوان اهڙين وهمي ڳالهين ۾ اعتبار نه ٿو رکي سگهي ۽ تنهنجي شخصيت ٻين لاءِ نمونو ٿي نه ٿي سگهي.“
هن لاءِ مان وري جواب ڏيندس ته، ”هائو، مون واري شخصيت وٽ عقيدو هو، پاڪ ۽ سنئون سڌو، پر ان هوندي به مان ان لاءِ ڪابه عذر خواهي نه ڪندس.
جيتوڻيڪ مان مٿي ظاهر ڪري چڪو آهيان، شايد بيحد تڪڙ مان ته مان پاڻ وري برگزيده شخصيت لاءِ ڪابه سمجهاڻي نه ڏيندس نه فيصلو. مان سمجهان ٿو ته منهنجي باقي ڪهاڻي کي سمجهڻ لاءِ، ٿوري صفائي واري سمجهاڻي ضروري آهي. اُن لاءِ مون کي اجازت ڏني وڃي ته ڪجهه چوان. هتي ڪنهن به ڪرامت جو سوال نه هو. وٽس ڪابه غير سنجيده ۽ بي صبري واري اميد، ڪرامت جي لاءِ موجود ڪانه هئي. نه وري اليوشا کي ان وقت ڪنهن ڪرامت جي گهرج هئي، جنهن مان سندس پيش بنديءَ جي خيال جي خوشي ظاهر ٿئي ها. نه، ڪڏهن به نه. هن پنهنجي اڳيان جو ڪجهه به ڏٺو ٿي سا فقط هڪ صورت هئي. پنهنجي محبوب مربي جي صورت. ان پاڪباز انسان جي صورت، جنهن کي هن دل جي گهراين مان عزت ٿي ڏني. حقيقت هيءَ آهي ته سندس پاڪ ۽ نوجوان قلب ۾، جنهن ۾ سڀ جي لاءِ بي لوث محبت لڪيل هئي، جنهن کي هن گذريل سال کان گڏ ڪري رکيو هو. ۽ اهو غلط به هجي. اها فقط هڪ انسان لاءِ سندس محبوب مربي لاءِ ئي هئي. هي به حقيقت آهي ته هيءُ شخص گهڻي وقت کان، سندس نظر ۾ بي نقص موجود ٿي رهيو. ان ڪري سندس جوانيءَ جون سڀئي قوتون، انهيءَ لاءِ خرچ پئي ٿيون ته هو ان مثالي شخصيت ڏانهن مڙي، ڇو نه ان گهڙيءَ ۾، هو هر شيءِ هر انسان کي وساري ڇڏي. هن پوءِ ياد ٿي ڪيو ته ڪيئن نه هن، اُن خوفناڪ ڏينهن تي، پنهنجي ڀاءُ دمتريءَ کي قطعي فراموش ڪري ڇڏيو هو ته کيس اليوشا جي پيءُ وٽ ٻه سؤ روبل کڻي وڃڻا هئا ۽ اُن لاءِ هن قطعي فيصلو ڪيو هو ته ايندڙ شام تي هو اِيئن ضرور ڪندو. پر ان هوندي به هن ڪنهن ڪرامت کي نه چاهيو، پر مٿانهين انصاف کي، جو سندس اعتقاد موجب پائمال ٿي چڪو هو ۽ اهائي حقيقت هئي، جنهن کان سندس دل کي درد ٿي رسيو. هن مٿانهين انصاف کي ڪهڙي اهميت هئي، اليوشا ان جي انتظار ۾ هو. هن ڏٺو ٿي ته ڪهڙي ريت اها بگڙيل حقيقت ڪرامت جي صورت ۾ اچي ٿي ۽ ڪيئن اها سندس محترم استاد جي لاش ۾ ظاهر ٿئي ٿي. ڇو مڙهي ۾ سڀ ڪنهن کي اهو ساڳيو خيال هو ۽ ساڳي اميد هئي. انهن عالي دماغن وٽ ساڳيو خيال هو، جن کي اليوشا احترام جي نظر سان ٿي ڏٺو. مثال لاءِ خود مربي پايسي پاڻ به انهن مان هو. اهڙي ريت اليوشا، ڪنهن شڪ ۽ گمان کان سواءِ، ٻين وانگر ساڳيو جواب ڏسي رهيو هو. مڙهيءَ ۾ هڪ سال جي قيام جي باعث سندس دل ۾ اهڙين امنگن جي اميد پيدا پئي ٿي، جا سندس عادت بڻجي وئي هئي. پر هيءُ انصاف هو نه ڪرامت!
