باب پهريون: نوڪر جي ڪوٺڙيءَ ۾
اسان جي هن ڪهاڻي وقت، گهر ۾ فيودور پاولووچ ۽ سندس پٽ ايون کان سواءِ ٻيو ڪوبه نه رهندو هو. ڪوٺيءَ ۾ صرف نوڪر ئي رهندا هئا. پوڙهو گريگري، سندس پوڙهي زال مارفا ۽ سميرڊياڪوف، جو اَڃا نوجوان ڇوڪرو هو. اِنهن ٽنهي جو اسان کي ٿورن لفظن ۾ بيان ڪرڻو آهي.
پوڙهي گريگري بابت اسان اڳيئي ڪجهه ٻـُـڌائي آيا آهيون. هـُـو ثابت قدم ۽ مستقل مزاج وارو ماڻهو هو. پنهنجي مقصد جي خاطر بلڪل اکيون ٻوٽي ۽ ضد جي حد تائين پٺيان پوندو هو. کيس ڪنهن سبب جي ڪري (جو اَڪثر غير معقول هوندو هو)، ڪنهن شيءِ جي لاءِ ڪو يقين ويهجي ويندو هو، ته هو اُن کي ڪنهن شڪ ۽ شبهي جي سواءِ سچ سمجهندو هو. هـُـو سچار ۽ ديانت دار هو. مارفا اِگنٽوايتا ساري ڄمار سندس اطاعت شعار زال ٿي رهي. غلامن جي آزادي کان پوءِ هوءَ کيس تمام گهڻو ستائڻ لڳي. هوءَ کيس چوندي رهندي هئي ته فيودور پاولووچ کي ڇڏي، ماسڪو ۾ هلي پنهنجي بچت مان ڪو ننڍڙو ڌنڌو شروع ڪري، پر گريگري هميشه لاءِ فيصلو ڪندي چيو ته، ”عورت هميشه احمقانه ئي ڳالهائيندي آهي. پنهنجي پراڻي مالڪ کي ڪڏهن به نه ڇڏڻ گهرجي. توڙي کڻي هـُـو ڪيئن به هجي. اِهوئي اَسان جو فرض آهي.“
”توکي خبر آهي ته فرض ڇا ٿيندو آهي؟“
”گريگري! مون کي خبر آهي ته فرض ڇا ٿيندو آهي، پر اسان جي هتي رهڻ ۾ ڪهڙو فرض آهي؟ اِهو مان ڪڏهن به سمجهي نه سگهنديس“. مارفا پوري اعتماد سان جواب ڏنو.
”چڱو آهي ته تنهنجي سمجهه ۾ نه اَچي. اِهو ايئن ئي ٿيندو. تون پنهنجي زبان کي بند رک.“
پوءِ اِيئن ئي ٿيو. هـُـو اِتي ئي رهي پيا ۽ فيودور پاولووچ کين پابندي سان ٿوري پگهار ڏيڻ جو واعدو ڪيو. گريگريءَ کي اِها ڄاڻ هئي، ته کيس پنهنجي مالڪ جي مٿان،ڪنهن به گمان کان سواءِ، وڏو اَثر حاصل آهي. اِهو هيو به سچ. کيس اِها به خبر هئي، ته فيودور پاولووچ ، ضدي، چالاڪ ۽ بيوقوف آهي. اُن هوندي به جيتوڻيڪ زندگيءَ جي مسئلن ۾ هن پنهنجو عزم راسخ پئي ڏيکاريو پر اِها تعجب جهڙي ڳالهه هئي ته هـُـو زندگيءَ جي ڪيترن نازڪ معاملن ۾، هـُـو منهن ڏيڻ ۾ پاڻ کي ڪمزور محسوس ڪندو هو. کيس پنهنجين ڪمزورين جي ڄاڻ هئي ۽ اُنهن کان ڊڄندو به گهڻو هو. ڪي اِهڙيون حالتون به ٿين ٿيون، جن تي نهايت ئي تيز نظر رکڻي پوي ٿي. اِهي ڳالهيون تڏهن ئي آسان ٿي سگهن ٿيون، جڏهن ڪو اعتبار جوڳو ماڻهو موجود ٿئي ٿو ۽ گريگري ڀروسي جهڙو