باب ستون: ورهاڱي کان پوءِ جي تعلقي لکيءَ جي ادبي تاريخ:
(الف) ادبي ۽ لساني مختصر پسمنظر:
موجوده دور ۾ ادب سٺي ترقي ڪئي آهي هن درو ۾ ڪيترائي شاعر ۽ اديب پيدا ٿيا جن سنڌي ادب جي بي لوث خدمت ڪئي جن سنڌي ٻوليءَ جي واڌاري لاءِ گهڻو ڪجهه لکيو هن دور ۾ تمام گهڻيون پرنٽنگ پريسون قائم ٿيون جنهن ڪري ڪيترائي ڪتاب ڇپجي منظرعام تي اچي ويا. پر اهڙا شاعر ۽ اديب به هئا جيڪي گمنامي جي گوشي ۾ رهيا.
اهڙي طرح تعلقي لکيءَ ۾ به اهڙا شاعر پيدا ٿيا جن پوري سنڌ ۾ نالو روشن ڪيو ۽ سنڌي ٻولي ۽ ادب جي واڌاري لاءِ پتوڙيو. ڪي ڇپجي منظرعام تي اچي ويا جن جي خدمتن جو اعتراف ڪيو ويو. اهڙن شاعرن ۽ اديبن مان آغا تاج محمد ۽ ڪوي سوامي پهلاج صاحب قابل ذڪر آهن. ان کان سواءِ ٻيا ڪيترا ئي شاعر ملن ٿا جن جو ادبي تذڪرن ۾ ذڪر ملي ٿو،پر ڪي ته گمنامي جي باب ۾ شمار ٿيڻ لڳا جن زبردست شاعري ڪئي ۽ سنڌي ادب کي نادر ناياب ۽ بي بها هيرا ۽ مڻيا عطا ڪيا هن دور ۾ ڪيترا اهڙا شاعر آهن جيڪي انگريزن جي دور ۾ پيدا ٿيا پر شاعري يا لکڻ جو ڪم پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ شروع ڪيو، ڪن ته انگريزن جي زوال وقت به لکيو ۽ تحريڪ آزاديءَ ۾ به ڀرپور حصو ورتو. ڪي شاعر اهڙا به هئا، جن موسيقيءَ ۾ به نالو ڪڍيو ۽ پاڻ ڳائڻ وڄائڻ جي ڪري مشهور ٿيا. اهڙن شاعرن مان غلام شاهه “غازي” مست، انور علي شاهه بخاري، استاد مينهل فقير، ۽ محمد صالح “خادم” جو نالو قابل ذڪر آهي.
ڪن اديبن جو ته صحافت سان به واسطو رهيو اهڙن اديبن مان لکيءَ جي سادات خاندان مان باغ علي شاهه لکوي هڪ آهي. جن تحريڪ آزاديءَ ۾ حصو ورتو انهن مان سيد گل محمد شاهه”گل” سوامي تلوڪداس، ڪوي پهلاجرام سرفهرست آهن. جن گمنامي ۾ رهي به خدمت ڪئي انهن مان حاجي احمد بخش، داتا ولايت شاهه، محمد اڪرم اوڍاڻو، مستانو محمد شاهه،انب شيخ ۽ يونس کونهارو جا نالا اچي وڃن ٿا. عورتن ۾ شهزادي ايس .اي ڊي جو نالو اهم آهي جنهن جو تحقيقي ڪم قابل تعريف آهي.
لساني لحاظ کان ڏٺو وڃي ته تعلقي لکيءَ ۾ سنڌي ٻولي تمام گهڻي ترقي ڪئي، تقريباّ هر ڳوٺ ۽ شهر ۾ سنڌي پرائمري اسڪول قائم ڪيا ويا ۽ سنڌي ٻولي باقاعده پڙهائڻ جو بندوبست ڪيو ويو، درسي ۽ ادبي ڪتابن پڙهائڻ جو بندوبست ڪيو ويو سرڪاري توڙي غير سرڪاري طرح ڪيترائي ادبي ادارا قائم ڪيا ويا جن سنڌي ٻولي جي خدمت ڪئي. ۽ هميشه ڪوشان رهيا. ڪجهه پبليڪشن به قائم ٿيون جن سنڌي، نظم توڙي نثر ۾ ڪتاب شايع ڪيا. هن دور ۾ فارسي ۽ سرائڪي شاعري نالي ماتر به ڪونه ٿي ملي. هن دور ۾ صرف سنڌي شاعري مروج ۽ مقبول عام رهي.
ديني ادب ڪافي تعداد ۾ مليو آهي. اڪثر عربي ۽ فارسي ٻوليءَ ۾ لکيل ڪتاب ملن ٿا، جيڪي اصل ٻين ڪتابن تان اوتاريل آهن. ۽ ڪيترائي قرآن شريف خوشخط اکرن ۾ لکيل مليا آهن، جيڪي هٿ جي لکائي جو اعليٰ نمونو آهن. باقي گهڻا تعويزات تي مشتمل ڪتاب نظر مان گذريا. مجموعي طور هن دور ۾ سنڌي نثر ۾ لکيل ڪتاب ملن ٿا. ۽ شاعري ۾ ڪافي ۽ بيت جا گھڻا شاعر مليا آهن.
ڪوي سوامي پهلاج رام (1900ع ــ 1968ع):
سنڌ جو سر موڙ ڪوي سنت پهلاج رام صاحب اڃا ننڍو ئي هو ته سندس مٿي جي ڇانو هٽي ويئي ۽ سندس پيءُ ۽ ماءُ هڪ ٻئي جي ڪڍ هن دنيا مان لاڏاڻو ڪري ويا. پاڻ سنڌيءَ ۽ گرمکي پڙهندو هو. سن 1914ع ۾ پنج درجه پاس ڪيا. گرمکي سکڻ ڪري ننڍپڻ ۾ ئي گروٻاڻيءَ جو ڪجهه اڀياس ڪيو. مائٽن سندن شادي ڪرائڻ لاءِ سوچيو مگر پهلاجرام صاحب جو لاڙو ڌرمي وديا پرائڻ ۾ هو. جنهن ڪري شادي کان انڪار ڪيائين ۽ پاڻ وڃي شڪارپور جي، پرسنڌ سنياسي سوامي شنڪر آنند ڀارتي جي شش سوامي شامانند ڀارتي وٽ ڪنکل هردوار ۾ هندي ۽ سنسڪرت پڙهڻ ۽ ڌرمي وديا جي پروڙ لاءِ ويو. هن اتي سوامي شامانند ڀارتيءَ جي چرنن ۾ هندي سنسڪرت ٻولين جو پڻ اڀياس ڪيو. ڪجهه وقت رشيڪيش جي ايڪا نعت آستان ۾ رهيو. 1922ع ۾ سوامي شامانند ڀارتي کان موڪل وٺي سنڌ ڏانهن واپس وريو.
سن 1930ع ۾ هن حيدرآباد ۾ ڦليليءَ جي رستي تي “پهلاج پوري” نالي درٻار قائم ڪئي، تنهن بعد هن جي قلم ۾ تيزي آئي. سندس باري ۾ ڊاڪٽر ديال آشا صاحب پنهنجي ڪتاب: “سنڌ جا سنت” ۾ لکي ٿو ته:
پهلاج رام صاحب ڀڄڻ لکڻ لڳو جن ۾ ڀڳتي گيان وئراڳ وغيره وشين سان پوري ريت نڀائيندو هو. سندس ئي زماني ۾، سندس واڻي (ٻاڻي) ايتري ته مشهور ٿي جو سنڌ جي ڳوٺ ڳوٺ ۾ ڳائي ويندي هئي. ڀڳت پڻ هن جا ڀڄن ڳائيندا هئا. سندن ڳلي ۾ پڻ تاثير هو. پنهنجون رچنائون جڏهن پاڻ ڳائيندو هو، ته ٻڌندڙن کي منتر مگڌ ڪري ڇڏيندو هو. ساري سنڌ ۾ وقت به وقت رٽن ڪندو رهندو هو. سڀاوَ جو نرڀيڪ هو، تنهنڪري پنهنجي ڪوتا دوران ڪيترن تي طنز پڻ ڪندو هو.”(1)
هندستان جي ورهاڱي بعد پهلاج رام سنڌ کي ڇڏي ڀارت هليو ويو ۽ ديواليءَ ۾ وڃي پنهنجو ديرو دمايو هن اتي به پنهنجو پيغام ڏنو، جنهن ڪري سندس ڪيترائي شش ٿيا.
ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي، “تذڪره شعراء سکر” ۾ هن طرح لکيو آهي. “چڱو شاعر هو، پهريائين شبد چوندو هو پر پوءِ ڪافيون به چوڻ لڳو، جن ۾ ويدانت جا نڪتا بيان ڪيا اٿس. سنڌي ساهت سان سندس دلچسپي آهي. ڪيترن هندو شاعرن ۽ سنتن جا جيون چر تر منظوم ڪيا اٿس. سندس شعر جا درجن کن مجموعا ملن ٿا.”(2)
پهلاج رام بلند پائي جو شاعر هو، سندس زبان ۾سرسوتيءَ جو واسو هو. سندس پهلاج پريم واڻي جا چار حصا ڇپيل آهن. جن مان ٻه مجموعا راقم جي نظر مان گذريا آهن. ان کان علاوه هن جي شاعري جا ڪيترائي مجموعا ڇپجي چڪا آهن.
ان کا علاوه شري تلسي ڪرت رامائڻ نالي فلمي طرزن جي ڪوتائن راڌي شيام جي طرزن جي گيتن ۽ ڪٿائن ۾ اٺئي ڪانڊ، رنگين مورتن سان ڪتاب ڇپجي چڪو آهي. سندس ڇپيل ڪتابن جو وچور هن ريت آهي:
(1) پهلاج ڀڳت (2) ڪٿا ڀڳت پهلاج جي (3) پهلاج پريم واڻي ڀاڱو 1، 2، 3، 4. گرمکيءَ ۾ ڇپيل ڪتابن جو وچوڙ هن ريت آهي،
(1) ميراولاس (2) ڪرشن ولاس (3) سلوتري والاس (4) دروپدي ولاس (5) گرونانڪ والاس (6) سريچند ولاس (7) ڪنور ولاس (8) ڪٿا ستيه نارائڻ جي شبدن سلوڪن ۾ (9) پهلاج پريم واڻي ساڳيا ئي ڪتاب سنڌيءَ ۾ به ڇپيا.
ان کان علاوه پهلاج نه صرف شاعر هو پر پاڻ هڪ بهترين نثر نگار هو. جنهن نثر ۾ ڪيترائي ڪتاب لکيا ڪوي پهلاج نه صرف سنڌي زبان ڄاڻندو هو پر سنڌيءَ سان گڏ هندي، گرمکي، سنسڪرت ۽ ٻيون ٻوليون به ڄاڻندو هو.
انهن سڀني ٻولين تي سندس دسترس حاصل هئي. جن ۾ پنهنجا ڪتاب لکيا اٿس. جن ۾ ڪيترائي جاسوسي ناول لکيا جن جو تعداد “86” ڇهاسي کن چيو وڃي ٿو. جن ۾ ننڍا ناول به شامل آهن. جن مان ڪجهه ڪتابن جا نالا هيٺ ڏجن ٿا.
(1) زنده لاش (2) هوائي ڀوت (3) ڀوتن جو ناچ (4) چنڊال (5) موت مار چڻگون (6) جاسوسي ڄار (7) موت مار کلوار (8) موت جو فرشتو (9) افلاطون (10) موت جو پيغام (11) خوني خط (12)غيبي قاتل (13) جاسوس ڇوڪري وغيره شامل آهن. اهي سڀئي جاسوسي ناول لکيا اٿس. پهلاج موسيقي جي راڳڻين تي شاعري ڪئي. جن کي تمام سٺي نموني ڳائي سگهجي ٿو. سندس ڀڄن ڪافيءَ جي ٽيڪنڪ تي آهن. پهلاج سلوڪ به لکيا جيڪي شاندار سلوڪ آهن. هيٺ هڪ پهلاج رام جي جيون جو مختصر ورتانت پيش ڪجي ٿو، جيڪو پاڻ ئي چيو اٿس پنهنجي زندگي جو احوال هڪ نظم ۾ ڏنو اٿس، جيڪو “پهلاج” “پريم واڻي” (سري پرهلاد پريم واڻي) جي چوٿين ڀاڱي جي منڍ ۾ ڏنل آهي. هن سنڌ جي سرواڻ ڪوي ۽ ستاري پهلاج رام پيارو سنسار جو سفر پورو ڪري 22 مئي 1968ع مطابق 9 ڄيٺ 2025 بڪرمي اربع ڏينهن هندستان ۾ پرلوڪ پڌاري ويو.
(جيون جو مختصر ورتانت) نـظـم:
تـعـلـقـي سـکـر(3) ۾ جنم آ سٿان منهنجو،
مـــشـــهـــور ســنــڌ ديــس آهـي ســنــســار ۾.
مــادري عــلــم مـون پـرايـو ڳـوٺ مـنـجـهـه،
ڌارمــڪ وديـا لاءِ مـــن هـــو مــونــجـهـار ۾.
ڳــوٺــن ۾ ڌارمـڪ وديـــا جـو نشان ڪونه،
رات ڏيــنــهــن وديـا لاءِ رهـيـس ويــچـار ۾.
انهيءَ مـهـل عـمـر هئي سال ٻـارنهن جـي،
مــائـٽـن مـون کـي ٿـي ڦـاسـايو، وهنوار ۾.
هو ويــراڳ وديــا لاءِ تــڏهــن گـهـر ڇــڏيـم،
آخــر اڪـيــلــو ڀـــڄــي ويـــس هـــر دوار ۾.
سـوامـي شــامــانـنـد مـشـهـور ود وان اتــي،
ســـنـــدن آشـــرم ڪــنــکــڙي جـي بـازار ۾.
وٽــن ڏهاڪـو سـال رهي مـون پرائي وديـا،
رات ڏيــنــهـــن شـيـوا ٿــي ڪـيـم درٻار ۾.
سـاڌن ســتــايـو بـيـکـه وٺـي رهـه اسـان وٽ،
مـــائـٽــن ســــتــايـــو هــــلــي رهــه پــروار ۾.
ڪــيـــم ويــچــار سک نه آهـي اسـٿـانـن ۾،
نـڪــو سک آهي ڪوئي خود گهـرٻــار ۾.
تــيــاڳـي تـتـڪـال ٻـــئـــي ڪـيـــم آزاد پــڻ،
رهيس اڪيلو وڃي رشيڪيش جي غار ۾.
اِشت نرسنگهه جي اُپا سنامون اُتي ڪئي،
رات ڏيـنـهن رهـيـس ٿـي سـنـدس ديدار ۾.
اِتـي ٿــي عــمــر ڪــل ٻــاويــهـه ســال اچــي،
ان جـل آنـدو مـونـکي ديــس جـي ديـدار ۾.
سـنگـتيـن سـتـايو هاڻي رهي خود ديس ۾،
وقـت لــڳـايـــو ڪـــجــهــه پــــر اپــــڪـــار ۾.
ڪـيـو ويـچـار جـپ تــپ گـيـان ڌيـانـن کـان،
آهــــي ديــــس ڀـــڳـــتــي اتــــم ســنــســار ۾.