هن خيال ڪيو ٿي ته، اُهو ماڻهو جو سڄي دنيا ۾ سڀني کان بلند ۽ سرفراز هو ۽ جنهن جو حق عظمت ۽ ستايش هئي، اهو ان جي بجاءِ، هاڻي ڪم رتبو ۽ بي عزت بڻجي ويو آهي! اِيئن ڇو ٿيو ۽ ڪنهن اهو انصاف ڪيو؟ ڪنهن جي اها مشيت هئي؟ اهي سوال هئا، جي سندس ناتجربيڪار ۽ پاڪ قلب کي رنج ڏئي رهيا هئا. هو. شرم ۽ ذلت ۽ ناراضپي سان هن کي برداشت ڪري نه ٿي سگهيو ته مقدس کان مقدس ماڻهو به اهڙي ريت بد باطني جو شڪار ٿي سگهي ٿو ۽ نادان گروهه جو کانئس نهايت هيٺانهون آهي، مٿس الزام آڻي سگهي ٿو. سندس اميدن کي صحيح ثابت ڪرڻ لاءِ، کڻي ڪي ڪرامتون يا عجائبات نه به هئا، پر هيءَ بي حرمتي، بي عزتي، وقت کان اڳي هي زوال ڇو؟ جيئن هڪ بد باطن راهب چيو ٿي، ته هيءُ فطرت جو مبالغو آهي. هيءَ آسماني نشاني ڇو، جنهن مربي فيراپانٽ ۽ سندس ساٿين کي خوش ٿي ڪيو ۽ هوُ اِيئن ڇو ٿا وسهن ته، هنن، هن حالت ۾ کٽيو آهي؟ قدرت جي آڱر ڪٿي آهي؟ اهڙي نازڪ گهڙيءَ تي، قدرت پنهنجي مـُـنهن کي ڇو لڪايو آهي (جيئن اليوشا خيال ٿي ڪيو)، اِيئن معلوم ٿو ٿئي ته قدرت جا قانون، ڄڻ، نابينا، ٻوڙا ۽ بي رحم آهن.
اهوئي سبب هو، جو اليوشا جي دل رت ٿي پئي هئي. جيئن مان مٿي چئي آيو آهيان ته اهي ئي ڏنگ هئا، جي کيس لڳي رهيا هئا ته اُهو ماڻهو، جو سڀ کان مٿي، زمين تي کيس محبوب هو، ايتري قدر ڇو شرمسار ۽ بي قدر بڻايو ويو آهي. هيءَ ڀڻ ڀڻ، منهنجي اهم شخصيت وٽ بي دليل ۽ سطحي هئڻ گهرجي ها، پر مان ٽيون ڀيرو وري به دهرايان ٿو. ۽ مان قبول ڪرڻ لاءِ تيار آهيان ته مان پنهنجي جذبات جو ڪوبه بچاءُ ڏئي نه ٿو سگهان. مان خوش آهيان ته منهنجي اهم شخصيت، ان وقت پاڻ کي ڪو گهڻو سمجهدار ثابت نه ڪيو هو. ڇاڪاڻ ته هر ڪو سمجهدار ماڻهو، وقت تي ڪنهن دليل ڏانهن موٽي ايندو آهي، پر جيڪڏهن اهڙي خاص گهڙيءَ ۾، محبت جو مٿانهون هٿ، ڇوڪري جي دل ۾ پنهنجو ڪم نه ڪري سگهي، ته پوءِ هو ڪڏهن ڪندو؟ ڪيئن به هجي، مان اُن عجيب شيءِ کي ٻڌائڻ کان سواءِ رهي نه ٿو سگهان، جا ان تاريڪ ۽ نازڪ گهڙيءَ ۾، ٿوري وقت لاءِ، اليوشا جي دل جي سطح تي آيل هئي. هيءَ نئين شيءِ، جا ڪجهه به هئي، سندس ڀاءُ ايون جو ڊيڄاريندڙ گفتگو هو، جنهن جو اثر رکي رکي، اليوشا جي قلب کي بار بار پريشان ڪري رهيو هو. هتي به اهوئي خيال کيس پريشان ڪري رهيو هو. هيءَ ڪابه اُصولي يا بنيادي ڳالهه نه هئي، جنهن تي ڪجهه ڳالهائجي، مگر هيءَ حقيقت آهي، ته سندس روح جو سڄو عقيدو لـُـڏي چڪو هو. هـُـن خدا سان محبت ٿي ڪئي ۽ اُن تي يقين ٿي رکيو، جيتوڻيڪ هوُ هاڻي هيءُ اوچتو، سندس خلاف ڀـُـڻ ڀـُـڻ ڪري رهيو هو. هڪ ڏينهن اڳ ايون جي گفتگوءَ جو مٿس، اجايو، عذاب ڏيندڙ ۽ بڇڙو اثر ڇڏيو هو، اُهو هاڻي هيءُ منهنجي روح ۾ وري دهرائي رهيو هو ۽ ان جي احساس کي پنهنجي ضمير جي سطح تي حاضر ٿي ڏٺائين.
نما شام جو وقت هو، جڏهن ريڪٽن مڙهيءَ واري صنوبر جي جهنگ کي لتاڙي، ديول ڏانهن وڃي رهيو هو، اوچتو سندس نظر اليوشا تي پئي، جو هڪ وڻ جي هيٺان، زمين ڏي منهن ڪيون سمهيو پيو هو. منجهس ڪابه چرپر ڪانه هئي ۽ ڏسڻ ۾ ٿي آيو ته هو ننڊ پيو آهي. هو ان ڏانهن ويو ۽ سندس نالو وٺي سڏ ڪيائين.
”اليڪسي تون هتي؟ تون هيڏي..... ” هوُ کيس ڏسي، عجب مان پنهنجي جملي کي پورو ڪري نه سگهيو. هـُـن پوڻ ٿي گهريو ته ”تون هيڏي ڪيئن آيو آهين؟“
اليوشا، کيس ڏٺو به نه، پر ريڪٽن سمجهيو ته هن سندس آواز کي ٻڌو آهي سمجهيو آهي.
”توکي ڇا ٿيو آهي؟ ” هوُ ڳالهائيندو ويو، پر هن کي ڏسي، هيءُ عجب لڳو ته هوُ مشڪيو ٿي، پر سندس مشڪڻ به وڌ کان وڌ مسخريءَ جهڙو ٿي ڏٺو.
”مان چوان ٿو ته مان ته تنهنجو ٻن ڪلاڪن کان انتظار ڪندو ٿي رهيس. تون اوچتو غائب ٿي وئين. تون ڪٿي هئين؟ هيءَ ڪهڙي حماقت آهي، مون ڏي نهار ته سهي؟“
اليوشا پنهنجو مٿو، مٿي کنيو، اٿيو ۽ وڻ کي ٽيڪ ڏئي ويهي رهيو. جيتوڻيڪ هوُ روئي ته نه رهيو هو، پر تڪليف ۽ جوش، سندس چهري مان ظاهر هو. اُن هوندي به هنُ ريڪٽن ڏي ڪونه ڏٺو پر ان جي ٻئي طرف نهارڻ لڳو.
”توکي اها خبر آهي ته تنهنجو چهرو بلڪل بدلجي ويو آهي. اُن ۾ تنهنجي مشهور نرمي بلڪل موجود نه آهي. ڇا تون ڪنهن سان ڪاوڙيو آهين؟ ڇا هنن توسان بيهودگي جي هلت ورتي آهي؟“
اوچتو اليوشا، پنهنجي ٿڪايل هٿ کي لوڏيندي چيو ته ”مون کي اڪيلو رهڻ ڏي. ” هو اڃا به سندس ٻي پاسي نهاري رهيو هو.