هو. پنهنجي حياتيءَ ۾ ڪيترن ئي موقعن تي مار کائڻ کان رڳو گريگريءَ جي وچ ۾ پوڻ تي بچي ويو هو. پوڙهو نوڪر، اِهڙن موقعن تي کيس ڊگهي نصيحت ڪندو هو، پر رڳو مارکائڻ ته نه هئي، جنهن کان فيودور پاولووچ کي خوف ٿيندو هو. ڪڏهن ته اوچتوئي اوچتو ڪيتريون اِهڙيون سخت گهڙيون آيون ٿي، جي بيحد نازڪ ۽ پيچيده هونديون هيون. اُن وقت فيودور پاولووچ کي غير معمولي طور تي ڪنهن وفادار ۽ مخلص انسان جي ضرورت پوندي هئي. اُها سندس بلڪل افسرده حالت هوندي هئي. بدچلني ۽ اَڪثر نفساني خواهش ۾ ظالماڻي حد تائين، هڪ نقصان ڪينئين جان فيودور پاولووچ تي، ڪنهن وقت انتهائي شراب جي خمار ۾ باطل دهشت کان اخلاقي ڏڪڻي پوري زور سان پيدا ٿي ويندي هئي. هـُـو هـُـن موقعي تي اڪثر چوندو هو ته ”اِهڙين گهڙين ۾ منهنجو روح، منهنجي ڳلي ۾ اَٽڪي پوندو آهي ۽ ٿـَـر ٿر ڪنبڻ لڳندو آهي ۽ اُن وقت هـُـو ايئن محسوس ڪندو هو ته ڪوئي سندس قريب آهي. سندس ڪمري ۾ نه ته به ٻاهرئين ڪوٺڙيءَ ۾ ته موجود آهي. هـُـو دلير، سچار ۽ نيڪ سيرت انسان آهي، جو هن جي بدچلني ۽ سمورن گندن رازن کان واقف آهي، جو پنهنجي وفاداريءَ کان نه فقط سڀ ڪجهه وساري ٿو ڇڏي، بلڪ اُن جي مخالفت به نه ٿو ڪري. سڀ کان وڌيڪ هيءُ ته هـُـو نه مٿس ملامت ٿو ڪري ۽ نه وري کيس هن يا ٻئي جهان جو خوف ٿو ڏياري. ضرورت جي وقت سندس حفاظت به ٿو ڪري - پر ڪنهن کان؟ ڪنهن نامعلوم شخص کان جو دهشت انگيز ۽ خطرناڪ آهي. هن کي اِهوئي گهربو ٿي، ته هـُـو سمجهي ته ڪو ٻيو ماڻهو آهي جو پوڙهو ۽ سندس آزمايل دوست آهي، جنهن کي هـُـو پنهنجي بي چين گهڙين ۾ محض هن لاءِ سڏي وٺي ٿو، ته جيئن هو سندس منهن ۾ نهاري يا ساڻس ٻه ٽي لفظ، پوءِ اُهي بي معنيٰ ئي هجن، ڳالهائي وٺي. پوڙهو نوڪر جي کانئس راضي هوندو ته کيس آرام پهچندو هو پر جي هـُـو ناراض هوندو هو، ته هـُـو وڌيڪ اُداس ٿي ويندو هو. ڪڏهن ته ايئن به ٿيندو هو جو رات جي وڳڙي ۾ فيودور پاولووچ ڪوٺڙي ۾ وڃي (جو ڪڏهن ڪڏهن ٿيندو هو) گريگري کي ٿوري وقت لاءِ جاڳائيندو هو. پوڙهو نوڪر جڏهن وٽس ايندو هو، ته فيودور پاولووچ ساڻس ڪي معمولي ڳالهيون ڪندو هو ۽ پوءِ کيس موٽي وڃڻ لاءِ چوندو هو. ڪڏهن ڪڏهن ته ساڻس فقط کل چرچوئي ڪندو هو ۽ بس. هـُـو جڏهن موٽي ويندو هو، ته فيودور پاولووچ پاڻ کي ملامت ڪندي سمهي پوندو هو ۽ سمهڻ سان گهري ننڊ اَچي ويندي هيس.