تڏهن کان ديس جو سيوڪ مون بڻائي پاڻ، تـــــن ۽ مــــن کـــي لـــڳــايـــو هــن ڪــار ۾.
راڳ جي وسيلي، ڪڇ ڪٿا جي وسيلي،
ويا گيان وسيلي ڪـجـهه لـيـک اخـبـار ۾.
انـــهــيءَ طــرح پـــرچــار ڳـوٺ ڳـوٺ مــان،
بــڻـي نـڪـشـام ٿي ڪـيـم ٻــڍي ٻــار کـي.
هيو اسٿان منهنجو سنڌ حيدرآبـاد مـنـجـهه،
نـــالــــو آشـــــرم پــــهــــلاج پــــري پــيــار ۾.
هـــــاڻــــي آهــــي آشــــرم ادا ديــــوالــــيءَ ۾،
بـابـا جــي ڪا بـاغ کـڻـي پـڇـجـو بـازار ۾.
ڪهيـن مـذهــب جـو نه پـوئـلـڳ آهـي داس،
ســــدا هــنــدو جــاتـيءَ جي رهـان پـرچـار ۾.
اِشــٽ نرسـنـگهه پـنــٿ آ آزادي مـنــهـنـجـو،
نــالــو “پــهـلاج رام” ڪــوي سـنسار ۾.(4)
سلوڪ:
گلن بنا گلشن، مسڻ ٿو معلوم ٿئي،
ڀينگيو ڏسي باغ کي، چيهن ڇڏيو چمن،
وڻن کي والاريو، ڪانگ ۽ ڪٻرين،
اکيون رت روئن، پوک ڏسي “پهلاج” چئي.(5)
ڀڄن جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو، جيڪو ڀيروي راڳ جي سرتي سنواريل ۽ آهي، ڪافيءَ جي نموني تي چيل آهي.
سـنـڌڙي تـنـهـنـجـي مـٽ نـاڀـا نـيان، هند جا مکڻ ملايون،
مـٽـي به تـنـهـنـجـي مـائـو ســمــجــهــي ٻــار ويـا ٿي کايون.
تـنـهـنجـي ڌوڙ به دارون هـئي، ڄــڻ ســرمــي جــي ته سـرائــي،
جهولو لڳي توڙي واري وسي، ڪڏهن اک ۾ اونگهه نه آئي،
هـنـڌ جـي شـل نـاواري وسـي، ڪري تـارن جون ته تـبـاهـيــون.
تــنــهــنــجــو لــيــر به کـيـر بــرابــر، هــنــد جــو کــيــر به پـــاڻـــي،
پـيـئـڻ سـان ٿـئـي سـور سـنـڌن ۾، نــاس ڪـري نـئـو جـوانـي،
تـنـهـنجي رڍن سمان نه سـمـجـهـان، هند جون مـينهون گايون.
تـنـهـنـجـي ڀــوســي بــرابــر ڀــي نـا، هـنـد جـاگــيــهــون ٿــيــنــدا،
نــــمـــســـڪـــار آهــــه نــــالــــو اَن جــــو، کــاءُ ته اُ ٻــــٿــــا ايــــنـــدا،
سـنـڌ جـي گـاهه بـرابـر نـاهـن، هــنـدن جــون سـبـزيــون سـايـون.
تـنـهـنـجـون جايون صحت سـڌارن، هــنــد جـا بـنـگـلا بـيـمـاري،
مــنـهـن ۾ مـاڙي پـٺـيـان پـائـخــانـا، بـانـس گــهــمــي چــوڌاري،
ســنـڌ جـي ڀانڊي بـرابـر نـاهـن، هـنـد جي جـجـن جـون جــايـون.
تــنــهــنــجــو کــاڌو پـــيــتــو ســڻــڀــو، چــهــر بــهــر ڇــا چــوٽــي،
هــنــد جــو کــاڌو مـرچ مــڪـائـــي، ســڀ کــي ڪــپــڙو ســوٽــي،
سـنـڌ جـي سـوچـن هـــــم نـاســمــجـهـان، هـنـڌ جـا مـڙد ۽ مـايـون،
تـــنــهنــجــا سـنـت مــهــنــت ڀي ســڻــڀــا، هـنـد جـا ٻـاوا بـيـکـاري،
پـــــنــــن پــــيــــا “پــهــلاج” ســنـــــڌن جـي درتــان، پــنــڊا پـوڄـاري،
ســاري دنــيــا ۾ ســنــڌڙي ســهــڻـي، تـنـهـن کـي ڪيئن ڀـلايون.(6)
سيد باغ علي شاهه لکوي (1900ع ـــ 1984ع):
سيد حاجي باغ علي شاهه ولد غلام محمد شاهه (اول) (1885ع ـــ 1930ع) بن حڪيم سيد حسن علي شاهه متخلص “باغ لکوي”. پنهنجي آبائي شهر لکيءَ ۾ 12 آڪٽوبر 1900ع مطابق ماهه جمادالثاني 1318هه ۾ تولد ٿيو. سندس شروعاتي تعليم پنهنجي والد بزرگ وٽ ورتي پر بعد ۾ سنڌي فائينل جو امتحان پاس ڪيائين پنهنجي والد وٽ عربي، فارسي ۽ اردو ٻولين جي به تعليم ورتي. پاڻ نقشبندي طريقت جو هو. مرثيه، قصيده ۽ غزل جو سٺو شاعر پاڻ هڪ شاعر سان گڏ سٺو اديب به هو، پر صحافي به هو. کيس صحافت سان لڳاءُ رهيو. 1931ع ۾ هفتيوار “پيغام ڪل” ٽنڊو جان محمد ضلعي ٿرپارڪر مان جاري ڪيائين ۽ ان جو ايڊيٽر پڻ هو. ان کان سواءِ 1956ع ۾ هفتيوار “نقيب” سکر واري اخبار ۾ ڪم ڪيائين. پاڻ شعرو شاعري جي شروعات 1925ع ۾ ڪئي. ۽ نثر 1939ع ۾ لکڻ شروع ڪيو. شروع ۾ هن ڪجهه افسانا تحرير ڪيا ۽ ڪجهه مضمون لکيا. ان کان سواءِ “سلسله نقشبندي” تي هڪ تحقيقي مقالو لکيائين. شاعري ۾ پهريائين “غزل” لکيو، بعد ۾ پنهنجي مرشد لنواري وارن بزرگن جي شان ۾ مرثيه ۽ قصيده لکيا. سندس افسانن مان “ريشمي رومال”، جي پيار جي قيمت” ۽ “بي وفا محبوب” شاندار افسانا لکيا، جنهن ۾ انداز فڪر سماجي ۽ روحاني رهيو. سندس نثر ۽ نظم مختلف اخبارن ۾ ڇپيو، پر اخبار “نقيب” ۽ “پيغام ڪل” ۾ ڪافي مواد شايع ٿيو.
انهن سڀني ڳالهين سان گڏ حڪمت جو به ماهر هو. ۽ ڪامياب حڪيم هو. زندگي جو تمام گهڻو حصو لنواري شريف ۾ رهيو. اتي پنهنجي مرشدن کان ذڪر وغيره به ورتو. لکيءَ ۾ ڪڏهن ڪڏهن گهمڻ ايندو هو. زندگي جون آخري گهڙيون پنهنجي شهر ۾ ئي گذاريون. پاڻ 2 آڪٽوبر 1984ع مطابق 6 محرم 1405هه ۾ اڱاري ڏينهن هن جهان مان رحلت فرمائي،سندس مزار مبارڪ مخدوم پير محمد حضوري لکوي واري قبرستان ۾ آهي.
سندس تاريخي ناول پڙهڻ جو تمام گهڻو شوق هوندو هوس. ۽ اخبار باقاعده پڙهندو رهندو هو. سندس بياض مليو آهي بياض ۾ پنهنجي شاعري کان علاوه ٻين جي شاعري به قلمبند ڪئي. هن بياض ۾ فارسي ۽ سنڌي ٻولين ۾ شاعري موجود آهي. سندس سمورو مواد لنواري شريف وارن وٽ آهي. جيڪو پيٽيءَ ۾ بند آهي. سمورو قلمي مواد ان ۾ رکيل آهي. جيڪو لاڪاڻي جي هڪ عقيدتمند کڻائي ويو. ان وٽ باغ علي شاهه جا لکيل هٿ اکر هئا ته توهان ڪنهن وقت به منهنجو مواد کڻي وڃي سگهو ٿا”. ان لکت مطابق لنواري جي بزرگن هن کي سموري پيٽي حوالي ڪئي. سندس حڪمت ۾ شاگردن جو تعداد تمام گهڻو آهي پر هتي چند نالا ڏجن ٿا.
(1) مرحوم فضل محمد ٽالپور ٽنڊو جان محمد (2) ٻالچند ٽنڊو جان محمد (3) مولوي تاج محمد عبدوي (4) طالب حسين ٽنڊو ڄام.
سندس پنهنجو ڪتاب ڇپيل ڪونه ٿو ملي، پر ڪتاب مرتب ڪري پاڻ ئي شايع ڪرايا. جيڪي چارئي ڪتاب نظم ۾ ملن ٿا. جنهن جو تفصيل هن ريت آهي. (1) “گلزار سعادت” سلسله مظهريت جو پهريون ڪتاب 1940ع آزاد پريس ٽنڊو جان محمد مان پرايو. (2) “گلشن وحدت” سلسله مظهريت جو ٻيو ڪتاب 1940ع سنڌ آزاد پريس ٽنڊو جان محمد مان شايع ڪرايو. (3) “گلستان طريقت “ سلسله مظهريت جو ٽيون ڪتاب 1956ع محمدي اليڪٽرڪ پرنٽنگ پريس شڪارپور مان ڇپرايو. (4) “غنچه حقيقت” سلسله مظهريت جو چوٿون ڪتاب 1958ع محمدي اليڪٽرڪ پرنٽنگ پريس شڪارپور مان شايع ڪرايو.
مٿين سڀني ڪتابن ۾مرثيه، قصيده، دعا ۽ حمد وغيره لکيل آهن. جن ۾طويل قصيدو به شامل آهي. جيڪو لنواري واري بزرگ جي شان ۾ چيل آهن. انهن ۾ ميان عبدالله لکوي جي شاعري سڀني کان گهڻي ڏنل آهي. اهي چارئي ڪتاب راقم جي نظر مان گذريا آهن. “سيد باغ علي شاهه شاعري ۾ قادرداد خان “ڊاڪٽر افغان” جي شاعري کان متاثر ٿيو. بقول سندس فرزند غلام محمد شاهه ثاني عرف بابو شاهه عرف اختر اديب. پوين وٽ ڪجهه به نه هئڻ ڪري سندس نموني طور ڏيڻ کان قاصر آهيان سندس اڻ ڇپيل ڪتاب “ روايات لکوي سادات” به قابل ذڪر آهي.
ڪريم بخش (1901ع ــ 1953ع):
ڪريم بخش مڱريو پنهنجي آبائي ڳوٺ ماڙي ۾ سن 1901ع ۾ جنم ورتو. شروعاتي تعليم اتي ئي پنهنجي ڳوٺ ۾ ورتي، ۽ سنڌي فائينل پاس ڪري سرڪاري نوڪري ۾ گهڙيو ۽ ماستر جي حيثيت سان مختلف جڳهن تي ڪم ڪيائين. نهايت هوشيار ۽ ذهين استاد هو. انهيءَ ڪري کيس ماڻهن وٽ پير جيڏي عزت هوندي هئي، بلڪه اڃان به مٿي. ڪافي مطالعو هوس. ڪلاسيڪل راڳ پسند ڪندو هو ۽ ڳائيندو هو. پاڻ بيمار ٿي پيو، جنهن ڪري ان بيماري مان جان ڇڏائي نه سگهيو، ٺيٺ 52 ورهين جي ڄمار ۾ 1953ع ۾ وفات ڪيائين.
ڪافي جو چڱو ڄاڻو هو. ۽ بهترين شاعر هو. پاڻ ٽيهن ورهين جي ڄمار ۾ شعر چوڻ لڳو. کيس ان ۾ استاد ڪير هو. ان جو پتو پئجي نه سگهيو آهي . سندس شاعري جو هڪ بياض آهي. هن لاءِ ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي پنهنجي ڪتاب تذڪره شعراء سکر ۾ لکي ٿو ته “پڇاڙيءَ واري وقت ۾ اسر جو اٿي ڳائيندو هو. ان اسر جو ڳائڻ تي پاڙي وارن کي شايد شڪايت هئس، جو هيئين چوڻو پيس:
اســر جــو اٿـي ڳـايـون ٿـا،
ماڻـهن جي نند ڦٽايون ٿا،
پـنـهـنـجـو پـاڻ پـٽـايـون ٿا.
ڪيتروئي ڪلام چيائين، جيڪو ڪافين، بيتن، مولودن، مداحن ۽ مرثين تي مشتمل آهي. سندس ڪلام سادو ۽ پراثر آهي. منجهس رواني ۽ رس آهي. هڪ مولود نموني طور ڏجي ٿو”.(7)
ٻـــاجـــهـــه پـــوئــي ٻـــاجـــهــــارا، مــيـر مــدينــي وارا،
مـــيـــر مـــدنـــي وارا، قـــرب ڪــــيـــو ڪـــوهـــيــــار،
ٻـانـهـي گـولـي تـنـهـنـجـي، اصل ٻئي نه ڪنهنجي،
لــهــه تــون ســار مــنــهــنـجـي، دوســت مــٺــا دلــدارا،
آسـرونــدي آهــيــان، ٻـئـي در ڪــهـڙي ڪــوهــيــان،
اصــــل تــنــهــنــجــي آهــيــان، مــحــب مــٺــا مـنـٺـارا.
آهي “ڪريم بخش” عاصي، پلپل تو لئي پياسي،
انــــدرآهه اداســــي، پــــــريــــــن تـــــولــــئــــي پــــيـــارا.(8)
مٿيون مولود ڪافيءَ واري ٽيڪنڪ تي آهي. باقي مضمون جي لحاظ کان مولود آهي. فني لحاظ کان ڪافي چئي سگهون ٿا. سندس ڪلام پوين وٽ محفوظ نه آهي. جنهن ڪري وڌيڪ ڪلام شامل ڪري نٿو سگهجي. سندس ڪلام ۾ تمام سٺي رواني آهي، رنگيني ۽ چاشني آهي.
سيد گل محمد “ گل” (1903ع ـــ 1955ع):
سيد گل محمد شاهه ولد باغ علي شاهه، متخلص “گل” پنهنجي آبائي ڳوٺ ٽنڊو علي شير ۾ 5 جولاءِ 1903ع مطابق 19 ربيع الثاني 1321هه ۾ تولد ٿيو. سندس تعليم ست درجه هئي، جنهن کي فائينل امتحان چيو ويندو هو. پر ان جو امتحان ڪونه ڏنائين. شروعاتي تعليم محمد آباغ ڳوٺ جي اسڪول ۾ ورتي، جنهن وقت اتي مهر چند صاحب استاد هو، جيڪو وقت جو سٺو استاد هو. ان کان سواءِ مولوي غلام رسول شيخ صاحب وٽ محمد آباغ ۾ قرآن حفظ ڪيائين. عربي ۽ فارسيءَ جي تعليم محمد آباغ جي هڪ جيد عالم مولوي محمد يوسف انصاريءَ وٽ ورتي.