”اڙي، اهڙي ريت ئي ته اسان سڀئي محسوس ڪري رهيا آهيون. تون به ٻين فاني انسانن وانگر، ماڻهن سان واڪا ڪري ڳالهائي سگهين ٿو. تون فرشتن مان آهين. اليوشا تو مون کي عجب ۾ وجهي ڇڏيو آهي، تون ٻڌين به ٿو؟ حقيقت ۾ هتي، مون کي هيتري وقت ۾ ڪنهن به ايترو حيرت ۾ نه وڌو آهي، جيترو تو. مان توکي هميشه هڪ عالم سمجهندو رهيو آهيان....“
اليوشا، آخر هن ڏانهن نهاريو، پر فضول، هـُـن جو ڪجهه به ڳالهايو، انُ کي هن مشڪل سان سمجهيو هوندو.
”تون سچ پچ ان ڪري پريشان آهين، ڇاڪاڻ ته تنهنجي پوڙهي مان عفونت ٿي اچي؟ تو اهو تصور ٿي ڪيو ته هـُـن مان ڪرامتون ظاهر ٿينديون؟ ريڪٽن وري به عجب مان کيس ڏٺو.
اليوشا کيس جوش مان جواب ڏنو ته، ”هائو مان يقين ئي ڪيو ۽ اِيئن يقين ڪريان ٿو اِيئن يقين ڪرڻ گهران ٿو ۽ اِيئن يقين ڪندس. تو کي ٻيو وڌيڪ ڇا ٿو گهرجي.“
”ڪجهه به نه منهنجا ٻار. اِنهن سڀني ڳالهين کي کڏ ۾ اُڇلاءِ. ڇو ڪوبه اِسڪول جو تيرنهن ورهين جو ڇوڪرو، اِنهن ڳالهين ۾ يقين رکي سگهي ٿو .... ڏسڻ ۾ اَچي ٿو ته تون هاڻي خدا سان ناراض آهين. تون خدا جي خلاف باغي بڻجڻ ٿو چاهين. ڇاڪاڻ ته هن کيس ڪوبه مرتبو نه ڏنو آهي، نه وري کيس ڪو امتيازي اعلان مليو آهي! آهه! تون اُن کان پريشان آهين.“
اليوشا ڪيتري وقت تائين اَڌ کليل اکين سان ريڪٽن کي ڏسندو رَهيو. سندن اکين ۾ ناگهاني چمڪ اَچي وئي هئي .... پر اُنهن ۾ به ريڪٽن لاءِ ڪا به ڪاوڙ ڪانه هئي.
”مان خدا سان ڪابه بغاوت نه ٿو ڪريان. مان فقط سندس هن جهان کي قبول نه ٿو ڪريان.“ اليوشا اِيئن چوندي مشڪيو ته سهي، پر سندس مشڪڻ زبردستيءَ جو هو.
”تنهنجو مطلب ڇا آهي؟ تون جهان کي نه ٿو قبولين؟“ ريڪٽن هن جواب تي ڪجهه وقت سوچيندو رهيو. ”هي ڪهڙي بيوقوفي آهي؟“
اليوشا کيس ڪوبه جواب نه ڏنو.
