باب ڇهون: جهوپڙيءَ ۾ جهيڙو
ڪيٽرينا ايونونا جي حوالي ڪيل ڪم سان کيس ليڪ اسٽريٽ وڃڻو پيو، جتي موڙ وٽ سندس ڀاءُ دمتري ٿي رهيو. اليوشا اِرادو ڪيو، ته ڪئپٽن وٽ وڃڻ کان اڳ ۾، ڪنهن به حالت ۾ پنهنجي ڀاءُ سان ملندو وڃي، جيتوڻيڪ سندس خيال هو، ته هـُـو اُتي کيس مشڪل سان ملي سگهندو. جيتوڻيڪ هيءُ به کيس شڪ هو، ته هـُـو ساڻس اِرادتاََ نه ملڻ چاهيندو، پر اُن هوندي به هـُـن ساڻس ملڻ ٿي چاهيو. وقت گذرندو ٿي ويو. مربيءَ جي موت جو خيال، جو کيس خانقاهه کي ڇڏيندي لڳو هو، اُهو کانئس هڪ منٽ به پـَـري ٿي نه سگهيو.
ڪيٽرينا ايونونا جي حوالي ڪيل ڪم تي وڃڻ لاءِ، کيس هڪ ٻي ڳالهه لاءِ به تيار ڪيو هو، جا هئي، ته ڪئٽرينا ساڻس هڪ اسڪول جي ڇوڪري جي ڳالهه ڪئي هئي، جو پنهنجي پيءُ جي ڀرسان دانهون ڪري رهيو هو. اليوشا کي هڪدم خيال آيو ته ٿي سگهي ٿو، ته هيءُ ساڳيو ڇوڪرو هجي، جنهن سندس آڱر ۾ چـَـڪ پاتو هو، جنهن کي هـُـن هيئن به چيو هو ته، ”آخر مان توکي ڪهڙي تڪليف ڏني آهي!؟“ اليوشا کي عملي طرح هيءَ ته پـَـڪ ٿي، پر اَڃا به منجهيل هو، ته اِيئن ڇو ٿيو؟ ٻي حقيقت کي سوچيندي کيس ڇوٽڪارو ملي ويو ۽ هـُـن خيال ڪيو، ته ڇوڪري جي شرارت کي وساري ڇڏي ۽ پاڻ کي عذاب ۾ نه وجهي پر جو ڪجهه کيس ڪرڻو آهي، اُهو ڪـَـري، پوءِ اُن جو ڪهڙو به نتيجو نڪري؟ هن خيال ايندي، کيس ڄڻ ته تسلي اَچي وئي. گهٽيءَ کان ڦرندي، هـُـو اُتي پهتو، جتي دمتري ٿي ويو. هـُـن اُتي بک محسوس ڪئي ۽ کيسي مان ماني ڳڀي کي ڪڍيائين، جو پيءُ وٽان کڻي آيو هو. ماني ٽڪر کائي پاڻ کي وڌيڪ طاقتور محسوس ڪيائين.
دمتري گهر ۾ ڪونه هو. گهر جي ٻين ماڻهن، جن ۾ هڪ پوڙهو، ڊکڻ، سندس زال ۽ پٽ هئا، اليوشا کي شڪي نگاهن سان ڏٺو. ”هو هتي ٽن راتين کان سمهيو ئي نه آهي. ٿي سگهي ٿو، ته هـُـو شايد ڪاڏي هليو ويو هجي.“ پوڙهي، اليوشا جي پڇا تي چيو. اليوشا سمجهي ويو، ته هـُـو ڪن هدايتن جي زير اَثر ڳالهائي رهيو آهي. جڏهن اليوشا کانئس پڇيو، ته هـُـو گروشينڪا ڏي، ته نه ويو آهي يا فوما ڏي ته نه ويو آهي، (اليوشا هي سڀ ڪجهه ڪنهن مقصد سان چيو) تڏهن هـُـو ٽيئي خوف مان کيس نهارڻ لڳا. اليوشا سمجهيو ته، ”هيءُ سندس خير خواهه آهن ۽ هـُـو سندس بهتري ئي سوچين ٿا. اِهو ڏاڍو چڱو ٿيو.