سندس شعروَ شاعري سان خاص دلچسپي هيس. شعر وشاعري ۾ مرحوم ابو شوڪت حمزو استاد هوس. ۽ مولانا تاج محمد امروٽي مرشد هوس. پاڻ شاعري 1916ع کان ڪرڻ شروع ڪئي.
1945ع ۾ روينيو کاتي ۾ سب داروغو ٿيو. سن شهر ضلعي دادو ۾ نوڪري ڪندو هو، جتي اتان جي سيدن سان سٺي عقيدتمندي ٿي ويئي هيس. پاڻ جي. ايم. سيد سنڌ جي جهوني سياستدان سان به رهاڻيون ڪيون. 1951ع ۾ رتيديري بدلي ڪيو ويو. پر پوءِ پڪو داروغو ڪري ڪنڌڪوٽ روڊ تي رکيائونس.
هڪ ڏينهن پاڻ پٿڙن جي ڀريل ٽرڪ جي مٿان ويٺو هو ۽ ڳوٺ اچي رهيو هو، جڏهن ٽرڪ رانڱن وٽ پهتي ته سامهون ايندڙ سواري سان ٽڪر ٿيو ۽ ان ٽڪر ۾ اڇل آئي، ان اڇل سبب پاڻ ٽرڪ جي هيٺان اچي ويو. 12 ڊسمبر 1955ع مطابق 26 ربيع الثاني 1375هه ۾ هن دنيا مان رحلت فرمائي.
هندستان ۾ هلندڙ انگريزن جي خلاف تحريڪ آزاديءَ ۾ ڀرپور حصو ورتائين. مولانا تاج محمد امروٽيءَ جي رهبريءَ ۽ اڳواڻيءَ ۾ ڪم ڪيائين. ۽ انگريزن جي امن سڀا تحريڪ خلاف، مولانا تاج محمد امروٽي جي چوڻ تي مثنوي شعر نظم جوڙيائين. ۽ وقت بوقت محفل ۾ اسٽيج تي پڙهيائين. کيس وقتائتي نظم هئڻ سبب تمام گهڻو داد ملندو هو. پاڻ هڪ بيباڪ ۽ همدرد انسان هو. سياسي ڪارڪن هو. پر ڪڏهن ڪڏهن غلام عباس قادري لاڙڪاڻي واري جي دعوت تي ويندو هو. جيڪو ادبي ڪانفرنسون ۽ محفل مشاعرا ڪوٺائيندو هو طرحي مشاعرن ۾ ويندو رهندو هو. ۽ طرحي شعر جوڙي پڙهندو هو.
سندس همعصر ساٿين ۾ مولانا حافظ محمد هاشم اسحاق ديرائي، مولوي عبدالله بنگل ديرائي، مولوي خليل الله رستمي ۽ ابو شوڪت حمزو خاص دوست هئا. ان کان علاوه داتا ولايت شاهه هنباهي، غلام شاهه “غازي” مست، ڪريم بخش مڱريو ماڙي وارو، آغا تاج محمد، پهلاج رام، سوامي تلوڪداس ۽ حاجي احمد بخش سومرو جن قابل ذڪر آهن.
پاڻ هڪ سٺو شاعر هو، جنهن مولود، سه حرفيون، هفت روزي قصيده ۽ نظم چيا آهن. سندس ڪيترائي مولود محمد بخش ڀيه ڀرڪڻ واري کي ياد هئا. سندس شاعريءَ تي مذهبي اثر غالب هو. پر جڏهن مولانا تاج محمد امروٽيءَ جهڙي انقلابي اڳواڻ سان روح رهاڻيون ٿيون تڏهن بعد ۾ سوچ ۾ تمام گهڻو ڦيرو آيو. ۽ انقلابي مثنوي نظم جوڙيائين، ٻن ٻن مصرعن جو بند جوڙي طويل نظم تيار ڪيائين، جيئن مرحوم حمزو صاحب جوڙيندو هو. پاڻ مرحوم ابو شوڪت حمزي جي سنگت ۾ هئڻ ڪري ان وقت ٺاهيل هاري جماعت جو به ميمبر هو. مولوي محمد يوسف، جيڪو سندس عربي ۽ فارسيءَ جو استاد هو، ان جي وفات تي هڪ قصيدو چيو:
محب محمد آباغ مان موڪلائي ويو هليو،
شهر جو سينگار، سارا هيکلائي ويو هليو.
ان کان علاوه پنهنجي مرشد جي وفات تي هڪ قصيدو چيو آهي. سندس هڪ بند ڏجي ٿو. مرشد مربي امروٽ وارا، هڻي وئين دنيا ۾ انقلاب جا نعرا ڪيترائي شعر چيائين نموني طور هڪ بند ڏجي ٿو.
امن سڀا جا ميمبر،
سڏائين قوم جا رهبر.
ڏاڙهي مڇان ڪوڙائي،
سوٽ پاجاما پائي.
حضور ﷺ جن جي شان ۾ ڪيترائي مولود چيا آهن. سندس نموني طور هڪ بند ڏجي ٿو.
دنـيـا ساري ٿي پيدا، رسول الله جي خاطر،
ٿـيـو آدم ڀـي پــيـدا رسـول الله جـي خـاطــر.
غريبن لاءِ سندس تمام گهڻي همدردي هوندي هئي. ڪجهه دوها ۽ هڪ نظم ڏجي ٿو.
ٻـڌايـان مان توکي غريبن جو ڪهڙو قصو،
دنـيـا جـو هـر دک درد ويــو بــڻــجـي حــصـو.
ظــلــم جــا داســتــان لـکــنـدي ٿـا هـٿ ڏڪن،
هـاري ويچارا وڏيرن جي گهاڻي ۾ ٿا پيڙبا رهن.
نـــظـــم
جـي نه وڃــي وڏڪ جـي سڏتي مون جهڙو،
چــون ائــيــن ٿـا، آهـيـن تون معتبر ڪهڙو؟
پـــر “گـل” تـــوکــي آهــي ڪــهـــڙي طــاقــت،
جـــــو رکـــي اٿـــــي وڏيــــرن ســـان عـــداوت.
مـون ۾ آهـــي عـلـم جــي نــروار نــزاڪــت.
ڪنـدس ڪـيـن تـنـهـنـجـي هـر دم اطـاعــت،
چــيـائين: ڪندو ڪير تنهنجي سرجي حفاظت،
چــيـم: شـافـي آهـي، ڪـنــدو “گل” جي شفاعت.(9)
مرحوم گل محمد شاهه جو ڪلام جنهن ۾ غريبن جي غربت ۽ وڏيرن جون وڏيون چالبازيون ۽ ظلم وستم تي روشني وڌل آهي. نهايت ئي سهڻي انداز ۾چيل آهن. سندس لکت ۾ پنهنجو سمورو مواد موجود هو، پر پوين سنڀال نه ڪرڻ ڪري گم ٿي ويو. ان ڪري سندس پوين مان ڪنهن به هڪ کي اهڙي سوچ ڪونه ٿي جو سندس بياض هٿيڪو ڪري رکي.
سنڌي ادب جو معياري ۽ انقلابي ادب زماني جي لاهن چاڙهن سبب گم ٿي ويو. ان جو افسوس پوين کي گهٽ آهي، جيترو هڪ سڄاڻ اديب ۽ شاعر کي آهي. مرحوم گل جي شاعريءَ تي ابوشوڪت حمزي صاحب جو گهرو اثر نظر اچي ٿو. جيئن مرحوم حمزي صاحب پنهنجي ڪتاب انقلابي ڏنڊي ۾ هڪ بند ۾ چيو آهي:
ڪريان هـاڻـي شـاديءَ جــو مــان قـصـو،
مـگـر ٿـورڙو مــخـتــصــر ڪــم حـصـو.
اهڙي ئي انداز ۾ مرحوم گل چيو آهي:
ٻڌايا مان توکي غريبن جو ڪهڙو قصو،
دنـيـا جـو هـر دک درد ويـو بـڻـجـي حصو.
جيئن هڪ هنڌ “گل” چوي ٿو: ته
ڏاڍ ٿــــــيــــــا هـــــن ڏاڍ ڏاڍن هــــــٿــــــان،
غـــريـــبـــن، يـــتـــيـــمـــن ۽ هــارين مٿان.(10)
اهڙي ئي طرح مرحوم حمزو چوي ٿو:
گـهـڻـا ٿـيـا ظــلــم آهــن وڏيــرن هــٿــان،
اٻـوجـهــن ۽ بــي عــلــم هــارين مــٿــان.
سندس شاعري تي پنهنجي استاد مرحوم جو گهرو اثر نظر اچي ٿو، سندس شروعاتي شاعري ۽ پوئين عمر واري شاعري ۾ رات ڏينهن، پر زمين آسمان جو فرق نظر اچي ٿو. شروعاتي شاعري ٺيٺ مڊهبي شاعري هئي. مگر پوءِ واري شاعري طبقاتي ظلمن جي خلاف هڪ آواز مطلب ته سندس شاعري طبقاتي وڇوٽي کي ختم ڪرڻ جو هڪ انقلابي آواز آهي. سندس شاعري ۾ تجنيس حرفي ڪثرت سان استعمال ٿيل آهي.
آغا تاج محمد (1904ع ــ 1959ع):
آغا تاج محمد ولد عبدالمجيد خان پٺاڻ پنهنجي آبائي ڳوٺ باگڙجي ۾ 5 رجب 1322هه مطابق 16 سيپٽمبر 1904ع، جمعي ڏينهن تولد ٿيو. سنڌ جو مشهور تعليمي ماهر، عالم، فاضل شاعر، اديب ۽ بلند پايي جو مقرر ٿي گذريو آهي. سندس خدمتون ڪنهن کان اوجهل ڪونه آهن. هي سنڌ جو عظيم سپوت، جنهن سڄي ڄمار سنڌي علم ادب ۽ تعليمي خدمتون سرانجام ڏنيون. سندس علمي ادبي ۽ تعليمي ڪوششن جي ڪري سنڌ جي جڳ مشهور اداري سنڌالاجي سندس رڪارڊ رکيو آهي تعليمي ماهرن جي لسٽ ۾ شمار ڪيو ويو آهي هن عظيم انسان پنجونجاهه سالن جي ڄمار ماڻي. 10 آڪٽوبر 1959ع مطابق 7 ربيع الثاني 1379هه بروز ڇنڇر رحلت فرمائي.
“آغا مرحوم پهريائين سنڌ مدرسي ۾ ماستر ٿيو ان کان پوءِ فرسٽ ايڊوڪيشنل سپروائيزر، ائڊمنسٽريٽو آفيسر، خيرپور رياست جو ڊي ــ پي آءِ ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ جو رجسٽرار ٿي رهيو. تعليم سان کيس فطري لڳاءُ هو. سنڌ يونيورسٽيءَ کي اوج تي آڻڻ ۾ مرحوم جي اعليٰ صلاحيتن ۽ سر ٽوڙ ڪوششن کي وڏو دخل آهي. شاهه لطيف سان کيس عشق هو. سندس ئي ڪوششن سان 1947ع کان شاهه صاحب جون ورسيون ملهائجڻ شروع ٿيون. “لطيف يادگار ڪاميٽي” سندس ئي ڪوششن سان قائم ٿي. ڀٽ شاهه ادبي ڪانفرنس به سندس ئي ڪوششن سان شروع ٿي. نثر ۽ نظم ۾ آغا جا ڪيترائي ڪتاب موجود آهن. سندس شعر گهڻو ڪري نظم جي صنف تي مشتمل آهي. سندس نظم ۾ شاهه لطيف جي مدح، ڪربلا جي واقعي جو ذڪر: مسلمانن کي سجاڳ ڪرڻ جو پيغام، هاريءَ جي حقيقت وغيره جا مضامين آيل آهن. رواني اثر انگيزي ۽ دلڪشي سندس نظم جون خاص خوبيون آهن”.(11)
ننڍپڻ کان ئي نهايت سنجيده ۽ بردبار انسان هو. سندس تعليمي لياقتن ۾ بي. اي، بي ٽي، ايم ــــ اي ۽ ايم. آر. سي. ٽي جون سندون شامل آهن. آغا صاحب کي سنڌي علم ۽ ادب سان والهانه عشق هو. ازنسواءِ ادبي دنيا کي چوويهه ڪتاب به ڏنا اٿس، جيڪي گهڻي ڀاڱي درسي آهن، جن جو موضوع، گرامر، جاميٽري، انگي حساب، اخلاقيات، سيرت، فلسفه، شهريت ۽ لطيفيات وغيره آهي. اهڙي طرح “آغا” تخلص سان سنڌي شاعريءَ ۾ به طبع آزمائي ڪيل اٿس. علمي ۽ ادبي خدمتن عيوض “آغا تاج محمد اڪيڊميءَ” نالي سان سندس يادگار حيدرآباد ۾ قائم ڪيو ويو آهي.”(12) سندس نظم مان ڪجهه مثال هيٺ ڏجن ٿا.
شاهه جا ابيات آهن، آيتون قرآن جون.
جـن سـان ٿـيـن ٿـيـون آشـڪارا، منزلون فرقان جون،
ڇــا چــوان “آغــا” ڀــلاريــون، شــاهه عـالـيـشـان جــون،
شعر پنهنجي سان ڪيائون، سنڌ سونهاري کي شاد،
شـاهه صـاحـب زنـده آبـاد، وزنـده بـاد، وزنـده بـاد!”(13)
ڪـنـهـن ڏنــو آهـي تـــوڪـل ۽ صـداقــت جـو پــيــام،
ڪـنـهـن ڏنـو اغـيــار کــان قــطــع رفـاقـت جـو پــيــام،
ڪـنـهـن ڏنــو تــاريــڪ واديءَ ۾ هــدايــت جـو پــيـام،
ڪـنـهـن ڏنو بي ننگ ماڻهن کي شرافـت جـو پـيـام،
ڪـنـهـن اچـي جــڳ ۾ ڪيـو، اظهار نشان بيخودي،
ڪـنـهـن سـڏايـو طـالـبـان ـــ حــق کـي جــان بـيـخـودي.