”اچ، ڪافي بيوقوفي ڏيکاري اَٿئي. هاڻي ڪا ڪم جي ڳالهه ڪريون. ڪجهه کاڌو به اَٿئي؟“
”مون کي ياد نه آهي ..... مان خيال ڪريان ٿو ته ڪجهه کاڌو اٿم.“
”تنهنجي منهن مان معلوم ٿئي ٿو ته تون گـَـهري فڪر ۾ آهين. ڏسندڙ کي توڏانهن نهاريندي ڏک ٿو ٿئي. تو سڄي رات ننڊ نه ڪئي آهي، يا جيئن مون ٻڌو آهي، تون نه صلاح ۽ مشورن ۾ رهيو آهين. تنهن کان پوءِ، وري هيءُ فساد ۽ دنگو. ٿي سگهي ٿو ته تو،ڪجهه به نه کاڌو هجي، پر جيڪڏهن کاڌو به اٿئي ته پاڪ ماني جو ڪو گرهه منهنجي کيسي ۾، گوشت سان ڀريل اَنڊو موجود آهي، جو مان ضرورت جي وقت لاءِ شهر مان آندو آهي، جيڪڏهن تون کاِئين ته حاضر آهي.“
”ٿورو مون کي ڏي.“
”هان توکي وٺڻ گهرجي. هيءُ ته خيالن جي مورچا بنديءَ سان کليل بغاوت آهي. ٺيڪ آهي منهنجا ٻار، اسان کي ڪجهه کائڻ گهرجي..... منهنجي جاءِ تي هل. مان چاهيان ٿو ته ٿورو شراب کي پيئان، موت جهڙو ٿڪجي پيو آهيان. اها شيءِ تنهنجي لاءِ به موجود هوندي.... ڇا تون ان کي پسند ڪندين؟“
”ها شراب ٿورو مون کي به ڏي.“
”ڀاءُ تو تي مون کي عجب ٿو لڳي. ” ريڪٽن کيس حيرت مان ڏٺو. ”بهرحال ڪيئن به هجي، شراب ۽ گوشت ڀريو اَنڊو، ٻئي اتفاق سان چڱيون شيون آهن، انهن کي ڇڏڻ نه گهرجي. اچ، اچ.“
اليوشا، چپ چاپ ۾ اُٿي بيٺو ۽ ريڪٽن جي پويان لڳو.
”تنهنجو ننڍو ڀاءُ ايون، جيڪڏهن توکي اِيئن ڏسي ها ته عجب ۾ پئجي وڃي ها!“
”اڄ صبح ننڍو تنهنجو ڀاءُ ايون، ماسڪو روانو ٿي ويو، ڇا توکي اها خبر آهي؟“
”هائو“، اليوشا کيس بي پرواهيءَ سان جواب ڏنو. اوچتو دمتريءَ جي تصوير سندس اکين آڏو تري آئي. پر هيءَ ياد فقط منٽن لاءِ هئي. جيتوڻيڪ هن صورت ّکيس ڪا ڳالهه ياد ٿي ڏياري، جنهن کي هوُ گهڙيءَ کن لاءِ به وساري نه ٿي سگهيو. ڪجهه فرض، ڪجهه خطرناڪ مهرباني، جيتوڻيڪ هن ياد مٿس ڪو خاص اثر ڪونه ڪيو هو ۽ سندس دل جي گهراين تاِيئن نه پهتي هئي. اُن وقت ئي سندس دل مان، اها ياد مٽجي وئي هئي، پر گهڻي وقت کان پوءِ به اليوشا اُن کي ياد ڪندو رهيو.
”تنهنجي ڀاءُ ايون، هڪ ڀيري چيو هو ته مان هڪ غير متعصب احمق آهيان، جنهن وٽ ڪابه لياقت نه هجي. هڪ دفعي تو به چيو هو ته مان اڻپورو انسان آهيان. هاڻي مون کي ڏسڻو آهي ته تنهنجون لياقتون ۽ عزت جو ادراڪ، هاڻي توکي ڪاڏي وٺي ٿو وڃي“ هيءُ جملو پورو ڪندي ريڪٽن ڪجهه آهستي ڀڻڪيو ۽ وري زور دار آواز ۾ چوڻ لڳو ته:
”ٻڌ، اچ ته مڙهيءَ واري رستي کان پر ڀرو، سڌو شهر ڏي هلون. مان بيگم هائلڪوف ڏي رستي ويندي، وڃڻ گهران ٿو. فقط مزي جي لاءِ، مان ان کي جو ڪجهه ٿي گذريو آهي، لکي ڇڏيو آهي. تون اعتبار ڪندين، هن مون کي ساڳي وقت پينسل سان جواب ڏنو آهي! بيگم کي جواب ڏيڻ جو شوق آهي، ته کيس ڪڏهن به اهڙي حالت جي اميد نه هئي، سا به هڪ متبرڪ شخصيت زوسيما جي لاءِ. سندس اهو لفظ هـُـو حالت. هو بيحد غصي ۾ آهي. تون پريشان ٿي وئين! بيهه ” هن وري اوچتو رڙ ڪري چيو. هو بيهي رهيو ۽ اليوشا کي ڪلهي کان وٺي بيهاريائين.