آخر هن ليڪ اسٽريٽ ۾ گهر کي ڳولهي لڌو. هـُـو نهايت ننڍو گهر هو. هڪ طرف کان ڀت جهڪي آئي هئي، جنهن ۾ ٽي دريون هيون، جي گهٽيءَجي طرف ٿي کليون. اڱڻ ۾ گپ چڪ ٿي ڏٺي، جتي هڪ ڳئون ٻڌل هئي. هـُـو اُن صحن کان اڳتي وڌي ويو ۽ هڪ در ڏٺائين جو گهٽيءَ جي طرف هو. اُن گهٽيءَ جي ٻئي پاسي، کٻي رُخ، گهر جي پوڙهي عورت، هڪ ڪرڙوڍ ڌيءَ سان ٿي رَهي، ٻئي ٻوڙيون ٿي نظر آيون. ڪئپٽن جي باري ۾ ورائي ورائي پڇڻ تي، آخر هڪ سمجهي ورتو ۽ اُن کيس گهٽيءَ ڏانهن اِشارو ڪيو. ڪئپٽن جو گهر، فقط هڪ سادي جهوپڙي هئي. اليوشا، در جي لوهي ڪـُـنڊي تي هٿ رکي، اُن کي کولڻ گهريو، پر کيس گهرجي اندر خاموشي ڏسي عجب لڳو. ڪيٽرينا ايونونا ته کيس ٻـُـڌايو هوته ڪئپٽن ڪٽنب سان ٿو رَهي. شايد هـُـو ننڊ ۾ آهن يا کيس ڏسي هـُـو خاموش ٿي ويا هجن، ته هيءُ پاڻهي دروازو کوليندو. اليوشا خيال ڪيو، ته پهريائين کيس دروازو کڙڪائڻ گهرجي. هـُـن دروازو کڙڪايو. جواب يڪدم ته نه آيو، پر ڏهن منٽن جي وقفي کان پوءِ مليو.“
”ڪير آهي؟“ ڪنهن رڙ ڪري، ڏاڍي ڪاوڙيل آواز ۾ چيو.
هي ٻـُـڌي اليوشا دروازو کوليو ۽ چانئٺ کان ٽپي اڳتي ٿيو. هن پاڻ کي هڪ رواجي ڪڙميءَ جي ڪوٺيءَ ۾ ڏٺو. جيتوڻيڪ ڪوٺي وڏي ٿي نظر آئي ۽ گهريلو شين سان سـَـٿي پئي هئي ۽ ڪيترائي ماڻهو اُن ۾ موجود هئا. ڪوٺيءَ جي کٻي پاسي، هڪ وڏي روسي چـُـلهه رکي هئي. اُن چلهه کان وٺي دريءَ تائين هڪ نوڙي ٻڌل هئي، جنهن تي ڪي ڪپڙا پيل هئا. ڀت جي کٻي ۽ ساڄي پاسي ٻه پلنگ رکيل هئا، جن جي مٿان ڄارين واريون پٿرڻيون پيل هيون، هڪ تي کٻي پاسي، چئن ڇيٽ جي ڇـُـريل وهاڻن جو ڍڳ، هڪ ٻي جي مٿان رکيل هو. وهاڻا هيٺ وڏا ۽ مٿي ننڍا ٿي نظر آيا. ٻي تي فقط هڪ ننڍو وهاڻو ٿي نظر آيو. سامهون واري ڪنڊ کي هڪ پردي سان جدا ڪيو ويو هو. اِهو پردو هڪ ڪپڙي جو هو، جو، هڪ ڏور تي پئي ٿي لـَـڙڪيو. پردي جي پويان هڪ بسترو ٿي نظر آيو، جو هڪ بينچ تي وڇايل هو ۽ اُن جي ڀرسان هڪ ڪرسي ٿي نظر آئي. وچئين دريءَ جي ڀرسان، هڪ ڪاٺيءَ جي چورس ميز رکيل ٿي ڏٺي. ٽنهي درين کي ننڍڙا چار شيشا لڳل هئا، جي ايڏا ته اونداها هئا، جو اُنهن مان مشڪل سان روشني ٿي آئي. جيئن ته دريون بند هيون، اُن ڪري ڪوٺي وڌيڪ اونداهي ۽ بدبودار ٿي ڏٺي. ميز تي ترڻ جي ڪڻڇي هئي، جنهن ۾ تريل بيضن جا ٽڪرا پيل هئا ۽ اڌ کان کاڌل مانين جا ٽڪرا. هڪ ننڍڙي شراب جي شيشي به هئي، جنهن ۾ ڪي ٿورا ڦڙا موجود هئا.
هڪ عورت، جنهن کي سوٽي پهراڻ هو ۽ مهربان ٿي ڏٺي، پلنگ جي کٻي پاسي ڪرسي تي ويٺي هئي. سندس چهرو زرد ۽ سنهون هو. سندس اندر پيٺل ڳل صاف ٻڌائي رهيا هئا، ته هـُـوءَ بيمار آهي، پر جنهن شيءِ وڌيڪ اليوشا جو ڌيان ڇڪيو، سي اُن غريب عورت جون اکيون هيون.