هــاءِ اڄ ڪــلــهـــه هـر مصيبت ٿو سهي هاري غريب،
عــيــش کــان مـحـروم ٿـو هـردم رهـي هـاري غريب،
ســـال ســــارو ٿـــو اس ۾ هــر وهــي هـــاري غــريــب،
ڪـابه دنـــيـــا ۾ نه ٿــو عــــزت لـــهـــي هــاري غــريــب،
رات ڏيــنـهـان آهه هــن کــي، هـر ۽ پاڃاريءَ جي تات،
پـوک پـوکـڻ ڳـاهه ڳـاهـڻ، پنهنجي ناداريءَ جي تات،
ڪـــيـتـري تــائــيــن اڃــا رهــنــدو وڏيــرن جــو غــلام،
آهه ٿــيــو قـائـم جــڏهــن دنــيــا ۾ جــمــهـوري نــظـام،
ڇـو ڪجي فـرعـون پـارن جـو جهڪي هر هر سلام،
پـنهنجي خوداري کي ڇو رسوا ڪجي صبح وَ شام،
اي وڏيــر گـــوش، دل ســان ٻــڌ ته تـوکـي ڪـل پـوي،
جــوبه هاري آهي سـو اڄ ڪلهه رڳو ائين ٿو چوي.(14)
سوامي تلوڪ داس عبدوي (1905ع ــ 1974ع):
سوامي تلوڪ داس مهاراج جئه بابا پٽ شري وريومل لڇواڻي پنهنجي آبائي ڳوٺ عبدو ۾ 2 اپريل 1905ع مطابق 26 محرم 1323هه مطابق 20 چيٽ 1961ع بڪرمي، آچر ڏينهن جنم ورتو. سندس اصلي نالو کٽڻمل هو. پاڻ هڪ سال جو ٿيو ته سندس والده ماجده هن دنيا مان لاڏاڻو ڪري ويئي. پوءِ سندس پالنا پنهنجين ڀينرن ڪئي. سندس تعليم سان چاهه ۽ شوق نه هئڻ ڪري صرف سنڌيءَ جا ٻه درجا پڙهي بس ڪيائين. تعليم پنهنجي ڳوٺ ۾ ئي ورتي. سورهن سالن جو ٿيو ته پنهنجي ڳوٺ واري درٻار صاحب ليسوڙي آشرم جي سيوا ڪرڻ لڳو. هميشه مندر ۾ هوندو هو ۽ ڪيترائي ڪلاڪ پيو ٻهاري ڏئي مندر صاف ڪندو هو. ليسوڙي آشرم ۾ وڃي سنت نارائڻداس کان سنڌي، فارسي، گرمکي جي تعليم ورتي ۽ پوءِ گرو گرنٿ صاحب جو اڀياس ڪيائين. ان کان علاوه سار ڪتاولي، ليتي شتڪ ڀرتري وئراڳ شتڪ، رامائڻ ۽ ٻين ڪيترن ئي ڪتابن جو مطالعو ڪيائين. زندگيءَ جو گهڻو وقت،گروءَ جي شيوا ۾ گذاريائين.
سوامي هڪ شيوا منڊلي به قائم ڪئي هئي، جنهن ذريعي ٻين کي تعليم ڏيندو هو. سندس ايامڪاريءَ ۾ ديس جي آزاديءَ واري تحريڪ (تحريڪ آزادي) جيڪا پنهنجي زور شور سان هلي رهي هئي. ان وقت سندس ڳوٺ عبدو ۾ پنڊت جواهر لعل نهرو کي گهرايو هو. ان موقعي تي نهرو صاحب کي عبدو جي رهواسين طرفان تحريڪ لاءِ ڏهه هزار روپيا پيش ڪيا هئا.
سوامي تلوڪداس غريبن جو همدرد ۽ هڏ ڏوکي انسان هو. سندس غريبن کي مصيبت ۾ ڏسي نه سگهندو هو سندن دل ۾ سدائين درد رهندو هو. پاڻ کان جيترو ٿي سگهندو هو مدد ڪندو رهندو هو. بيمار ماڻهن کي دوائون وغيره وٺي ڏيندو هو. مطلب ته هن جي دل ۾ مسڪين ۽ مفلس ماڻهن لاءِ همدردي هئي. پاڻ دل وجان سان خدمت ڪندو هو.
سندس باري ۾ ڊاڪٽر ديال آشا صاحب پنهنجي ڪتاب: “سنڌ جا سنت” ۾ لکي ٿو ته: “سوامي هڪ سٺو ڪوي هو، سندس لکيل پستڪ اداسي ڀڄناولي، گرو مهما، گيان گلدستو، گيان گودڙي ۽ رهبر اُپديش پرڪاشت ٿيا.”(15)
“ديش جي ورهاڱي کانپوءِ سوامي تلوڪداس جن ڀارت ۾ آيا. ڪجهه وقت ديولاليءَ ۾ رهيا ۽ پريمين جي الهاسنگر پنج ۾ آسٿان برپا ڪيائون، جتي نت نيم شام جو سنت سنگه ڪندا هئا.”(16)
سوامي تلوڪداس صاحب هڪ سٺي سياسي ڪارڪن سان گڏ بهترين شاعر به هو، پر افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته سوامي صاحب پنهنجو ڪلام پاڻ سان گڏ ڀارت کڻي ويو، سندس ڪتاب: “شري گروُ مهما” جي نالي سان ڇپيل آهي. جنهن ۾ هن ويدانتي نڪتا نروار ڪيا آهن. ۽ پنهنجي مذهبي پرچار سان گڏ انسان کي هڪ انمول گيان به ڏنو آهي. سوامي تلوڪداس پنهنجي ڪلام ۾ اُداسي تخلص ڪم آندو آهي. ۽ هڪ ڀڄن جي پنجين بند ۾ پنهنجي ڳوٺ عبدوءَ جو ذڪر به ڪيو آهي.
“عبدو شهر ۾ آئين رام روپ کي ڌاري، “اداسيءَ” کي گيان سيکاري، اپديش ڏنائين. ڪهڙي”(17) هن ڀڄن، سلوڪ، هفت بيتي، دوهرا، شبد ۽ واڻيون لکيون آهن.
ڊاڪٽر ديال آشا “سنڌ جا سنت” ۾ وفات جي تاريخ 26 مئي 1974ع مطابق 13 ڄيٺ ڄاڻائي آهي. جنهن مطابق سندس سن 2031 بڪرمي آچر مطابق 4 جمادي الاول 1394هه آهي. سوامي جو وڌيڪ ڪو احوال ملي نه سگهيو آهي. سندس هڪ ڀڄن نموني طور ڏجي ٿو:
نـظـر ڪـريو گر ڀري، مهر ڀري،
ڀــٽــڪـي ســٽـڪـي آيـس تـو در،
مــهــر مــنـجـهـان ڪـو هـٿـڙو ڌر،
جـنـم مرڻ جـي ڪــاٽ ذري، ڪـاٽ ذري، نـظـر ڪريو.....
جـنـم جـنـم ۾ ڀـٽـڪـيـو آهــيـان،
ڀَــوَ سـاگـــر ۾ اٽـڪـيـو آهـــيـــان،
هٿڙا ڏيئي، گرو پار ڪرين، پار ڪرين ــــ نـظر ڪريو....
بــــڇـــڙا ڏاڍا ڪـــم ڪـــيـــا ٿــــم،
شـيـوا سـاڌن ڪـونه ڪــيــو ٿـــم،
ڪـرم ڀــرم جــي لاهه ڀــري، لاهه ڀــري ـــ نـظــر ڪريو.....
“اداسي” چوي مان آهيان پياسي،
جــنـم مـرڻ جـي ڪـاٽـيـو ڦـاسـي،
جـــيـــئـــري وڃـــــان شــل آءُ تــري نــظـر ڪـريــو...(18)
فقير سلطان مهر (1907ع ــ 1992ع):
فقير سلطان احمد ولد ڪوڙو مهر پنهنجي آبائي ڳوٺ رستم ۾ 21 آگسٽ 1907ع مطابق 11 رجب 1325هه ۾ تولد ٿيو، ديني ۽ دنوي تعليم نه پرايائين. سندس وڏا مال سانگي رستم شهر ڇڏي وڃي ڳوٺ صادق وانڍ وسايائون. جتي اڄ تائين آباد آهن. نهايت ئي سادو، سادگي پسند، حضور شرم انسان هو. ننڍي هوندي پنهنجو مال چاريائين ۽ جواني ۾ کيتي ٻاڙي جو ڪم ڪلهن تي کنيائين. کيس شاعري جو شوق تڏهن پيدا ٿيو، جڏهن عيسي فقير سان روح رهاڻيون ڪيائين.
1950ع کان شعر چوڻ شروع ڪيائين، بنيادي طرح سندس استاد عيسو فقير هو. پوءِ زندگيءَ جي تجربن مان ۽ زماني جي لوڏن لمن مان گهڻو ڪجهه پرايو. اڻ پڙهيل هئڻ ڪري پنهنجو ڪلام لکي نه سگهيو. هزارين بيت چيا، مگر لکت جي صورت ۾ هڪ به موجود نه آهي. ڪجهه بيت راقم انٽرويو دوران لِکي ورتا هئا، جيڪي نموني طور هيٺ ڏجن ٿا.
پاڻ بيت جو شاعر هو. ٻئي ڪنهن به صنف ۾ ڪلام ڪونه چيو آهي. شاعري ۾ “سلطان” ۽ “مهر” تخلص استعمال ڪيو آهي. فقير جي وفات: 11 آگسٽ 1992ع مطابق 11 صفر 1413هه بروز اڱارو، بوقت: شام 5 بجي سندس آخري آرامگاهه، مينهون پير لڳ رستم ۾ آهي.
بـــيـــت
بيحد آهيان بڇڙو، هي ڪمينو ڪيڏو،
انهيءَ سور ۾ “سلطان” چئي، هَسُ هڻين ٿو ايڏو،
اڳيون الله ٿي ايڏو، جو متان ڪوڪان ڪري ڪانڌ لئي.
جمعي رات جُهدُ ڪري سهڻي سمهين سير،
درياءُ جا ڌڌڪا ٻڌي، ته ڪُنَ ڪيس اڪير،
اڳيان ڏولائن ۽ ڏکن جا، جو تکا لڳن ٿا تير،
آءُ محمّد ميرﷺ، جو هي باندي ڇڏاءِ هن بند مان،
هٿ کنيون هڪلا ڪيان زاريءَ ساڻ زبان،
سچائي سبحان، جو سڪان لاهي “سلطان” جون.
عمر اباڻي پار ڏي لاک پتيون هيون لويون.
سڱر کائيندس سپرين، ته سئن جيان سويون،
پوءِ سوئي پيون، جنهن کي پئسو ئي ناهه پتڻ جو.(19)
سلطان فقير (1899ع ــ 1994ع):
سلطان فقير ولد صاحب سومرو متخلص “سلطان” پنهنجي آبائي ڳوٺ سون مياڻي ۾ ڏهين ڊسمبر 1899ع مطابق 1318هه ۾ پيدا ٿيو. سندس تعليم ٻه درجا سنڌي، جيڪي بالغان تعليم واري ڪلاسن ۾ پرائي، ناظره قرآن شريف پنهنجي جنم واري ڳوٺ جي هڪ آخوند وٽ پڙهيائين،سندس خاص مشغلو شعر و شاعري آهي، پاڻ هڪ سٺو سگهڙ شاعر آهي، هزارن جي تعداد ۾ ڏور جا بيت چيا، پر پاڻ لکي نه سگهڻ سبب قلمبند ڪري نه سگهيو، کيس تمام گهڻو ڪلام ياد هو، پاڻ ٽيهن ورهين جي عمر کان پوءِ سگهڙن جي سنگت ۾ آيو ۽ کيس شعر و شاعري جو من اندر ماحول پيدا ٿيو، تنهن کانپوءِ بيت چوڻ شروع ڪيا، ڏور جو بيت خاص طور تي گهڻو چيو ۽ سينگار جا بيت به گهڻا چيا آهن، کيس تاريخ سان خاص دلچسپي رکندڙ آهي پنهنجي تر جي تاريخ گهڻي ياد هئس ۽ جهونن شاعرن جو ڪلام کيس ياد هو، جيڪي پشت به پشت، سيني به سيني ياد ڪيا، ايتريقدر جو سمه دور جي شاعرن جا بيت به ياد هئس، جن مان هڪ گهڻ مصراعو بيت، فقير طالب سومري جو ٻڌايو جيڪو سمه دور ۾ ٿي گذريو آهي، تقريباَ تر جي سڀني ڳوٺن جي تاريخ ياد هئس، ته اهي ڪيئن آباد ٿيا ۽ ڪيئن مسمار ٿيا. ۽ انهن ۾ڪير رهندا هئا ۽ ان وقت ۾ ڇاڇا ٿيو، ڪيتريون لڙايون لڳيون؟ ان جو مڪمل تفصيل کيس ياد هيو. جيڪو هن پيڙهي به پيڙهي ياد ڪيو. لکڻ جو فن نه هئڻ ڪري، ڪابه ڪاوش تحرير ڪري نه سگهيو. 1942ع واري ٻوڏ کان پوءِ لڏي اچي ڳوٺ مزارجو وسايو، هارپي جو ڪم ڪندو هو، رات جو ڪچهري جو ڪوڏيو، ڏٺ پرولي ۽ ڳجهارت ڀڃڻ جو مور، سگهڙن سان محفلون مچايون ۽ خود داد حاصل ڪيو، تعلقي لکيءَ جو پيرسن سگهڙ شاعر هو سندس ٻه بيت مليا آهن جيڪي نموني طور هيٺ ڏجن ٿا. سلطان فقير بتاريخ 17 اپريل 1994ع ۾ هن فاني جهان مان لاڏاڻو ڪري ويو سندس آخري آرام گاهه مزارجي وارو قبرستان آهي.
شــادي تـنـهـن سـيـاڻـي جـي، وسـتـي مـنـجـهه وسـي،
خـــبـــر ســـاري خــــالــــق کـــي، رهـــبـــر جـــو رســي،
سـانجهيءَ جو “سلطان” چوي ڪنهن ڏائڻ ڳالهه ڏسي،
ســالــڪ ســور پـــســـي، ويـــو تـــنـــهـــن ونـيءَ جــو.
بــيـــراگـــيءَ جـــون بــر ۾، هــنــڊيــون ٿـيـون هـلــن،
اتـــــــي آڌوتـــــي ڪـــيـــتـــرا، وتــــيــــون دان وڃــــن،
کـٽـي ڪـيـن کــٽــن، ساري عمـر “سـلـطـان” چـوي.(20)
حاجي احمد بخش سومرو (1908ع ــ 1979ع:
حاجي احمد بخش سومرو ولد علي بخش سومرو، متخلص: “احمد” پنهنجي آبائي ڳوٺ ردي: جيڪو ڪچي ۾ آباد ڳوٺ اندر هو. پهرين فيبروري 1908ع مطابق 27 ذوالحج 1325هه آچر ڏينهن پيدا ٿيو. سندس اصل نالو عبدالحق هو ۽ تعليم ٽي درجه سنڌي پڙهيل هو. ان کانسواءِ قرآن شريف ناظره پڙهيل هو. ان کان علاوه ڪيترن ئي عالمن جي قرآن جو تفسير بامعنيٰ مطالعو ڪيو. ننڍي هوندي کان ئي لاڙو ديني ڪمن ڏانهن هوس. وت ۽ وس آهر دين جي تبليغ ۽ خدمت ڪيائين. دل جو تمام سخي مرد هو. پنهنجو زندگيءَ ۾ چار حج به ڪيا ڪنهن به سواليءَ کي خالي ڪونه موٽايائين. پاڻ شڪار جو به شوقين هوندو هو. سندس ڌنڌو دوڪانداري هو. سڄي ڄمار دوڪان هلائيندي گذري انهيءَ ڪاروبار ڪري ۽ وڌندڙ واپار سبب ڪڏهن به مالي مشڪلات نه ڏٺائين. پاڻ سهروردي طريقي جو ماڻهو هو ۽ ملتان واري شيخ حضرت غوث بهاوالحق جو مريد ۽ پانڌيئڙو هو. اعليٰ اخلاق ۽ نيڪ سيرت ۽ متقي ماڻهو هئڻ ڪري ڪافي ماڻهو سندس مريد هئا. وقت به وقت جماعت جا ماڻهو ملي ڪري ٽولي جي صورت ۾ سمهه هڻندا هئا. سندس ڪيترائي ماڻهو عقيدتمند هئا. ڳوٺ قبو جامي ۾ وڏي اٽالي سان رهندو هو. 1942ع واري ٻوڏ کان پوءِ لڏي اچي رستم شهر ۾ ويٺو ۽ سڄي حياتي اتي ئي گذاريائين.