”توکي خبر آهي اليوشا ” هن جاچ طور سندس اکين ۾ ليئو پاتو. هو اوچتو نئين خيال ۾ متغرق ٿي ويو، جو سندس دل ۾ پيدا ٿيو هو. جيتوڻيڪ هوُ ٻاهريان کليو ٿي پر کيس ساڻ ساڻ خيال پئي ٿيو ته، هو نئين حقيقت کي ٻڌائي نه ويهي. هن اڃا تاِئين عجيب ۽ بيوقت ڪيفيت ۾ پاڻ کي محسوس ٿي ڪيو، جنهن ۾ هـُـن هاڻي اليوشا کي ڏٺو هو. هنُ نيٺ پنهنجي خيال کي ٻاهر آڻي، هٻڪندي چيو ته، ”اليوشا، ڪاڏي وڃڻ بهتر ٿو سمجهين؟“
”جنهن طرف هلين..... مون کي ڪا به پرواهه نه آهي.“
”هل ته گروشينڪا ڏي هلون، ڪيئن؟ تون هلندين؟ ريڪٽن آخر چئي ڏنو، پر هٻڪندي ۽ ڏڪندي، ڪمزور خيال سان.
”هل ته گروشينڪا ڏي هلون“، اليوشا بردباريءَ سان کيس جواب ڏنو. سندس فوري، آمادگي ۽ خاموش قبوليت ريڪٽن کي عجب ۾ وجهي ڇڏيو، ايتري قدر جو کانئس ڇرڪ نڪري ويو.
”بهتر! مان چوان ٿو“، هن عجب مان واڪو ڪري چيو ۽ ساڻ ساڻ هنُ اليوشا کي ٻانهن کان مضبوط جهلي، رستي ڏانهن وٺي هليو ۽ کيس خوف پئي ٿيو ته متان هـُـو پنهنجو خيال بدلائي نه ڇڏي.
هوُ خاموشيءَ سان پنڌ ڪندار رهيا. ريڪٽن کي ڳالهائيندي به خوف پئي ٿيو.
”هوءَ ڪيڏي نه خوش ٿيندي. ” هـُـن آهستي چيو ۽ وري خاموش ٿي وي و. حقيقت ۾ اليوشا کي وٺي وڃڻ سان گروشينڪا، ڪڏهن به خوش نه ٿيندي. هو هڪ عملي ماڻهو هو ۽ پنهنجي فائدي کان سواءِ، ٻئي ڪنهن به ڳالهه بابت نه سوچيندو هو. هن حالت ۾ سندس ٻٽو مقصد هو. ”هڪ ته ان نيڪ مرد جي زوال کي ان ڏسڻ ٿي گهريو ۽ اليوشا جي بربادي، يعني وليءَ کان گناهه تاِئين پهچڻ. جنهن کي هر پنهنجي تصور ۾ خيال ڪري لذت ٿي ورتي. سندس ٻيو مقصد هو، پنهنجي لاءِ مادي فائدي کي حاصل ڪرڻ، جنهن جي لاءِ وڌيڪ پوءِ لکيو ويندو.“
”هان، ڏکي گهڙي اچي وئي آهي.“ هـُـن پنهنجي شيطاني خوشيءَ مان پاڻ کي چيو. مون کي هن جي گردن کي چنبڙي پوڻ کپي، ڇاڪاڻ ته اهو ظهور ۾ اچي رهيو آهي، جو اسان چاهيو ٿي.