جن مان عجب ۾ وجهندڙ ۽ گستاخيءَ جهڙو فخر ٿي نظر آيو. جڏهن هـُـو سندس مڙس سان گفتگو ڪرڻ لڳو، ته سندس اکيون هڪ ڳالهائڻ واري کان، ٻي ڳالهائڻ واري ڏي ڦريون ٿي، جن ۾ ساڳي سوال ڪرڻ وارا ۽ گستاخي جهڙا جذبا هئا. اُن جي ڀرسان دريءَ کان هڪ نوجوان نينگري بيٺي هئي، سادي ۽ گهاٽن سرخ وارن واري، جنهن کي غريباڻي پر صاف پوشاڪ پهريل هئي. اُن نينگر اليوشا کي نفرت ڀـَـري نگاهه سان ڏٺو. اليوشا جيئن ڪجهه اندر ڀرو ٿيو، ته هن ٻي بستري تي هڪ عورت کي ويٺل ڏٺو. سندس نگاهون حسرت ڀريون ۽ سندس عمر به ويهن ورهين کان مٿي نه ٿي لڳي. هوءَ ڪـُـٻي هئي ۽ سندس ٽنگون بيڪار ٿي ڏٺيون. جيئن پوءِ اليوشا کي معلوم ٿيو ته فالـج جي سبب، ڇوڪريءَ جون ٽنگون خراب ٿي ويون هيون. سندس ڪاٺ جي گهوڙي بستري جي ڀرسان ڪـُـنڊ ۾ رکيل هئي. اُن غريب ڇوڪريءَ پنهنجي حسين ۽ مهربان اکين سان اليوشا کي ڏٺو. اٽڪل پنجيتاليهه ورهين جو هڪ مرد، ميز جي سامهون ويٺو هو، جنهن تريل بيضن کي تازو کائي بس ڪئي هئي. هو ننڍي ۽ ضعيف چهري وارو هو. سندس ڳاڙها وار هئا. ڏاڙهي ڇڊي ۽ ڀوري رنگ جي هئس. جنهن کي گاهه جي جهـَـنڊ چئجي ته بجا ٿيندو. (هي ڀيٽ ۽ اصطلاح ڪنهن سبب کان اليوشا جي دل ۾ آيو هو، جنهن کي هـُـن پوءِ ٻڌايو هو.) هن ئي ماڻهوءَ شايد کيس رڙ ڪري جواب ڏنو هو، ڇاڪاڻ ته ٻيو ڪو به مرد ڪوٺيءَ ۾ نظر نه ٿي آيو. جيئن ئي اليوشا اڳتي وڌيو، اُهو ماڻهو جو بينچ تي ويٺو هو، پنهنجي منهن کي ميري رومال سان اُگهي، تڪڙو تڪڙو اِليوشا ڏي وڌيو.
"هي راهب آهي، جو خانقاهه جي لاءِ خيرات وٺڻ لاءِ آيو آهي ۽ ڏاڍي چڱي جاءِ تي آيو آهي. "کٻي ڪنڊ ۾ بيٺل ڇوڪري، وڏي آواز سان چيو. هـُـو ماڻهو جلدي وٽس ڦري آيو ۽ کيس جوشيلي آواز ۾ جواب ڏنائين ته: "نه وارَ وارا، تون غلط آهين. ڇڏ ته مان کانئس پڇان. "هـُـو وري اليوشا ڏي ڦريو. "تون ڇالاءِ، هن اسان جي پناهه گاهه ۾ آيو آهين؟"
اليوشا کيس ڌيان سان ڏسندو رهيو. هي پهريون ڀيرو هو، جو هن کيس ڏٺو هو. سندس چهرو، غصيلو ۽ چيڙاڪ ٿي نظر آيو. جيتوڻيڪ هـُـو شراب پيئڻ لاءِ تيار ويٺو هو، پر اَڃا پيتو نه هئائين. ڏسڻ ۾ هـُـو گستاخ ۽ سست طبيعت ٿي نظر آيو. پر هيءَ عجب جهڙي ڳالهه آهي، جو ساڳي وقت منجهائنس خوف زده به پئي معلوم ٿيو. هـُـو اِهڙي ماڻهوءَ وانگر ٿي ڏٺو، جنهن کي گهڻو وقت غلاميءَ ۾ رکيو ويو هجي ۽ هـُـن اُن کي قبول ڪيو هجي ۽ بعد ۾، پنهنجي هستي جو اظهار ڪندو هجي. اَڃا به اُن ماڻهوءَ وانگر هو، جو خوفناڪ طريقي سان ڪنهن کي ڌڪ هڻڻ لاءِ تيار هجي پر ساڳي وقت کيس اِهو به خوف هجي ته متان هـُـو کيس به ڌڪ هڻي وجهي. سندس لفظن ۽ تيز آواز جي نموني مان معلوم پئي ٿيو ته منجهس جنوني مذاق موجود آهي، جو سندس آواز جي تبديلي سان بعضي بغض ۽ ڪيني ڀريل ۽ بعضي خوشامدي مڪاريءَ سان ڀريل ٿي ڏٺو. "اسان جي پناهه گاهه" جي لفظ تي، جو هـُـن چيو هو، هو ڏڪيو به ٿي ۽ سندس اکيون پئي ٿي ڦريون ۽ گهريون ۽ اليوشا جي قريب ايڏو ته اَچي ويو هو، جو کيس هڪ قدم پوئتي هٽڻو پيو. کيس هڪ پراڻو سوٽي ڪوٽ پيل هو، جنهن کي ڪيتريون چتيون لڳل هيون ۽ منجهس گهڻائي سوراخ هئا. سندس سوٽ چيڪ جو ۽ هلڪي رنگ جو هو ۽ هاڻي رواج کان ٻاهر هو. سندس لباس ايڏو ته گهنجيل ۽ ننڍو هو جو اِئين پئي معلوم ٿيو، ته هـُـو اُنهن جي بدولت ڇوڪرو بڻجي پيو آهي.