پاڻ نماز روزي ۽ تهجد جو پابند هو. رات جو ڪافي دير تائين ذڪر ڪندو هو ۽ وري سوير جو اٿي ذڪر ڪندو هو. مطلب ته آخري دم تائين نماز روزو نه ڇڏيائين.
حاجي صاحب شاعري ڪڏهن کان شروع ڪئي؟ ان جو پتو پئجي نه سگهيو آهي، پر چيو وڃي ٿو ته ننڍي هوندي کان ئي دلچسپي هوندي هيس ۽ مولود چوندو هو. ننڍي هوندي ٻين جا مولود ياد ڪري سريلي آواز ۾ ورجائيندو هو. پنهنجي جماعت ۾، وڏي احترام سان چوندو هو ۽ سندس ٻڌندا هئا ۽ واهه واهه ڪندا هئا. پنهنجا مولود به چيائين. مولود سان گڏ بيت به چوندو هو. هڪ بيت سندس ٽيون نمبر ننڍي نياڻي ٻڌايو. جيڪو کيس ياد هو. باقي مولود “انتخاب احمد” ۾ ڏنل آهن، قلمي ڪتاب “انتخاب احمد” پاڻ مرتب ڪيو هو. ان ۾ ٻين گمنام شاعرن جا شعر نقل ڪيا آهن جيڪي سندس ماڻهن کان زباني روايتن ۾ مليا هئس. ان ۾ پنهنجا به مولود قلمبند ڪيا آهن ۽ ان ساڳئي ڪتاب ۾ پهرين حج جو احوال به قلمبند ڪيو آهي. جنهن ۾ خرچ وغيره جو تفصيل به ڏنل آهي. سندس شروعاتي ورق ضايع ٿي ويا آهن، جن تي ڪافي ٻين گمنام شاعرن جي شاعري به ڏنل هئي.
کيس ڪافي اولاد نرينه ٿيو: پر اهي ننڍي هوندي ئي فوت ٿي ويس هڪ آخري پٽ هئس جيڪو سندس حج تي به ساڻ ورتيون پئي ويو. جيڪو ڏهن ٻارهن سالن جو هو. سندس نالو عيدن هو. جيڪو تمام ذهين شاگرد هو. جيڪو ڪراچيءَ ۾ ئي. حج جي روانگي کان چار ڏينهن کن اڳ وفات ڪري ويو. جنهن ڪري کيس دل کي تمام گهڻو ڌچڪو رسيو، جنهن جي مرڻ جي تاريخ 2 ــ اپريل 1958ع مطابق 12 رمضان 1377هه لکي آهي. هونءَ اڳ کيس پنج پٽ هئا، جڪي ننڍي هوندي ئي مري ويا هئا. پاڻ به بيمار رهندو هو کيس بڪيءَ ۾ پٿري ٿي پئي هئس. جنهن جو علاج معالج به ڪرايو هو پر کيس ڪوبه فائدو نه رسيو هو. ان ڪري سدائين بيماريءَ جي حالت ۾ پرهيز واري زندگي گذاريندو هو. رستم ۾ هڪ مسجد جوڙايائين، جنهن ۾ پاڻ قرآني درس ڏيندو هو، ۽ پيش امام هو. سندس گهرواري مائي سڀائي به سٺي سگهڙ زال هئي.
حاجي صاحب هر سال مرشد جي درگاهه تي ملتان شريف ويندو هو. ساڻس گڏ جماعت جو ٽولو به ساڻ هوندو هو. تقريباَ سڀني کي هاسا ساڻ هوندا هئا. جيڪي اڀا ڪري مولود چوندا اڳتي وڌندا ويندا هئا ۽ ڪٿي ڪٿي سڀ ٽولو ڪري چوڌاري گول دائرو ٺاهي بيهي سمهه هڻندا هئا.
پاڻ خوش طبع انسان هو ڪڏهن ڪڏهن جماعت مان هڪ کي چوندو هو ته ٻه ٽي ڪي لطيفا ۽ ڀوڳ ٻڌائي ته سڀ کلون. اڪثر ڪري رمضان ٻروچ گڏ هوندو هو جيڪو سندس عقيدتمند هو، کيس کلائيندو هو. ان جا ڀوڳ اڄ به مشهور آهن.
حاجي صاحب مرڻ کان هڪ ڏينهن اڳ خيرات ڪئي ۽ ٻئي ڏينهن لاءِ سيڌو سامان به گهرائي رکيو ۽ چيو ته سڀاڻي به مهمان ايندا، تنهن ڪري انهن جو بندوبست ڪري ڇڏجي، سخت بيمار هئڻ سبب ۽ سخت تڪليف هئڻ جي باوجود به ائين محسوس ٿيڻ نه ڏنو ته مان بيمار آهيان، آخرڪار 3 فيبروري 1979ع مطابق 5 ربيع الاول 1399هه، ڇنڇر ڏينهن ٽهپريءَ جو هن دنيا مان لاڏاڻو ڪيو. سندس قبر مبارڪ رستم شهر جي ڪالا شاهه پير واري مقام ۾ آهي. سندس پٺيان چار نياڻيون ۽ ٻه بيوهه ڇڏي ويو. پاڻ نرينه اولاد لاءِ ٻي شادي ڪئي. جنهن مان هڪ ڌيءَ پيدا ٿي. ٻي گهر واري عدت پوري ڪري پنهنجن مائٽن هلي ويئي. سندس شاعري ۾ مذهبي رنگ رچيل آهي. حضور ﷺجن جي سڪ سيني اندر تمام گهڻي هئي ان سبب سندس شان ۾ مولود چيا آهن. نموني طور هڪ مولود ۽ هڪ بيت ڏجي ٿو. پاڻ سرائڪي ڪلام به چيو آهي. هڪ مولود سرائڪي ۾ آهي جيڪو مشهور آهي:
“شـــل مـــديـــنـــي شـــهـــر جــا وان،”
“اکـيـان ڏاڙهي نال ٻـهاري پاوان.”
بـــيـــت
مــونــاري مــور لـنــوي، ڪـر کـڻي ڪانگـو،
منهنجو مديني جي مير ڏي سدا آهي سانگو،
تـن گـهـڻـو تـانـگـو، “احمد” مليا ته ملاقات ٿي.(21)
مـــولـــود
مــون کي مـولا ڏيکاريـنـدو، ملڪ مديني جـو،
پـاڻي پرور مٺو پــيـاريـنـدو، ملڪ مديـني جو.
ڏسي مـاڻهو مديني جا، ٿيان سرَهو صاف صفا،
جـــا ٿــــي “احــمــدا” جــن جــي، آهـي نـور زقـا،
سوين سجدا ڏئي سڪ مان ٿيان دربان مديني جو.
گهٽيون سهڻيون مديني جون مولا مون کي گـهمـاءِ،
پـــڃـــرو پــاڪ رسـول جـــو چــشــمــن ســـاڻ چـــمـــاءِ،
جـيــئــري شـال ڏسـاءِ حـجـرو حـبـيـبـان، مـديـنـي جـــو.
ســڪـي ســاهه ســدائــيــن ٿــو، وڃان ملڪ عرب پـار،
روضـو ســچـــي سـردار جـو ڏاتـر مـــون کــي ڏيـکـار،
اهو سوال “احـمـد” جـو آ، ڪر مـهـمـان مــديــنــي جـو.
روز وســي ٿـــي رحــمــت قـبـي مــنـجهـه ڪريـم جي،
ڏسان شال اکين سان، ڪـري قسمت رب رحيم جي،
طواف ڪيان تنهنجو، وسي نرمل نوران مديني جو(22)
بـــيـــت
ڳـــيـــرو ڳـــوٺ وڻــن جــو، جــهــونــو جــهــونــگــاري،
آڻـــيـــو آب اکـــيــن ۾، ڳـــوڙهـــا ٿـــو ويـــٺــو ڳــاڙي،
“حاجي احمد” ويچاري، جو ڇڏايائين وڻ وطن جا.(23)
مـــولـــود
ڏوري ڏسان مان ووڙي پسان،
آءُ شـل ڏوري ڏسـان پـنـهـنـجـي حضرت جو ديدار.
جيهس جيهس جيڏيون، جانب لئي جنسار،
ســج چــنـڊ کــان به سهڻو او سيد تنهنجو سينگار،
آءُ شـل ڏوري ڏسـان، پنهنـجي حضرت جــو ديــدار.
مـحـل مڪي جون ماڙيون، ڏاتر مئيءَ کي ڏيکاري،
چمان چئٺ رسول جي، نيڻن سان نهار،
آءُ شل ڏوري ڏسـان، پنهنجي حـضـرت جو ديدار.
هَــلان ته حاجيئڙن سان، نــڪــري ٿــيــان نـروار،
ڪعبي منجهه ڪريم، مون کي صاحب سجدو ڏيار،
آءُ شـل ڏوري ڏسـان، پـنـهـنجـي حـضرت جو ديدار.
خدا شل هـن “احمد” عـاجــز کـي مـديــنــو ڏيکـار،
پڙهان ڪلمون ڪريم تي، منهنجو ٿيڙم قلب قرار،
آءُ شل ڏوري ڏسـان، ووڙي پـسـان حضرت جو ديدار.(24)
سندس شاعري ۾ رواني آهي. ۽ تجنيس حرفيءَ جو سهڻو استعمال ڪيو آهي. مولود سندس ڪيترن عقيدتمندن کي ياد هئا، جيڪي ڳائيندا هئا. پويون بيت حج تي رواني ٿيڻ مهل چيو هو. سندس بيت به تمام سٺا آهن، پر اهو پنهنجو ڪلام جنهن بوڪ تي لکيل هو اهو بوڪ ئي پوين کان گم ٿي ويو. جنهن ڪري سموري شاعري ملي نه سگهي آهي.
غلام شاهه مست “غازي” (1909ع ـــ 1974ع):
سيد غلام شاهه عرف مختيار علي شاهه ولد جمن شاهه بخاري آبائي ڳوٺ ماڙيءَ ۾ 25 جنوري 1909ع مطابق 2 محرم 1327هه: بروز سومر پيدا ٿيو سندس تعليم ۽ تربيت والد جي زير نگراني ٿي. ڪا خاص، تعليم ڪونه پرائي پر روحاني تعليم حاصل ڪرڻ لاٰءِ جمن شاهه سيوهاڻي کي پنهنجو مرشد بڻايو، جتان روحاني تعليم ورتي. سندس ڪيتريون ئي ڪرامتون ٻڌايون وڃن ٿيون. سندن مستيءَ جي حالت طاري ٿي ويندي هيس، جنهن ڪري کيس “مست غازي” ڪري سڏيندا هئا. غلام شاهه هڪ سٺو شاعر به هو. جنهن جي ترتيب پنهنجي والد بزرگوار کان ورتي. سندس لاڙو ننڍي هوندي کان ئي فقيريءَ طرف رهيو. جنهن ڪري شعر وَ شاعري جو شوق تنهن زماني کان وٺي هوس. اڃان شاعري سکڻ جا پهريان ڏاڪا ئي مس طئي ڪيا هئا، جو سندس والد صاحب هن جهان مان رحلت فرمائي. سندس عمر ان وقت پندرهن سال کن هئي. تنهن بعد سندس گهر جو سمورو بار مٿس پئجي ويو، پر هن ان طرف ڌيان نه ڏنو. سندس پيءُ جي مريدي خادمي تمام گهڻي هئي جنهن ڪري آمدني ڪافي ٿيندي هئي. ميمڻ عبدالمجيد صاحب پنهنجي ڪتاب تذڪره شعراء سکر ۾ هن طرح رقمطراز آهي، ته “سندس فقيريءَ جو نالو مختيار علي، 24، 25 سالن جي عمر ۾ شعر چوڻ شروع ڪيائون، انهيءَ زماني ۾ پاڻ ڳائيندا به هئا، ۽ ڍولڪ به سٺي وڄائي ڄاڻيندا هئا. ڪجهه وقت کان مستيءَ جي ڪيفيت طاري ٿي. مستيءَ جي حالت ۾ به ڪڏهن پنهنجا بيت ۽ ڪافيون جهونگاريندا رهندا هئا. سندن مرشد جو نالو جمن شاهه سيوهاڻي هو، جو خود سندن والد بزرگوار جو مريد هو.”(25)
زندگي جي آخري وقت ۾ به مستي طاري رهي، مستيءَ جي آخري وقت ۾ پاڻ بيمار ٿي پيو ۽ پاڻ کي لکيءَ جي قديم حڪمت خاني ۾ دوا وٺڻ لاءِ چيو ۽ پاڻ کڻائي وڃي لکيءَ جي قديم صحت گهر ۾ داخل ڪرايو. پر قدرت جي طرف کان شفا ٿيڻ ممڪن نه هئي، آخر بيماري وڌي ويئي جنهن ڪري لکي شهر ۾ 19 تاريخ ماهه ذولحج 1313هه مطابق 14 جنوري 1974ع، سومر ڏينهن رات جو ڏهين وڳي هن فاني دنيا مان رحلت فرمائي. سندن پوين ٻڌايو ته بزرگ صاحب جو ڪلام 1942ع واري ٻوڏ ۾ ٻڏي ويو هو. غلام شاهه “مست غازي” جي مزار تي هيٺيون فارسي شعر ڪتبي جي صورت ۾ لکيل آهي. سندس هڪ ڪافي ملي سگهي آهي جيڪا هيٺ ڏجي ٿي.
“گـرد عالم پر ازولي باشد،
پير ما مرتضيٰ علي باشد.”
بـيـشـڪ آبـهـاري، جــمــن شـاهه تي يــارو،
وڄي ٿو سدائين، ٻيو نينهن جـو نـغـارو،
مـڪـان تـي مـسـافـر، ڪيئي شاهه گداگر،
رهــي رات ســـوداگـــر، ڪـــن ٿـــا گـــذارو.
مڪان تي مـردانـا، ڪـيـئـي خــان خانان،
ڏسي مـحـبت مئخانان، ويهن ڏينهن سارو.
فقير ڏيـن چـونـڪـي، ڳـائـن روز شوقي،
“غلام شاهه” گدائي، آ قريب ۾ قرارو.(26)
سندس شاعري ۾ فني خوبيون نمايان نظر اچن ٿيون، پر افسوس جو سندس شاعري جو مجموعو يا ڪلام مڪمل طور هٿ ٿي نه سگهيو آهي. پوين وٽ درگاهه تي به موجود ڪونه آهي. سندس نالي پٺيان غازي مست جي درگاهه مشهور آهي ڪيترائي عقيدتمند ايندا رهن ٿا سندن هر سال عرس به ملهائيندا آهن جنهن جي موقعي تي محفل موسيقي جو پروگرام ٿيندو آهي، مقامي توڙي سنڌ جا ٻيا فنڪار هن ۾ حصو وٺندا آهن.