گريگري ۽ سندس زال کي خدا اولاد کان محروم رکيو هو. کين هڪ ٻار ٿيو هو پر اُهو جلدي مري ويو هو. گريگريءَ کي ٻارن سان بي حد پيار هو ۽ هـُـو اُن کي ظاهر ڪندي نه شرمائيندو هو. سندس ٻار جو جنم ۽ موت، جو ڪنهن خاص سبب جي ڪري ٿيو هو، تنهن سان هڪ عجيب ۽ حيرت جهڙو واقعو (حادثو) ڳنڍيل هو. جنهن بابت هـُـو چوندو هو ته هـُـن سندس روح تي مهر هڻي ڇڏي آهي. اِهو ايئن ٿيو، ته جنهن رات ٻار کي دفنايو ويو هو، تنهن ساڳيءَ رات مارفا، ٻار جي دردناڪ روئڻ جي آواز تي جاڳي پئي هئي. هوءَ ڏڪي وئي ۽ جلدي جلدي پنهنجي مڙس کي جاڳايائين. هـُـن ڪن لائي اُن آواز کي ٻـُـڌو ۽ سوچيائين، ته ڪنهن عورت جي ڪنجهڻ جو ئي آواز آهي. هـُـن اُٿي ڪپڙا پاتا، اُها مئي مهيني جي ڪافي گرم رات هئي. هـُـو جيئن ئي ڏاڪڻ تان هيٺ لٿو ٿي، ته باغ جي طرف کان ڪـِـنجهڻ جو صاف آواز ٿي آيو، پر احاطي کان، جو دروازو باغ ڏانهن ٿي ويو، سو رات جي ڪري تالي سان بند هو ۽ باغ چوڌاري لوهي تارن سان ويڙهيل هو. اُنڪري اندر وڃڻ لاءِ ٻيو ڪوبه رستو ڪونه هو. هـُـو گهر موٽي آيو. بتي ٻاريائين ۽ ڪـُـنجي کڻي روانو ٿيو. هن پنهنجي زال جي مجنوناڻي خوف ڏي ڪوبه ڌيان نه ڏنو، جنهن اَڃا ضد ٿي ڪيو، ته هن ٻار جون رڙيون ٻـُـڌيون آهن، جي سندس پنهنجي ٻار جون آهن ۽ جو کيس رڙي سڏي رهيو آهي. هـُـو خاموشيءَ سان باغ جي اندر گهڙي ويو. هـُـن اُتي اُهو ڪنجهڻ جو آواز غسل خاني مان ايندي ٻـُـڌو، جو باغ جي دروازي سان الڳ هو. اُهي رڙيون هڪ عورت جون هيون. هـُـو دروازو کولي جڏهن گهڙيو تڏهن اندرين نظاري کيس پٿر جو بت بڻائي ڇڏيو. هڪ مستاني ڇوڪري، جا گهٽين ۾ رُلندي وتندي هئي، ۽ جنهن کي سڄو شهر ليزاويتا سمير ڊواساچا جي فرضي نالي سان سڏيندو هو، سا اُن غسل خاني ۾ گهڙي آئي هئي. هـُـن اُن وقت هڪ ٻار ڄڻيو هو ۽ پاڻ اُن ٻار جي ڀرسان بلڪل مرڻينگ حالت ۾ پئي هئي.هـُـن ڪجهه به نه چيو، ڇو ته هوءَ ڪجهه به ڳالهائي نه ٿي سگهي، پر سندس ڪهاڻي ٻڌائڻ لاءِ هڪ باب ضروري آهي.