اليوشا کيس جواب ڏيڻ شروع ڪيو ته مان "اليڪسي ڪرامازوف آهيان."
"مان هي سمجهان ٿو سائين، ماڻهو يڪدم چئي ڏنو، بلڪل اِهڙي ريت، جيئن ته هـُـو کيس اڳ ۾ ئي ڄاڻندو هو. "مان ڪئپٽن اسنيگيريوف آهيان، ۽ مان ڄاڻڻ ٿو گهران، ته اوهان جي هتي اَچڻ منجهان مدعا ڪهڙي آهي؟"
”مان ڪنهن خاص مقصد لاءِ نه آيو آهيان. مون کي ڪجهه اوهان کي چوڻو آهي، جيڪڏهن اوهان اُن جي اِجازت ڏيو.“
”جيڪڏهن اِيئن آهي ته اوهان هن ڪرسي تي ويهو. اڪثر مزاحي تمثيلن ۾ اِهي ئي لفظ چوندا آهن ته ”مهرباني ڪري ويهو!“ اِهي لفظ چوندي، هـُـن تڪڙ مان ڪاٺ جي ڪرسي کڻي ورتي، ڪرسيءَ کي نه ٻانهون هيون، نه پٺ، ٻي اِهڙي قسم جي ڪرسي کڻي، پهرئين جي بلڪل سامهون رکيائين ۽ هـُـو اليوشا جي، منهن جي سامهون ايترو، ته ويجهو ٿي ويٺو، جو سندن گوڏا هڪ ٻي کي ڇـُـهي رهيا هئا.
”نڪولي اليچ اسنيگيريوف سائين، رومي پيادي فوج جو سابق ڪئپٽن، جنهن کي پنهنجو نالو ٻڌائيندي شرم ٿو اَچي، پر اَڃا به ڪـِـئپٽن، جنهن طريقي سان مان ڳالهايان ٿو، مان هاڻي اُهو نه آهيان. مان پنهنجي پوئين اَڌ حياتيءَ ۾ ”سائين “ ئي چوڻ سکيو آهي. هيءُ اُهو لفظ آهي، جو حياتيءَ ۾ ايندي ئي اُچارڻ سکون ٿا.“
”اِهو صحيح آهي“ اليوشا مشڪندي چيو. ”پر اِهو لفظ ڪڏهن بنا مقصد جي، ڪڏهن مقصد سان چيو ويندو آهي.“
”خدا مٿان آهي ته اِهو بنا مقصد جي آهي ۽ مان اُن کي استعمال نه ڪندو آهيان. مان ”سائين“ جو لفظ سڄي حياتيءَ ۾ استعمال نه ڪيو هو، پر جڏهن مان زوال ۾ آيو آهيان ته اِهو لفظ چوڻ شروع ڪيو اٿم. هي شايد ڪنهن مٿاهين قوت جو ڪم آهي. مان ڏسان ٿو ته توکي هن سوال ۽ جواب ۾ دلچسپي آهي. مان جهڙي ريت پنهنجي زندگي گذاري رهيو آهيان، تنهنجي حيرت ۾ ڪهڙي ريت اضافو ڪري سگهان ٿو. اِنهيءَ ڪري ناممڪن آهي ته مان ڪنهن جي همدردي حاصل ڪري سگهان.“
”مان اِنهيءَ مقصد لاءِ ته آيو آهيان“.
”ڪهڙي مقصد لاءِ؟“ ڪئپٽن بي صبريءَ سان سندس قطع ڪلام ڪندي چيو. ”دمتري فيودورووچ، منهنجي ڀاءُ سان، جيڪا تنهنجي ملاقات ٿي هئي.“ اليوشا غير سنجيده ٿي چئي ويٺو.