داتا ولايت علي شاهه (1911ع ــ 1982ع):
داتا ولايت علي شاهه ولد بگن لال (اول) پنهنجي آبائي ڳوٺ انباهه (هنباهه) لڳ چڪ شهر ۾ 2 جماد الاول1329هه مطابق 2 مئي 1911ع، اڱاري ڏينهن پيدا ٿيو. سندس شروعاتي تعليم پنهنجي والد بزرگ وٽ ئي ٿي. بعد ۾ پوءِ مختلف هنڌن تان عربي، فارسي ۽ سنڌي تعليم حاصل ڪئي. سندس لاڙو فقيريءَ طرف هوس. پاڻ دل جو سخي مرد مجاهد ماڻهو هو، جنهن ڪري کيس داتا جي نالي سان سڏڻ لڳا. فيض درياهه شاهه جي خاندان مان ٿي گذريو آهي فيض درياهه شاهه جي وصال کان چار سال کن پوءِ پيدا ٿيو هو. هنڌ سنڌ گهميو ۽ سنڌ توڙي هنڌ جي مشهور درگاهن تي وڃي فيض ورتو. سدائين سفر ۾ رهندو هو، ان ڪري کيس داتا سيلاني فقير به ڪري سڏيندا هئا. پاڻ هڪ صوفي خيالن جو فقير هو ۽ صوفي شاعر به هو سندس شاعري همه اوست جي رنگ ۾ رڱيل آهي. اناالحق جي کلمکلا نعرو هنيو هن مان ظاهر ٿئي ٿو: “ظاهر ذات ظهور وَ ذاتي، عشق اناالحق ٿيو اثباتي، دلبر ديرا لايا” سندس عشق جو آواز دور دور تائين ڦهلجي ويو. پاڻ صوفيت جا سڀ مرحلا طئي ڪيا.
سندس قلمي رسالو درگاهه تي موجود آهي، جنهن ۾ ڪيترن ئي سرن تي ڪافيون ۽ بيت چيا آهن، سندس باري ۾ صوفي قربان علي خاصخيلي پنهنجي ڪتاب صوفي ساڃاهه ۾ هن طرح لکيو آهي: داتا ولايت علي شاهه ولد بگن لال (اول) داتا فياض جي ڀاءُ تاج محمد شاهه جو پوٽو، لوڙهي مان نڪري سنڌ، هند ۽ اجمير تائين عشقي آواز بلند ڪيو. درگاهه جي رياضت اجميري ٿي.”(27)
زندگي جو آخري وقت پنهنجي ڳوٺ ۾ گذاريو، ۽ 20 جمادي الاول 1402هه مطابق 17 مارچ 1982ع، واري اربع ڏينهن رحلت فرمائي. ايڪهتر ورهيه ڄمار پوري ڪري وڃي ابدي آرمي ٿيو. سندس ڪلام نموني طور ڏجي ٿو.
بـــيـــت
راڻـا تنهنجي راز، سـوگـهـو ڪيو صفات ۾،
مـــن پــيــو مــامــري، مـحـبـت مـنـجـهـه مـجـاز،
اچــي اٺــوالــيــل کـــان، بــــاري بــــرهه بـــيـــاز،
حـقــيـقــت هــن حــال ۾، ڪــيــو اَلا هُــو آواز،
“شـاهه ولايـت” ساز، سـدا هـوندو سور جو.(28)
رهــبــر جـي رمـز جـو ڪـي رند وٺن ٿا راهه،
اڄ پـيـن آبــحــيـات جـي اوري ڇــڏن اونــدهه،
وهلو گـڏيـن ويـجـهـڙن، والـي “ولايت شاهه”،
لوچي لڌائون الله، سوجهي ساهه پساهه ۾.(29)
ڪــافـــي (ڪوهياري)
رکــي رمــز روحـــانـــي رايــو، بَــن صــورت آدم آيـــا.
الست بـربـڪـم قـالـو بليٰ قول قديمي قائم قل هو الله،
سـاجن سڀ ۾ سمايا.
ونَـحـن اقرب واعدو پاڙي، جسمڪ جسمي جايون جوڙي،
وســـــتـــــي وســــــايـــا.
خـالــق الادم صورت اعليٰ ويــس وصـالـي وجـــه الله،
الـقـاب انـسـانـي پـايـا.
ظاهـر ذات ظهور و ذاتي عشـق انا الحق ٿيو اثباتي،
دلـــــبـــــر ديـــــرا لايــــا.
شوق شاهانا شاهه “ولايـت”، عشق اسان وٽ آيو امانت،
رهـبر رنگ رچايا.(30)
سندس شاعري ۾ رواني ۽ چاشني آهي، همه اوست جي پرچار ڪندڙ آواز آهي. تجنيس حرفي شاندار نموني ٿيل آهي. هر مصرع ۾ تجنيس حرفي ڪمال جي درجي تي پهتل آهي لفظن جو ذخيرو تمام گهڻ ۽ رسالي ۾ نوان نوان لفظ ۽ اصطلاح آيل آهن، سندس رسالو 373 صفحن تي مشتمل آهي. جنهن ۾ 389 ڪافيون ۽ بيت سمايل آهن. فني ۽ فڪري لحاظ کان تمام شاندار ۽ شاهوڪار آهي.
مائي سڀائي (1912ع ــ 1989ع) :
مائي سڀائي ڌيءَ غلام محمد (اول) سومرو پنهنجي آبائي ڳوٺ نئين واهه تعلقو خانپور ۾ پنجين مئي 1912ع مطابق 17 جمادي الاول 1330هه آچر ڏينهن پيدا ٿي. تعليم ڪونه هئي صرف قرآن شريف ناظره پڙهيل هئي. سندس شادي حاجي احمد بخش سومرو سان ٿي (جيڪو سٺو مولودي ۽ بيت گو شاعر هو). ٽي حج ڪيا، جنهن ڪري حاجاڻي سڀائي جي نالي سان سڏجي ٿي، پهرين حج 1958ع کان پوءِ سندس رستي ۾ئي، حج جي روانگي کان اڳ عيدن نالي پٽ وفات ڪري ويو، جنهن ڪري کيس دل کي سخت صدمو رسيو، تنهن کان بعد اندر جي آلاپ ڪڍڻ لاءِ شاعري جو رستو اختيار ڪيو. ڪيترائي بيت چيا اٿس. اڻپڙهيل هئڻ ڪري لکت ۾ ڪجهه به موجود نه آهي، پنهنجي پٽ عيدن جي وفات کان پوءِ ان تي ڪجهه بيت چيا آهن. تقريباَ سڀ بيت ياد هئس پر ڪيترا ئي پراڻن خانداني شاعرن جا به بيت ياد هيس، جيڪي سيني به سيني سندس مليا، بيت بازي سان خاص دلچسپي هئس.
سندس واڏا نئين واهه کان لڏي اچي تعلقي لکيءَ جي ڳوٺ “سردار شاهه” ڪچي ۾ اچي ويٺا. پر پوءِ اتان لڏي وري قبو جامي ڳوٺ ۾ اچي ويٺا. لڏپلاڻ جو سبب مهراڻ جون بي لغام لهرون هيون. تنهن کان پوءِ سندس مڙس حاجي احمد بخش سومرو لڏي اچي 1942ع ۾ رستم شهر ۾ ويٺو. شيخ بهاوالحق ملتانيءَ جي مريدياڻي ۽ پانڌيئڙي هئي. مائي حاجاڻي سڀائي، تاريخ 9 فيبروري 1989ع مطابق 2 رجب المرجب 1409هه خميس ڏينهن، شام جو وفات ڪري ويئي. کيس ڪينسر جو مرض هو، کيس ڪالا شاهه پير رستم ۾ دفنايو ويو. نموني طور سندس ڪجهه بيت ڏجن ٿا.
جيڏيون مون سان ڊوهه ٿيو، ڦرجي آءُ ويٺس،
کنڀي رتڙا ڪپڙا، آءُ ڦاڙي ڦٽي ڪيس،
هاڻي ڪيئن ڪنديس، حاجيءَ بنا هن ديس ۾.
هڪ سمنڊ ٻي سير، ٻيو ڪچو نه ڪر پرين کي پاڻ،
هليا سي محبوب ڏي، اها سڪ سندو سدا ثمر ساڻ،
وڃي پهتاسين سپرين کي، پو لٿا اولا آهن ساڻ،
ڪري صبر حاجي ويهه، نه ته مرندس عيدن ڪاڻ،
ساجن ساوا آئي سرهاڻ، سلامن سان عيدن پٽ جي.
اڇو ڪوٽ عمر جو ڏسي شال ڏران،
گهمي ڏس عيدن ماروئڙن جا تون گهر،
جيئن گهمن تنهنجا جيڏا ويس پايون ور،
ساجن سدا هوندو سر، آديسي عجيبن سان.
سيد انور علي شاهه بخاري (1917ع ــ 1972ع):
شاعر بن شاعر سيد انور علي شاهه ولد عبدالعزيز شاهه بن مولوي عبدالڪريم شاهه (اول) عرف يعقوب علي شاهه بخاري پنهنجي شهر چڪ ۾ 16 اپريل 1917ع مطابق 13 جمادالثاني 1335هه، جمعي ڏينهن جنم ورتو. سندس تعليم سنڌي پنج درجه هئي پر پنهنجي والد بزرگوار کان ڪجهه عربي ۽ فارسي علمن جي ڄاڻ حاصل ڪئي. سندس والد بزرگوار هڪ سٺو صوفي شاعر ٿي گذريو آهي، جنهن جو ذڪر اڳ ۾ ڪيو ويو آهي. انور علي شاهه جڏهن اڻويهن سالن جو ٿيو ته سندس مٿي تان مهر وارو هٿ کڄي ويو، ۽ والد بزرگوار هن دنيا مان لاڏاڻو ڪري ويو. يتيمي زندگي گذاري وڏو ٿيو. سندس والد مرحوم جا ڪافي عقيدتمند هئا. جنهن ڪري پاڻ تڪليف ڪونه ڏٺي.
انور علي شاهه صاحب پاڻ هڪ سٺو ڪلاسيڪل فنڪار هو پڻ چڱو شاعر به هو. جنهن کي ڪلاسيڪل علم جي ڀلي ڀت پروڙ حاصل هئس. موسيقي جي شوق جي ڪري سندس دل جون تندون به ڇڙي پيس، جنهن جي ساز ۽ آواز کيس شاعريءَ جي رنگ ۾ رڱيو ۽ ڪافيون چوڻ شروع ڪيون. سندس ڪجهه مولود، هفته بيتي ۽ سه حرفيون به چيون. ان کان علاوه ڪجهه بيت به چيا.
شاهه صاحب چوڏهن ورهين جي عمر جو ٿيو ته شاعري شروع ڪئي. شاعري ۾ مذهبي رنگ گهٽ، صوفيت جو رنگ وڌيڪ نظر اچي ٿو. سندس والد مرحوم سني طريقت جو هو.
شاعري جي سکيا به پنهنجي والد سڳوري کان ورتائين. سندس ڪي ڪافيون بحر وزن تي به ملن ٿيون،پر ڪي موسيقيءَ جي سرن تي چيل آهن سمورو ڪلام سنڌي ٻوليءَ ۾ ملي ٿو. سواءِ شاعري جي ٻي ڪابه تصنيف ڪونه ڪئي. سندس شاعري يا سوانح وغيره ڪنهن به رسالي يا ڪتاب ۾ حوالي طور ڪونه ٿو ملي. پاڻ پنهنجي شهر چڪ ۾ منڊلي مچايون ويٺو هوندو هو. جنهن ڪري سندس روح کي راحت ايندي هئي. چوندو هو ته “موسيقي روح جي غذا آهي، جيڪڏهن نه ملي، ته اها دل ڪمزور ٿي ويندي آهي. ۽ وڌيڪ وهمن ۾ مبتلا ٿي ويندي آهي. منزل تي پهچڻ جو اهو ڏکئي ۾ ڏکيو ۽ اڙانگو پنڌ آهي.”
موسيقيءَ ۾ مهارت هئڻ ڪري، وٽس ڪيترائي شاگرد سکڻ ايندا هئا. جن مان حافظ غلام حيدر شيخ ۽ علي ڏنو پٺاڻ، مولابخش فقير ڪامياب شاگرد ٿيا. پر پنهنجي پٽ سڪندر علي شاهه کي به سکيا ڏنائين. پاڻ پنهنجي وقت ۾ ترجي ميلن ملاکڙن تي ڳائندو هو. خاص طور تي فيض درياهه شاهه جي ميلي تي سڄي رات رياض ڪندو هو ۽ سندس ڪلام ڳائنيدو هو.
کيس پنج پٽ سڪندر علي شاهه، سرور شاهه، صفدر شاهه، عبدالعزيز شاهه عرف شبير شاهه، غلام مصطفيٰ شاهه پيدا ٿيا. پنهنجي شاعري ۾ “روشن” تخلص استعمال ڪيو آهي. پر ڪٿي ڪٿي پنهنجو نالو به استعمال ڪندو هو. پر ڪنهن ڪنهن ڪافيءَ ۾ ته ٻئي تخلص ملن ٿا. سندس پوين جي لاپرواهي سبب ڪلام محفوظ رهي نه سگهيو آهي، ڪيتريون ڪافيون سندس شاگرد علي ڏنو پٺاڻ پاڪستان ٽيليويزن ڪراچي تان سنڌي پروگرامن ۾ ڳايون. ڪيتريون ئي سندس ڪافيون ياد هيون. شاهه صاحب پنجوجاهه سالن جي ڄمار ۾ 23 آگسٽ 1972ع بروز اربع مطابق 13 رجب 1312هه ۾ هن فاني دنيا کي ڇڏي وڃي ابدي آرامي ٿيا. سندس نموني طور هيٺ ڪافي ڏجي ٿي.
ڪافيءَ جي سٽاءَ تي “قصيدو”
اسدالله لسان الله ولين جو والي آ،
محمد جو بردار ته علي شير جلي آ.
الحمد چيو عربي، اسلام بچي ويو،
انت اخي آيو ڪفار ڀڄي ويو،
حيدر جي همت سان ڪنهن جي ڪانه هلي آ.
مصطفيٰ جي مرتضيٰ جي ڏس، ڪيئن مدد ڪئي آ،
خندق کي ڪري ختم وري خيبر تفح ڪئي آ.
بيشڪ آ بهادر، جنهن ڪفار ڪنبايو،
لافتيٰ الاعليءَ جو لقب اپايو.
مرحب به چيو معافي ڏي، منهنجي ته چلي آ.
