پنهنجي پاران:
لکيءَ تعلقي جي سر زمين قديم زماني کان وٺي وڏي اهميت جي حامل رهي آهي. هن خطي جو قديم ترين شهر لکي ئي آهي ۽ قديم ترين ڳوٺ ماڙي، رستم، مزارجو، محمد آباغ وغيره آهن، لکي جتان بولان لڪ وارن جو گذر ٿيندو هو ۽ هر ڌاريو سامراج هن خطي مان ئي سڄي سنڌ تي قبضو ڪندو هو. تنهن زماني ۾ اڃا شڪارپور شهر جو وجود ڪونه هو. ان زماني ۾ اڪثر ڪري ڳوٺ سنڌ جي سنڌونديءَ جي ڪناري تي آباد هوندا هئا ۽ پنهنجن زمينن کي پاڻي ڏيڻ لاءِ ان مان پاڻي ڪتب آڻيندا هئا.
سمن ڄامن جي دور ۾ هن خطي ۾ مزارجو جو بندرگاهه مليو آهي. جتان مال اروڙ ۽ بکر جي بندرن تي ويندو هو. ان زماني کان وٺي اسان کي هن خطي جو سنڌي ادب ملي ٿو. ان زماني جو هڪ طالب نالي شاعر مليو آهي جنهن گهڻ مصراعو بند يا نظم چيو، جڏهن ته سنڌ ۾ اڃا ٻين شهرن يا ڳوٺن مان ان دور جو گهڻ مصراعو بند يا نظم ملي نه سگهيو آهي. ان مان ثابت ٿيو ته هن خطي ۾ بلند پايي جا شاعر قديم زماني کان وٺي پيدا ٿيندا اچن ٿا، جن سنڌ جي ٻين شاعرن جي اڳواڻي ڪئي آهي، ۽ نوان طور طريقا ۽ گهاڙيٽا گهاڙيا آهن. ارغوني دور جي پير محمد لکوي ۽ عثمان احساني به مليا آهن. جن مان پير محمد لکوي الف اشباع جو پهريون شاعر مليو آهي ۽ عثمان احساني گهڻ مصراعوبيت جو شاعر مليو آهي. ان مان واضع ٿئي ٿو ته ان زماني کان وٺي يعني سمه دور کان وٺي گهڻ مصراعو شعر چوڻ جو رواج پئجي ويو هو.
ان کان پوءِ ڪيترائي اهڙا شاعر مليا آهن جن جي شاعري ۾ نواڻ آهي. هن خطي مان سمه دور کان وٺي ويندي اڄ تائين شاعرن جو تفصيل ملي سگهيو آهي انهن کي هن ڪتاب ۾ شمار ڪيو ويو آهي، ان سموري وقت ۾ ڪي اهڙا به شاعر مليا آهن جن جي ٺيٺ مذهبي اثر هيٺ اوسر ٿي، وري ڪي اهڙا مليا آهن جن صوفيت جو علم کڻي تحريڪ شروع ڪئي آهي، مطلب ته هر مڪتبه فڪر جا شاعر مليا آهن.
1986ع ۾جڏهن ايم.اي (سنڌي) ڪرڻ جو خيال ٿيو ته ڪاليج ۾ داخلا وٺي ايم.اي جي تياري ۾ لڳي ويس ۽ جڏهن سيلبس جو مطالعو ڪيو، ڏٺم ته چوٿين پيپر بجاءِ اها اجازت آهي ته وڻي ته مونو گراف لکو،وڻي ته چوٿون پيپر ڏيو. سو آءُ ان وقت پڪو پهه ڪري ڇڏيو هو، ته مونو گراف ضرور لکندس، چاهي ڪيتري به جاکوڙ ڪرڻي پوي جڏهن ايم.اي پهريون سال جو امتحان سنڌ يونيورسٽيءَ مان پاس ڪيو ته هڪدم سنڌي شعبي جي چئرمين کي درخواست لکي عرض ڪيو، (جنهن جو چئرمين محترم ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو صاحب هو.) ته مون کي مونوگراف لکڻ جي اجازت ڏني وڃي. پر جواب ڪونه آيو مجبورن پاڻ کي اوڏانهن وڃڻ جو ارادو ڪيو. اڃان سنبت ۾ هوس ته ڊاڪٽر صاحب جو ليٽر اچي مليو، ته اوهان ڏانهن اجاز نامو، بورڊ آف اسٽديز جي فيصلي کان پوءِ موڪليو ويندو. سو ان کان پوءِ ڪم کي هلائيندو آيس، ٻن ٽن مهينن کان پوءِ به اجازت نامو نه آيو، سو 4 آڪٽوبر 1987ع تي روبرو وڃي ڊاڪٽر صاحب سان مليس ۽ پنهنجي ڪم کان به آگاهه ڪيو ۽ پنهنجو شوق به ڏيکاريو ته مان پوري تعلقي تي لکڻ چاهيا ٿو. ڊاڪٽر صاحب چيو صرف لکي شهر تي لکو پر مان چيو ته ڊاڪٽر صاحب آءُ لکي تعلقي تي لکڻ چاهيان ٿو. سو ڊاڪٽر صاحب زباني طور حڪم ڏئي ڇڏيو ته اوهان وڃي ڪم ڪيو باقي اجازت نامو ڪڏهن به اسان اوهان ڏانهن موڪلي ڏينداسين، سو ڊاڪٽر صاحب عنوان ڏنو “ ادبي تاريخ تعلقو لکي” ان کان اڳ آءُ درخواست ۾ صرف تعلقي لکيءَ جي شاعرن جي لاءِ لکيو هو ته آءُ “تذڪره شعراءُ تعلقو لکي” عنوان سان لکڻ چاهيان ٿو پر ڊاڪٽر صاحب چيو باقي اديب ڪاڏي وڃن؟ سو آءُ ته ڊاڪٽر جي فيصلي کي ترجيح ڏئي تياري شروع ڪئي. ٿوري عرصي کان پوءِ جڏهن ايم.اي (فائينل) جا فارم پئي ڀريا ته يونيورسٽي تبديل ٿي ويئي ۽ اسان جو رابطو شاهه عبدالطيف يونيورسٽي خيرپور سان ٿي ويو. ان سلسلي ۾ ڊاڪٽر صاحب کي خط لکيو. جنهن جواب ۾ ليٽر موڪليو ته اوهان خيرپور يونيورسٽي سان رابطو قائم ڪريو. پوءِ ته شاهه عبداالطيف يونيورسٽي جي سنڌي شعبي جي انچارج سائين پروفيسر ملڪ نديم صاحب سان مليس جنهن کي پنهنجي مقصد کان آگاهه ڪيو جنهن تمام سٺو مشورو ڏنو ۽ منهنجي هڪدم مدد ڪري اجازت نامو ڏيئي ڇڏيو اهڙي طرح آءُ “ادبي تاريخ تعلقو لکي” لکڻ شروع ڪيو. ان لاءِ تمام گهڻي جاکوڙ ڪرڻي پئي ڪيترن ماڻهن سان ملي انٽرويوز ورتا ۽ پراڻن شاعرن بابت معلومات هٿ ڪئي،جيڪا هن ڪتاب ۾ شامل آهي. ان لاءِ انهن مهربانن جو ٿورائتو آهيان جن وقت به وقت سٺا مشورا رايا ۽ ڪتابي مدد ڪئي ۽ انهن مان ڊاڪٽر محمد انور”فگار”هڪڙ، ڊاڪٽرعبدالخالق”راز”، رحيم داد راهي، آزاد بخاري، رشيد احمد چڪوي، هارون چنو، غلام علي چنو ، وحيد محسن، الهڏنو صبا سومراڻوي، غلام محمد “غازي”، ضيا شاهه، ۽ اهي اديب ۽ شاعر جيڪي ان وقت زنده هيا انهن ۾ اختر اديب “عرف بابو شاهه” سيد لعل شاهه بخاري، مائي سڀائي، سيد همٿ علي شاهه بخاري، حسين شاهه بخاري، فقير سلطان سومرو، ۽ ٻين دوستن جو شڪر گذار آهيان جن هر قسم جي مدد ڪئي ۽ مون کي اهڙي فضا قائم ڪري ڏني. ان کان علاوه پروفيسر شمس “صابر” ۽ شاهنواز “شاد” (مرحوم) جو به ٿورائتو آهيان جن مفيد مشورن سان نوازيو ۽ پنهنجي ڪاليج جي استادن، پروفيسر غلام رسول سومرو سکر جو نهايت تهه دل سان شڪر گذار آهيان جن پنهنجا قيمتي رايا ڏنا.
پنهنجي شفيق ۽ مهربان استاد پروفيسر ملڪ نديم صاحب جو شڪر گذار آهيان جنهن منهنجي ٿيسز کي چڱيءَ طرح ڏٺو. اهڙي طرح محترم ملڪ نديم صاحب جي رهبري هيٺ هي مقالو لکي پورو ڪيو. ان کانسوءِ سائين مونس اياز صاحب جو به ٿورائتو آهيان. اميد ته هن ناچيز جي هيءُ تحقيق سنڌي ادب جي تاريخ ۾ واڌارو آڻيندي بقول شاهه لطيف سائين جي وَکَرُ سو وِهاءِ،جو پئي پُراڻو نه ٿئي!
(هن ڪتاب ۾: پنجانوي هزار ست سوءٌ پنجهتر لفظ ڪتب آيا آهن).
محمد شريف “شاد” سومرو
رستم ضلعو شڪارپور
18 فيبروي 1988ع