”هڙي ملاقات سائين؟ تون اُن ملاقات جي ڳالهه ته نه ٿو ڪرين، جنهن ۾ منهنجي جهنڊ لاٿي وئي هئي؟ هـُـو ايترو ته ويجهو ٿي ويو هو، جو سندس گوڏا، اليوشا جي گوڏن سان ٺهڪڻ لڳا. سندس چپ عجيب طريقي سان ڀيڪوڙجي، ڌاڳي وانگر بڻجي ويا هئا.
”ڪهڙي جهنڊ لاهڻ؟“ اليوشا جهيڻي آواز ۾ چيو.
”هيءُ منهنجي دانهن کڻي آيو آهي پيءُ.“ هڪ اِهڙو آواز آيو، جو اليوشا جو سڃاتل هو. هي پردي جي پوئتان اسڪول جي ڇوڪري جو آواز هو. “ مان هن جي آڱر کي هاڻي چــڪُ پاتو هو، ايتري ۾ پردو پري ٿيو، اليوشا ڏٺو ته سندس حريف، هڪ بينچ تي پيل هو، جنهن تي بسترو وڇايل هو. سندس ڀرسان حضرت (عيسيٰ) مسيح جي تصوير هيٺان هڪ ڪرسي پئي هئي. ڇوڪري کي ڪوٽ پيل هو ۽ مٿس هڪ پراڻي سوڙ پيل هئي. هـُـو بيمار هو ۽ اِيئن ٿي ڏٺو ته کيس بخار آهي. هن اليوشا ڏي بنا ڪنهن خوف جي نهاريو. ڇاڪاڻ ته هـُـن سمجهيو ٿي، ته هـُـو گهر ۾ آهي، اُن ڪري کيس ڪو به ڇـُـهي نه ٿو سگهي.
”ڇا؟ هـُـن تنهنجي آڱر کي چــڪُ پاتو هو؟ ڪئپٽن ڪرسيءَ تان ٽپو ڏيئي اُٿيو. ”ڇا اِيئن آهي ته هـُـن تنهنجي آڱر کي چـڪُ پاتو هو.“ هـُـن اليوشا ڏي نهاري چيو.
”هائو، هيءُ ٻين ڇوڪرن سان گڏ، مون ڏي پٿر اُڇلائي رهيو هو. هن اَڪيلي جي خلاف هو ڇهه هئا. مان جڏهن وٽن ويس ته هن مون ڏي پٿر اُڇلايو ۽ ٻي وري هن جي مٿي کي نشان بڻايو. مان جڏهن وٽس ويس، ته هن منهنجي آڱر ۾ چـَـڪُ پاتو، خبر نه آهي ته ڇو؟“
”سائين مان هن کي اُن جو سبق ٿو سيکاريان، هڪدم.... هاڻي.“ هـُـو پنهنجي جاءِ تان ٽپو ڏئي اُٿيو.
”پر مان هن جي خلاف توکي دانهن ڪٿي ڏني آهي؟ مان ته توکي فقط ڳالهه ٻـُـڌائي آهي، مان نه ٿو چاهيان ته هن کي مار ملي، اُن کانسواءِ هـُـو بيمار به آهي.
”ڇا تون اِيئن سمجهين ٿو ته مان هن کي ماريندس؟ مان پنهنجي اِئلشيا کي، تنهنجي تسليءَ لاءِ، تنهنجي سامهون ماريندس؟ ڇا تون چاهين ٿو ته اِهو هڪدم ٿيڻ گهرجي؟ ڪئپٽن اِيئن چوندي، ايڏو ته تڪڙ مان ڦريو، جو اِيئن پئي معلوم ٿيو ته هـُـو مٿس حملو ڪري ڏيندو.” مون کي تنهنجي آڱر جي بابت ڏک ٿو ٿئي، پر ائلشيا جي مارڻ بجاءِ، تون هن ڪپ سان منهنجي آڱرين کي وڍڻ قبول ڪندين. جيئن تنهنجي انتقام جي آس پوري ٿي وڃي. مان سمجهان ٿو ته منهنجي چئن آڱرين جي وڍڪٽ، تنهنجي غصي کي ٺاري سگهي ٿي. مان سمجهان ٿو ته تون پنجين آڱر لاءِ نه چوندين؟“ هـُـو ٿوري وقت لاءِ چپ ٿي ويو ۽ سندس سينو کڄيو ٿي ويو. سندس منهن جو هر حصو پئي بدليو ۽ ڦريو، ڄڻ ته کانئس مـَـتِ ڇڏائجي وئي هئي.