مشهور سخا مولا جي دنيا ۾ آ “روشن”،
دروازو اهڙو پاڪ، آ آيو آ حديثن،
“انور” جي وري توکان سوا ڪهڙي ڳلي آ.(31)
محمد اڪرم اوڍاڻو (1920ع ــ 1983ع):
محمد اڪرم متخلص “اڪرم” عرف اڪن فقير اوڍاڻو پنهنجي آبائي ڳوٺ ماڙي ۾ 10 ڏهين سيپٽمبر 1920ع بروز جمعي مطابق 26 ذوالحج 1338هه ۾ پيدا ٿيو، سندس تعليم سنڌي چار درجه کن هئي، جيڪا پنهنجي ڳوٺ ماڙيءَ ۾ ئي پرايائين، مالي مشڪلات سبب وڌيڪ پڙهي نه سگهيو، ننڍي هوندي کان ئي روزگار جي تلاش ۾ لڳي ويو، ڳوٺ ڇڏي لڏي اچي سکر شهر ۾ ويٺو. سندس پويان نشاط سئنيما بئراج روڊ سکر جي پٺيان ويٺا آهن. شهر ۾ رهڻ ڪري اردو ٻولي به چڱيءَ طرح ڳالهائڻ سان گڏ رواني سان پڙهي به ويندو هو، ڪتابن پڙهڻ جو ڪيڙو ڪيترائي ڪتاب سندس نظر مان گذريا خاص طور تي ناول، تاريخي ناول ۽ قديم داستان گهڻا پڙهيا، قصن ڪهاڻين پڙهڻ جو ڪوڏيو، اردو هجي يا سنڌي مزي سان پڙهي ۽ سمجهي ويندو هو، سنڌي ادب جو کيس ڪافي مطالعو هوس، شعر و شاعري سان خاص دلچسپي هوندي هيس، خاص طور تي سچل سائين ۽ بيدل سائين ۽ لطيف سائين جو مطالعو نهايت گهڻو ڪيو. ان ڪري سندس خيالن تي صوفيت جو رنگ چڙهيل نظر اچي ٿو، کيس صوفيت جي چڱيءَ طرح خبر هئي. ان صوفيت جي رنگ ۾ تمام گهڻو ڪلام چيو. بيت ۽ ڪافيون سندس خاص صنفون آهن، جن تي هن طبع آزمائي ڪئي آهي، پاڻ صوفي فقير سدائين فڪرات ۾ ويڙهيل نظر ايندو هو، ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي صاحب پنهجي ڪتاب تذڪره شعراء سکر ۾ تذڪرو هب ريت ڪيو آهي، تنهن وقت ۾ فقير زنده هو.
“ڳوٺ ماڙيءَ جو ويٺل هو، پر خانگي نوڪري سانگي سکر ۾ رهيل آهي، عمر 40 سال ٿيندس، 3، 4 درجا پڙهيل هيو، پر سنڌي ۽ اردو ڪتاب ۽ اخبارون باقاعده پڙهي ويندو هو. قصن ڪهاڻين ۽ ناولن پڙهڻ جو تمام گهڻو شوق اٿس، صوفي خيالن جو آهي ۽ صوفيانه نڪتن ۽ صوفيانه شاعريءَ جي تمام گهڻي خبر هئس،صوفيانه رنگ ۾ بيت ۽ ڪافيون چيون.(32)
پـــري نـــاهه پـــريـــن، جـــانـــب اٿـيـئـــي جــــوءِ ۾،
ووڙي لــهــه وجــود مــان، ڇــو ٿــو پــنــڌ پــهـيــن،
اٿـئي ڳالهه سئين، ڏس ونـحـن اقرب ويـجـهـڙو.(33)
فقير صاحب 14 آڪٽوبر 1983ع مطابق 7 محرم 1404هه، جمعي ڏينهن لاڏاڻو ڪيو. سندس پوين جو چوڻ آهي ته فقير صاحب جو ڪلام زماني جي گردشن سبب باقي نه بچيو آهي، جنهن ڪري ڪافيءَ جو نمونو ملي نه سگهيو آهي.
استـاد مينهل فــقـــيــر (1920ع ــ 1985ع):
مينهل ولد ڪمن مهر متخلص “مينهل”پنهنجي آبائي ڳوٺ طيب ۾ پهرين مارچ 1920ع بروز سومر مطابق9 جمادالثاني 1338هه ۾ جنم ورتو، شروعاتي تعليم پنهنجي ڳوٺ ۾ ئي ورتائين، کبڙي ڳوٺ واري سنڌي اسڪول مان سنڌي فائينل پاس ڪيائين، 1942ع کان پوءِ سنڌي استاد به ٿي رهيو، سندس مجازي عشق جي چوٽ لڳي تنهن کان پوءِ راڳ رنگ سان چاهه رکيائين ۽ شعر و شاعري ڪرڻ شروع ڪيائين، هر موِضوع تي شاعري ڪئي اٿائين، سندس ڪلام هڪ هنڌ ڪٺو نه آهي، ڪجهه ڪلام ته ضايع به ٿي ويو، شاعري ۾ ايتري ته دسترس هوندي هئي، جو هڪ ڏينهن ۾ ڪيترو ئي ڪلام ٺاهي ويندو هو ۽ جنهن شيءِ کي ڏسندو هو ۽ محسوس ڪندو هو. ان تي ڦٽاڦٽ شعر جوڙي وٺندو هو.
نوڪري دوران سندس ٽي دفعا ماستريءَ جي سکيا لاءِ ڪاليج موڪليو ويو پر هر دفعي ٻه ٽي ڏينهن رهي واپس پئي ايندو هو، ڇاڪاڻ جو هو هڪ شاعر جي حيثيت سان زمان ۽ مڪان جون پابنديون قبول نه ڪندو هو، سندس اهي پابنديون دل تي بار ۽ مونجهه ڪنديون هيون، ان سبب جي ڪري رٽائرمينٽ تائين ماستريءَ جي ٽريننگ نه ڪيائين، مختلف هنڌن تي نوڪري ڪيائين، آخري دفعو ٽريننگ تي نه وڃڻ ڪري گورنيمنٽ کيس زوري رٽائر ڪيو، سندس نالو کٿوريءَ جي خوشبوءِ وانگر پکڙيل ۽ وکريل هو، پوري سنڌ ۾ ڄاتو سڃاتو ويندو هو، ايترو ته نالو ڪڍيائين جو سندس ڪلام ڪافي فنڪارن ڳايو ۽ مقبول ٿيو، عام ماڻهن هن کي تمام گهڻو ساراهيو، سندس ڪلام ۾ گوناگون موضوع آهن.
شعر و شاعري يا موسيقيءَ جو استاد لطيف ڏنو مهر تماچاڻن وارو هو، جيڪو خود هڪ سٺو شاعر ۽ فنڪار هو، سندس ڪلاسيڪل موسيقيءَ سان تمام گهڻي دلچسپي هوندي هئي، فقير موسيقيءَ ۾ مهارت حاصل ڪئي. پوءِ ته ڪيترن ئي محفلن ۾ ڳايو ۽ وڄايو ان کان پوءِ ته محفلن جو مور ٿي ويو. هن کان سواءِ ڪابه تقريب ڄڻ اڌوري محسوس ٿيندي هئي، ۽ بي چسي پئي معلوم ٿيندي هئي. پنهنجي وقت جي مشاعرن ۾ وڏي دلچسپيءَ سان حصو وٺندو هو.
انهن ڳالهين جي هوندي به نماز روزي جو پابند هوندو هو. پاڻ پنجهٺ ورهين جي ڄمار ۾ 8 جون 1985ع مطابق 19 رمضان 1405هه، ۾ ڇنڇر ڏينهن هن جهان کي ڇڏي مستقل جهان جو راهي ٿيو. سندس روزي سان نماز پڙهندي دم پرواز ٿي ويو هو. مرحوم پٺيان هڪ پٽ نالي غلام اڪبر مهر ڇڏي ويو آهي، جيڪو شاعر آهي. استاد مينهل فقير جا ڪيترائي شاگرد هئا. جن موسيقيءَ ۽ شاعريءَ ۾ سکيا ورتي. انهن مان انب شيخ ڳوٺ کاهي، گلبهار مهر ڳوٺ ورايو مهر جو رهاڪو هو، جنهن موسيقي ۽ شاعريءَ ۾ استادي ورتي. وري گلبهار فقيرجوشاگرد غلام اڪبر مهر ٿيو، جيڪو استاد مينهل جو فرزند آهي. باقي ٻين شاگردن جا نالا ملي نه سگهيا آهن.
مرحوم ڊزن کن ننڍا شاعريءَ جا ڪتاب شايع ڪرايا. جن مان هڪڙو ملي سگهيو آهي. جيڪو”مفتاح العشق” عرف (مجازي عشق جي ڪنجي) نالي آهي. هن ۾ مجازي عشق تي شاعري ٿيل آهي. سندس شاعري ۾ نازڪ ۽ نفيس مسئلن کان وٺي وڏن وڏن مسئلن تائين شاعري ۾ نهايت ئي سهڻي ۽ سليس انداز ۾ نڪتا بيان ڪيل آهن. جن ۾ طنز وَ مزاح سان گڏ اصلاح به شامل آهي. سندس شاعري ۾ بيت، غزل،ڪافيون ۽ مولود چيا آهن. استاد جا ٻيا ڪتاب : “پرينءَ جي پڪار” 1969ع ۾ڇپيو جيڪو منظور احمد اينڊ برادرس بوڪ سلر شڪارپور وارن ڇپائي پڌرو ڪيو. ٻيو “عشق جي ڪوئل” (عرف برهه جي بلبل) 1965ع ۾مولوي محمد عظيم ڪتب فروش شڪارپور وارن ڇپايو. ٽيون ڪتاب “نغمه عشق” 1960ع ۾ ڇپيو چوٿون “درد جون دانهون” 1970ع ۾ محمد عظيم وارن شايع ڪرايو پنجون “سورن جو ثمر” 1969ع ۾ سنڌ اداره اشاعت شڪارپور وارن ڇپيو ان کان سواءِ ڇهون ڪتاب مولودن جي چوپڙي “ڏکن جي ڏولي” جي نالي سان ڇپي. جيڪا مولوي محمد عظيم شڪارپور وارن ڇپائي. ستون ڪتاب “عشق جي پڪار” (عرف مينهل جا ويچار) چاپو پهريون سال؟ جيڪو مولوي محمد عظيم اينڊ سنس شڪارپور وارن ڇپايو جنهن ۾ مولود ڏنل آهن، جيڪي غزل جي هيئت ۾ به لکيا ويا آهن. اٺون ڪتاب “عشق جي گفتار” جي نالي سان محمد عظيم ڪتب فروش شڪارپور وارن ڇپايو.
شاعري ۾ ڪٿي ڪٿي فني لحاظ کان ڪچايون به نظر اينديون، ڇڪاڻ جو جيئن ئي دل مان آلاپ ڪڍندو هو تيئن ئي لکندو هو. ان کي وڍ ڪٽ يا تقطيع ڪونه ڪندو هو. جنهن تي ڪيترن ئي شاعرن سندس زندگيءَ ۾ تنقيد به ڪئي، جنهن تي فقير ڪوبه ڌيان ڪونه ڏنو چوندو هو “دل جي آواز کي ڪير ٿو روڪي سگهي، ڪنهن کي مجال جو ان جي تقطيع ڪري ان جي روح کي گهٽي سگهي. ائين ڪو به نٿو ڪري سگهي. جيڪي وڍ ڪٽ ڪندا آهن اهي فطري شاعر نه آهن. بلڪه اهي زماني ۾ شاعر ٿيڻ جي ڪوشش ڪندا آهن”. نموني طور ڪلام هيٺ ڏجي ٿو:
بـــيـــت
پـــريــنءَ سـان پـيـار ۾ وڙهـيـس مـحـبـت جــي مَـلـَــههَ،
جــا ٺــاهـيـائـيـن جـوش مــان ڪـيـائـيـن ڪــانه ڪَـهَـــلَ،
ڏئــــــــــي اڙي اُڇَــــــلَ، دلــــــبــــــر يـــــــار دســـــي ويــــــو.
عــشــق نه آهـي ڏاڻ، جـودسـي وجــهــجـي دُنـگي سان،
اول پـــــاڪ الله ڪــــيــــو مــنــهــنــجـي مــحــمـّـد ســاڻ،
هــــئــي خـبـر حـسـيـن کـي، جنهن ڪربل ڪهايو پاڻ،
اهـلـبـيـتـن جـــي رت ســـان، هـــو مــيــدان رتـــو ڇـــاڻ،
“مينهل”عشق عاشقن ساڻ، توکنو کنيو کوندو وتي.
جـيـڪـر هـجان چـڙي، مان ته پنهنجي پيارل يار جي،
ته وڄــانــس پــيــو وجـــود ۾، خــشــــان خــوش کــــڙي،
“مينهل” هڪڙي گهڙي، مان پري نه ٿيان پرينءَ کان.
غزل
اڄ جـنـهـن به حَـسـيـن ڏي، ســـڪ مـان نــهــاريـان ٿـو،
بــي رخي ڏسي ان جي، اکڙين مـان آب هــاريـان ٿـو.
هــو پنهنجي جـواني جـي نـاز ۾ بـي انـداز رهــن ٿا،
مــان عــادت کــان غــمــگـيـن ٿـي، مـجبور گذاريا ٿو.
اڄ رڇ جـهـڙو روپ مـنـهنـجو، ڪنهن کي نٿو وڻي،
ته به مـاران جهـلي محبوب جون، پلپل پڪاريان ٿو.
ڏنـد ڏيـهه ويـا ڇـڏي، منهنجي ڏاڙهـي وئي چٽي ٿي،
“مينهل” وات ٿيوکڏي، ته به اهي ڪبوتر ڌاريان ٿو.
ڪـــافـــي
مــنــهــنــجـي درد جـي سـهـڻـا ٻڌ تون ڪـهـاڻـي،
جــلائــي ڇــڏي آ تــو پــڻ مــنــهــنــجــي جـواني،
جــنــهــن ڏيــنــهــن کـان تــو وســاري ڇـــڏيـــو آ،
روئـــي آب اکــــڙيـــن مـــان هــــاري ڇـــــڏيــــو آ،
مــــلــــي وڃ خـــدارا ڪـــري ڪـــا مــهــربـــانـــي.
ڏســـان زمـــــانــــي ۾ هــــر ڪــــو کــــلــــي ٿــــو،
خــــوشـــيءَ مـــــان مــــحـــــب ســـان مـــلـــي ٿـــو،
مـــگــر مـنـهـنـجـي گـذري ٿـي ڏکـي زنـدگـانـي.
يــــــار يــــــــارن ۾ ورهــــــائـــــن ٿـــــا عـــــيـــــدان،
مــنــهــنــجـــون تـــولـــئــي دلـــبــر در ۾ ديــــدان،
مون ڏانهن محب موڪل، ڳجهي ڪا نشاني.
اهـــــڙو عــــشــــق آفـــــت، ٿــــــو در در رلائـــــي،
حــســيــنــن جــي دوکـــي کـــان مــولا بــچــائــي،
“مينهل” ماٺ ۾ رهه دنيا آهه فاني.(34)
ڏوهـــيـــڙو
عــــشـــق جـــي دريــــاهه جـــا داٻ وڏا دڙڪــــا،
انــدر آتــش ٻــري جـيـئـن، بـاهه ڪـري ڀڙڪا،
سـاڙي ٿـي سـاهه کـي خـوب ڪــري کــڙڪــا،
“مـيــنـــهــل” جـن جـي، جـيءَ انــدر ۾ جـڙڪـا
تــن کــي ڇــا ڪـندا ڇــڙڪـا، ڄر ڄيري جي.(35)
پـنـهـجـي حال تي چيل ڪافي سر “آسا” مان،
عــــــــشــــــــق ۾ ٿـــــيــــــــا اڇــــــــا وار يــــــــار،
ڪـــــهــــڙا ڪــــيـــس ڪـــريـــان مـــان هـــاڻـــي.