”مان هاڻي هيءَ سڄي ڳالهه سمجهي ورتي آهي.“ اليوشا کيس پيار ۽ ڏک ڀري آواز سان چيو. هـُـو پنهنجي جاءِ تي ويٺو رهيو.”ها تنهنجو ڇوڪرو، نيڪ ڇوڪرو آهي. کيس پنهنجي پيءُ سان محبت آهي. هـُـن مون تي حملو، اِن لاءِ ڪيو هو، ته مان سندس پيءُ جي حريف جو ڀاءُ آهيان..... مان هاڻي اِها ڳالهه سمجهان ٿو.“ هن وري به سوچي سمجهي چيو ته ”پر منهنجو ڀاءُ فيودورووچ، پنهنجي ڪئيءَ تي پشيمان آهي. اِها مون کي خبر آهي. جيڪڏهن هي ٿي سگهي ته هـُـو تو وٽ اَچي ۽ اَڃا به اُن جاءِ تي ملي ۽ توکان سڀني ماڻهن جي سامهون معافي وٺي. هـُـو سمجهي ٿو ته اِيئن ئي هن معاملي کي ختم ڪيو وڃي. ڇا هـُـو اِيئن نه ڪري؟“
”منهنجي ڏاڙهيءَ کي پـَـٽڻ کانپوءِ، تنهنجو مطلب آهي ته هـُـو مون کان معافي گهري؟ هـُـو سمجهي ٿو ته اِيئن ڪرڻ سان تسليءَ جهڙو فيصلو ٿي ويندو، اِيئن نه؟“
”نه، نه، اُن جي خلاف هـُـو چاهي ٿو ته هـُـو اُهو سڀ ڪجهه ڪندو، جو توکي پسند آهي. ڪو به رستو، جو تون چاهين؟
”مان توڙي جو اُن نواب صاحب کي چوان ته هـُـو اُن شرابجاني ۾، جنهن کي “”ميٽرو پولس“ چون ٿا، يا مارڪيٽ ۾، منهنجي اڳيان گوڏا کوڙي، هو اِيئن ڪندو؟“
”هائو، هـُـو ڪٿي به گوڏا کوڙيندو.“
”سائين تو منهنجي دل کي ڌڪ هنيو آهي. تو مون کي ايڏو ته ايذائيو آهي، جو جيڪر ويهي روئان. مون کي تنهنجي ڀاءُ جي بلند حوصلي ۽ سخاوت جو احساس آهي. مون کي اِجازت ڏيو ته مان پنهنجي خاندان سان توهان جي واقفيت ڪرايان. هيءُ منهنجون ٻه نياڻيون ۽ هڪ پٽ آهي. جيڪڏهن مري پوان، ته هنن سان ڪير محبت ڪندو. کڻي جي مان جيئرو آهيان، ته مون جهڙي بدقسمت جي ڪير هنن منجهان پرواهه ڪندو؟ هيءَ وڏي شيءِ آهي، جو مون جهڙن ماڻهن جي لاءِِ، قسمت سڀ ڪجهه لکي ڇڏيو آهي. ٿي سگهي ٿو، ته ڪو اِهڙو ماڻهو به هجي، جو مون جهڙي ماڻهوءَ جو دوست بڻجي وڃي؟
”ها، اِهو بلڪل صحيح آهي. “ اليوشا چيو.
”اِهي بيوقوفيءَ جون ڳالهيون نه ڪر، جڏهن به تو وٽ ڪو احمق اَچي ٿو، ته تون اسان کي شرمندو ٿو ڪرين.“ اُن ڇوڪريءَ اوچتو رڙ ڪري چيو، جا دريءَ جي ڀرسان بيٺي هئي. هن پنهنجي منهن کي پيءُ ڏانهن ڦيرايو، جنهن مان نفرت صاف ٿي ڏٺي.
”ترس ننڍڙن وارن وارا“ پڻس واڪو ڪري چيو. سندس گفتو چٿر وارو هو پر هـُـو، اُن ڏي پنهنجي ڳالهه کي ثابت ڪرڻ لاءِ نهاري رهيو هو. هـُـن اليوشا ڏي منهن ڪري چيو ته، ”هيءُ ئي ته سندس ڪردار آهي.“ هي شعر ساڻس لڳي اَچي ٿو:
”هن سڄي ڪائنات ۾ ڪو به اهڙو ڪونه آهي،
جو سندس اکين ۾، مهر ۽ عنايت کي ڏسي سگهي.“
توڙي جو عورت ڇو نه هجي، سندس اکين ۾ پاسداري ڏسي نه سگهندي. هاڻي توکي مان پنهنجي زال ارينا پيٽرو وينا سان ملايان ٿو. هوءَ اڌرنگي آهي ۽ ٽيتاليهن ورهين جي ٿيندي. هوءَ چـُـري ته سگهي ٿي پر ڏاڍو ٿورو. هوءَ غريب خاندان مان آهي. ارينا پيٽرو وينا پنهنجي چهري کي محبت آميز بڻايو. هي اليڪسي فيودورووچ ڪرامازوف آهي. اليڪسي فيودورووچ اُٿ. ”هن کيس هٿ کان ورتو ۽ توقع جي خلاف کيس ڇڪيائين. “ توکي هڪ عورت سان متعارف ٿيڻ لاءِ اُٿي بيهڻ گهرجي. هيءُ اُهو ڪرامازوف نه آهي، جنهن منهنجي بي عزتي ڪئي هئي، پر سندس ڀاءُ آهي، جنهن ۾ گهڻيون خوبيون ۽ نيڪيون آهن... ارينا پيٽرو وينا، پهريائين اجازت ڏي ته مان تنهنجي هٿ کي چمان.“
هن پنهنجي زال جي هٿ کي پيار مان چميو. ڇوڪري، جا دريءَ وٽ بيٺي هئي، نهايت نفرت سان هن نظاري کان منهن ڦيرائي ڇڏيو. سوالن پڇڻ واري صورت ۽ گستاخ بيگم اسٿيگيريوف اوچتو محبت آميز بڻجي وئي ۽ اليوشا کي چيائين:
”صبح بخير! مسٽر شرنامازوف ويهو.“
”ڪرامازوف، بيگم، ڪرامازوف.“ ”(اَسان ماڻهو ئي سادا آهيون، ڇا ڪجي)“. هن آهستگيءَ سان چيو.
ٺيڪ آهي، ڪرامازوف آهي يا ڪو ٻيو، پر مان هميشھ شرنامازوف جو خيال ڪندي آهيان، هن توکي ڇڪي اُٿاريو آهي ۽ مون کي اڌرنگي ٿو سڏي، پر مان اِيئن ته نه آهيان. منهنجون ٽنگون، ڪاٺيءَ جي دَٻي وانگر سـُـڄي پيون آهن ۽ مان عاجز آهيان. ڪڏهن ته مان چڱي ٿلهي متاري هيس پر هاڻي سـُـئيءَ جي ڌاڳي وانگر سنهڙي ٿي وئي آهيان.“
”اسان سادا ماڻهو آهيون“، ڪئپٽن وري به چيو.
”او بابا، بابا“ ڪـُـٻي ڇوڪريءَ اوچتو دانهن ڪري چيو. هوءَ سمورو وقت گفتگوءَ دوران، ڪرسيءَ تي خاموش ويٺل هئي. هن پنهنجون اکيون رومال سان ڍڪي ڇڏيون. دريءَ وٽ بيٺل ڇوڪريءَ زور سان چيو، ”باندري“.
پنهنجي ڌيئرن ڏي اِشارو ڪندي ماءُ چيو ته، ”اسان جي گهر جو حال ڏٺئي. هيءُ ڪڪرن وانگر آهن، جي پيا اَچن ۽ وڃن ٿا. هيءَ موسيقي پئي هلندي. جڏهن اسان فوج ۾ هئاسون، ته اسان وٽ اِهڙا گهڻا ئي مهمان ايندا ويندا هئا. مان ڪا به ڀيٽ نه ٿي ڪريان ۽ هر ڪنهن کي پنهنجي مذاق تي ڇڏي ڏيان ٿي. ننڍي پادريءَ جي زال اسان وٽ گهڻي ايندي هئي ۽ اُها چوندي هئي ته اليگزينڊر اليگزينڊرووچ، شاندار دل وارو ماڻهو آهي پر ناسٽسيا پيٽرووينا جهنمي آهي. پر مان ان کي مذاق سمجهندي هيس. پر تون به ته ڪوتاه قد ۽ باهه جي چڻنگ آهين. تڏهن هوءَ مون کي چوندي هئي ته تون پنهنجي جاءِ تي رهي، پنهنجو ڪم ڪر. مان کيس چوندي هيس ته او ڪـَـٽ لڳل ترار، ڪنهن توکي چيو آهي ته اِهي ڳالهيون ويهي مون کي ٻـُـڌاءِ؟ هو مون کي چوندي هئي ته مان هتي خوشبوءِ واري هوا آڻيندي آهيان، ڇاڪاڻ ته هتي بدبودار هوا آهي. مان پنهنجي دل ۾ چيو ته هيءُ آفيسرن کان پڇڻ گهرجي ته ڇا منهنجي ساهه جي هوا اڻ وڻندڙ آهي. گهڻو وقت نه گذريو، جيئن مان هت ويٺي آهيان، اُتي به اِيئن ويٺي هيس. ته خود جنرل آيو، جو ايسٽر جا ڏينهن گذارڻ لاءِ آيو هو. مان کانئس پڇيو ته جناب اعليٰ ڪنهن عورت جي ساهه کڻڻ جي هوا بدبودار ٿي سگهي ٿي؟“
”هائو“ هن جواب ڏنو، ”توکي پنهنجي دريءَ جا طاق کولڻ کپن يا دروازو، ڇاڪاڻ ته هتي تازي هوا نه آهي. هيءُ سڀ اِهڙي ريت هلي رهيا آهن. هنن جي لاءِ منهنجو ساهه کڻڻ اَلائجي ڇا آهي؟ مـُـردي جي بدبوءِ کان به وڌيڪ! مان هتان جي هوا زياده خراب نه ڪندس. مان جتيءَ جو آرڊر ڏينديس ۽ اُن جي ملڻ کان پوءِ هلي وينديس. منهنجون پياريون، پنهنجي ماءُ جي عيب جوئي نه ڪريو. نڪولائي اِليوچ، مان توکي ڪهڙي ريت راضي ڪريان؟ هتي ائلشيا ئي آهي، جو جڏهن اسڪول کان موٽي گهر ايندو آهي، ته مون کي پيار ڪندو آهي. ڪالهه هن منهنجي لاءِ هڪ صوف آندو هو. اوهان جي پنهنجي ماءُ کي معاف ڪريو. هڪ غريب ۽ تنها عورت کي منهنجو ساهه کڻڻ اوهان جي لاءِ ڇو ناپسند ٿي پيو آهي.“ اِيئن چوندي هوءَ غريب عورت سڏڪن ۾ پئجي وئي ۽ سندس ڳلن تان ڳوڙها ڳڙڻ لڳا. اُن وقت ڪئپٽن اُن ڏانهن ڊوڙي ويو.
”منهنجي پياري، ڇوڪرين جي ماءُ، هيءُ ڪافي آهي. تون اَڪيلي نه آهين ۽ توکي هر ڪوئي پيار ڪري ٿو ۽ پوڄي ٿو.“ هن سندس ٻنهي هٿن کي چميون ڏيڻ شروع ڪيون ۽ پيار مان سندس منهن تي نرم ڌڪ هڻڻ لڳو. هن رات جي مانيءَ ۾ ڪم آيل رومال کي کڻي سندس ڳوڙهن کي اُگهڻ شروع ڪري ڏنو. اليوشا ڏٺو ته هن جي اکين ۾ به ڳوڙها هئا. اُن وقت هو غصي مان، اليوشا جي طرف مڙيو ۽ بيمار عورت ڏي اشارو ڪيائين.
”مان ڏسان ٿو ۽ ٻڌان ٿو؟ “ اِليوشا چيو.
”بابا! بابا، هي ڇا آهي...؟ هـِـن کي اڪيلو ڇڏي ڏيو.“ اُن تختي جي بستري تان ڇوڪري چيو، جو اُن تي اُٿي ويٺو هو. هـُـو پنهنجي چمڪيلي اکين سان پيءُ کي گهـُـوري رهيو هو.
”پنهنجي مسخري کي ڇڏي ڏيو ۽ پنهنجي نادانيءَ کي ترڪ ڪريو. اِنهيءَ مان اوهان کي ڪو به فائدو نه ٿيندو!“ وارن واري، پنهنجو پير جوش مان زمين تي هڻي زور سان چيو.
”تنهنجي ڪاوڙ هن وقت صحيح آهي وارن وارا. مان توکي راضي رکڻ لاءِ تڪڙ ڪندس. اليوشا فيودورووچ اَچو ۽ پنهنجي ٽوپي کڻو. مان پنهنجي کڻان ٿو. اسان ٻاهر هلنداسون. مان توکي ٻاهر ڪا ضروري ڳالهه ٻڌائڻ گهران ٿو. هيءَ ڇوڪري جا هتي ويٺي آهي، منهنجي ڌيءَ نينا آهي. مون کان سندس تعارف ڪرائڻ وسري ويو هو. هوءَ حقيقي معنيٰ ۾ هڪ آسماني فرشتو آهي، جو اُتان لهي اسان فاني انسانن وٽ آيو آهي.... جيڪڏهن تون اُن کي سمجهي سگهين.“
”هيءُ ته مٿي کان پيرن تائين ڏڪي رهيو آهي. ڄڻ ته کيس ڏڪڻي وٺي وئي آهي.“ وارن واري نهايت نفرت ڀري آواز ۾ چيو.
”هيءَ منهنجي ڪري ئي، زمين تي پير هڻي رَهي آهي. هن تازو مون کي احمق ٿي سڏيو ۽ کيس اِهڙي طرح سڏڻ جو حق به آهي. هي به آسماني فرشتو آهي. اَچ، اَچ! اليڪسي فيودورووچ، اسان کي اهي ڳالهيون ختم ڪرڻ گهرجن.“
هن اليوشا جي هٿ کي ورتو ۽ کيس ڇڪي، ڪوٺيءَ کان ٻاهر وٺي ويو.