جــــهـــولـــي عـــشــق جــي جـــهـــڙپـــي ڇـــڏيـــا،
وهــــــيءَ ســـــنــــــدا هــــــي ســـــــڀ ڏار يــــــــار،
ڪــــهـــــڙا ويــــس ڪــــريــــان مــــان هـــــاڻــــي.
ڏنــــد ڏکــــــن کــــــان ڏيـــــــهــــه ڇــــــڏي ويـــــــا،
آيــــــــــا بــــــــرهه جــــــــا بــــــــاري بـــــــار يــــــــار،
ڪــــهــــڙا لـــبـــيـــس ڪـــريـــان مــــان هـــاڻـــي.
مــــيــــهــــنـــــل ريءَ مـــــلـــــڻ مـــــحـــــب جــــي،
ســـــــاڙيـــــــان ســــــڀ ســــــيـــــنـــــگـــــار يــــــار،
ڪهڙا عيش ڪريان مان هاڻي.(36)
ڌڻــــي بـــخـــش “ڌنــــڻ”(1920ع ــ 1998ع):
ڌڻي بخش ڌنڻ ولد فتح محمد سومرو متخلص “ڌنڻ” پنهنجي آبائي ڳوٺ مياڻي ۾ 15 مئي 1920ع مطابق 25 شعبان 1338هه ڇنڇر ڏينهن جنم ورتو. شروعاتي تعليم پنهنجي ڳوٺ مياڻيءَ ۾ ئي ورتي. 1939ع ۾ محمد آباغ ڳوٺ مان سنڌي فائينل جو امتحان پاس ڪيائين. تنهن بعد پاڻ سنڌي استاد ٿي رهيو ۽ 1957ع ۾ ٻه سال ماستريءَ جو ڪورس به پاس ڪيائين. سندس خاص مشغلو ادب، شاعري ۽ موسيقي هو. هو هڪ سٺو ۽ پختو شاعر هو. سندس شاعري ۾ فني خوبيون موجود آهن. فڪري لحاظ کان ڏٺو وڃي ته، شاعري ۾ وحدانيت، رسالت، امامت ۽ سماجي پسمنظر نظر ايندو. سندس شاعريءَ ۾ ڪافي، مولود، غزل، نعت، بيت ۽ نظم جون صنفون ملن ٿيون. سندس ڪافين ۾ رواني آهي. شاعري ۾ استاد وغيره ڪونه ڪيو. ماحول ۽ سماج ان جا استاد هئا. عبرت اخبار 1977ع ۾ هڪ ڪافي شايع ٿي هئي پر پوءِ ڪنهن به اخبار يا رسالي ڏانهن مواد ڪونه موڪليو جنهن ڪري منظر عام تي اچي نه سگهيو.
پاڻ ٻه ڪتاب “ڌنڻ جو ڌيان” نالي شايع ڪرايا جيڪي محمد عظيم ڪتب فروش شڪارپور وارن شايع ڪيا. پهرين 32 صفحن تي 1967ع ۾ پڌرو ٿيو. ٻيو ڪتاب 1969ع ۾ 32 صفحن تي شايع ٿيو.
پاڻ نظم جي شروعات 1957ع کان ڪئي ۽ نثر جي شروعات 1962ع کان ڪئي. سندس نثر کان نظم ۾ وڌيڪ پختگي نظر اچي ٿي. سندس شاعري ۾ ڪافي شاگرد ٿيا، جن مان مرحوم محمد صديق مهر (وفات 1981ع) وانڍائي، جنهن جو ڪتاب “صدن جا صور” نالي 1972ع ۾ محمد عظيم ڪتب فروش وارن شايع ڪيو. ٻيو: بودلو سومرو (ڪلر ڪوٽ خانپور) وارو ۽ ٽيون ڪريم بخش مهر شڪارپور وارو هو.
پاڻ ادبي محفلن ۾ گهٽ حصو وٺندو هو. 1972ع کان پوءِ سندن وڏا لڏي اچي چڪ شهر ۾ ويٺا، جتي اڄ تائين آباد آهن. سندس نموني طور ڪلام هيٺ ڏجي ٿو. هن دوڪانداري جو ڌنڌو اختيار ڪيو ۽ خانداني طور رازو به هو. هيٺ ڪافي ۽ نعت نموني طور ڏجي ٿي.
ڪـــافـــي
نــئــون ســور ســرتــيــون نــصــيــبــن ۾ آيو،
گــــــــــــذارو ڏکـــــــــــن ۽ ڏولاون ۾ آيــــــــــــو.
ويـو دل جـو دلبر ڪـيـان ڪـيـئـن مان ڀينر،
غـمـن ۽ ڏکــن ڪـيـو اسـان وٽ اچـي گـهـر،
الله ڄـــــاڻــــي هــــيءُ سِرُ عــــذابــــن ۾ آيــــو.
ڪـري يـاد ڳـالـهـيـون، مـٺـي محب واريون،
پڪاريان پرين کي ڪري دل جون دانهون،
عــــقــــل مــــن اُتـــاهـــون عـــلـــيــلــن ۾ آيـــو.
خــوشــيءَ جــو خـزانــو ســخــن جــو زمــانــو،
کــســي يــار ٻــئــي ويــو، ڪـري قـيـد خـانـو،
مــنــهــنــجــو ســر يــگــانــو سـودائــن ۾ آيــو.
ڀــلــي لــک وڃــن، پــر وڃــن ڪـــيــن دلـبـر،
دنـــيـــا مـــال چـــاهـــي، هـــجـــي ٽـــيـــڪ آڌر،
“ڌنــــڻ” مــــاســــتــــر يَــــرَ وڇــــوڙن ۾ آيو.(37)
نـــعـــت
مــٺــا شــان مــڪــمــل جــيــئــن مــصــطــفــيٰ جـــو،
اهو شان آخر خدا بَس ٿو ڄاڻي.
نه آدم نه عــــيــــســــيٰ نه مـــــوســـــيٰ جـــــهــــانــــي،
نــڪـــو مـــلـــڪ مـــاڻـــهـــو نه مـــظـــهـــر ربـــانـــي،
اهـا ذات احــــــمــــــد اڳـــــي رب جـــــو جـــــانـــــي،
اســرار امــــــــــــــر خـــــدا بَـــــس ٿــــــو ڄــــــاڻـــــي.
ٿـــيــو طــور تــجــلــو، جـــبـــل جـــي جـــلـــي ويـــو،
نه مـــوســـيٰ عـــقـــل ۾ نه ســـاٿـــي رهـــيــو ڪـــو،
مــگـــر عـــرش اعـــظـــم نـــبـــيءَ تـــاب جــهــلــيــو،
رٿــــيــــل رمــــز بــــرتــــر خــــدا بَـــس ٿـــو ڄـــاڻـــي.
ڏنـــــو مــــصـــطـــفـــيٰ کـــي جــبـــريـــل فــرشــتــن،
ويـــو آســــمــــانــــن ته احـــــمـــــد هــــو عــــرشــــن،
وري هـــــيـــــٺ آيـــــو ته عــــربــــي هــــو عــــربــــن،
اهــــو عــــلــــم بــــانــــور خـــدا بَـــس ٿـــو ڄـــاڻــــي.
بَــشَــرَ ســو ته هــاڻــي وٺــو اڳ ئـي عــبـــرت،
جڏهن خود خدا ڪئي منجهارئن جي خلقت،
اتــــي نــــام بـــشـــري نه ڪـــا هــــئــــي ولادت،
“ڌنــڻ” ســان ســرور خــدا بَــس ٿــو ڄـاڻـي.(38)
ڌڻي بخش “ڌنڻ” سومرو بتاريخ 20 فيبروري 1998ع بروز جمعو مطابق 22 شوال 1418هه هن فاني جهان مان لاڏاڻو ڪري ويو. کيس چڪ جي قبرستان “يوسف علي” ۾ مٽيءَ ماءُ حوالي ڪيو ويو.
واحد بخش “ميرل” (1920ع ــ 1998ع):
واحد بخش ولد سوڀو خان مهر، متخلص “ميرل” پنهنجي آبائي ڳوٺ ٻورڙي تعلقو لکي ۾ 10 جولاءِ 1920ع ۾ جنم ورتو. ننڍي هوندي ڪنهن به اسڪول ۾ داخل ڪونه ڪرايو ويو. جنهن ڪري تعليم حاصل ڪري نه سگهيو. پر پاڻ ٽيهن ورهين جي ڄمار ۾ تعليمي بالغان پروگرام ۾ 1950ع ۾ هڪ درجو پڙهيو جنهن ڪري ٿوري گهڻي، اکر جي سڃاڻ ٿي.
سگهڙ شاعر هو. جنهن ڏور جا بيت چيا آهن. مشنري جو مسترري هو. جنهن ڪري مستري سڏبو هو. خانپور شهر ۾ گهڻو وقت رهيو. جتي آخوند جان محمد جانڻ سومرو جو شاگرد ٿيو. آخوند خود ڏور جو بهترين شاعر ٿي گذريو آهي. ان کان علاوه امير بخش سومرو خانپور وارو به سندس استاد هو.
خانپور شهر ۾ ئي ادبي ماحول ملڻ ڪري شاعري شروع ڪئي. خانپور شهر ۾ ويهه ورهيه کن رهيو. جتان پڪي سر جيان سگهڙن جي بٺي مان پچي نڪتو. پوءِ موٽي اچي ٻورڙي ڳوٺ ۾ پنهنجو ڌنڌو شروع ڪيو. خانپور ۾ آخوند جان محمد جانڻ سگهڙ سنگت قائم ڪئي، جنهن جا ويهارو کن ميمبر هوندا هئا جيڪي وقت به وقت لوڪ شاعري جي صنفن مان ڪنهن نه ڪنهن صنف تي ميڙاڪو ڪوٺائيندا هئا. انهن مجلسن ۾ باغن سيٺار، محمد صديق سيٺار، سليمان ميربحر، امير بخش سومرو ۽ واحد بخش مهر جن خاص سگهڙ شرڪت ڪندا هئا.
خانپور جا سگهڙ، سنگت جا ميمبر آخوند جان محمد جانڻ جي سربراهيءَ ۾ هر جمعي تي حاجي لطيف شاهه شڪارپور ۾ ڪٺا ٿيندا هئا ۽ ساري رات ويهي مجلس ڪندا هئا. ساري رات ڏور جا بيت، پيا ڏوريندا هئا.
مستري واحد بخش ٻورڙي ۾ رهائش اختيار ڪرڻ کان پوءِ اتي به منڊليون مچايون سگهڙن کي گهرائي ڪچهري قائم ڪندو هو. جتي سندس صحبت ۾ سيد فقير شاهه “مسڪين” (مرحوم) شاگرد ٿيو. ۽ ڏور جي بيت جي فن ۽ فڪر جي سکيا ورتي. جيڪو پوءِ هڪ ڏور جو سٺو شاعر ثابت ٿيو.مستري واحد بخش “ميرل” تخلص سان شاعري ڪئي. جنهن ۾ ڏور جا بيت اهڙي ته سٺي انداز ۾ چيا آهن جو ٻڌندڙ کان واهه واهه جا لفظ نڪري ويندا.
ٻورڙي جو محمد سيٺار به ڏور جي بيت جو سٺو شاعر هو. جنهن تمام گهڻا بيت چيا، جيڪي سڀ کيس ياد هوندا هئا. جنهن جو هڪ مطالبو هو ته حضور اڪرم ﷺ جو ديدار ڪيان، پوءِ اهي بيت سمورا لکرائيندس. نه ته ڪنهن کي لکڻ جي اجازت نه ڏيندو هو. جنهن ڪري ڪلام پاڻ سان گڏ لحد ۾ لاٿيون ويو.
مستري “ميرل” جنهن پنهنجو ڪلام لکت جي صورت ۾ پٺيان ڪونه ڇڏيو. مگر راقم جڏهن ساڻس ملاقات ڪئي. ان وقت ڪجهه بيت سندس اجازت سان لکي ورتا. جيڪي هتي ڏجن ٿا. پاڻ اٺهتر ورهين جي ڄمار ۾ 23 مارچ 1998ع تي وفات ڪئي. سندس ڪجهه ڏور جا بيت ڏجن ٿا. سندس هڪ پٽ عبدالڪريم ٽيڪنيشن آهي جيڪو ڪراچيءَ ۾ رهي ٿو.
ڏور جـــا بـــيـــت
مڙني ۾ موچاري هئي، هيءَ ميري مهاڻي،
اڱڻ آئي عجيب جي، ٿي راڄ ڌڻي راڻي،
ميرل ادا جڏهن صاحب ٿيس ساڻي، ته عيبن کان ٿي آجي.
ڀڃڻي: دائي حليمه جو قصو بيان ڪيو اٿائين.
ته هــــــــــي هـــــــــڪ پــــــــکــــــــڙي ٻه پـــــــراڙ،
پـــــــر هــــــن جــــــا ٿــــــي پــــــيــــــا ڌارون ڌار،
اڱـڻ آئي عجيب جي هن جا نيڻ وريم نار،
“ميرل” ادا جڏهن جوڙ جوڙيِس جبار، ته عيبن کان آجي ٿي.
ڀڃڻي: بيبي حليمه کي اڌ رنگ جي بيماري ٿي پئي هئي، جنهن ڪري سندس هڪ ببي مان کير نه ايندو هو. جنهن تي بيت جوڙيو اَٿس. ڏور جا بيت سر وار به چيا آهن. جنهن مان سر مارئي، سر سسئي پنهون، سر مومل راڻو وغيره تي به جوڙيا آهن.
ڏور جو بيت سر مارئي
ڪــيــئــن مــارن ســان مــلايــئه، ڏس عــمــر ڄــام امــيــر،
ڪــڍي ڏنــي هــيــئه ڪــوٽ مــان، هــي دانا ڏسي دلگير،
سکـيـا ڪـيـائين اتـي سانگيئڙا، اهي مارن منجهه ملير،
ٿيو معجزو هي “مهر” چئي جنهن جا نرڪن هي نظير،
پـوءِ انـهـيءَ ٿـيـن ساهه سڌير، مهل انهيءَ “ميرل” چئي.
ڀڃڻي هڪ ڏينهن حضرت علي ڪرم الله وجهه جي گهر ۾ ڪابه شيءِ نه هئي، حضرت امام حسن ۽ حسين رضه جن کي بک لڳي هئي. جن چيس ته ڪجهه کائڻ لاءِ ڏئي، بيبي فاطمت الزهريٰ کان به گهريائون، گهر ۾ ڪجهه به ڪونه هو جو کين ڏين، جڏهن حضورﷺ جن جڏهن ڏٺو ته هي ٻارڙا بک تي آهن، ته پوءِ ته هنن ٻنهي کي پنهنجي زبان ڪڍي ڏني ته هن کي چوسيو ته ان مان کير وهڻ لڳو، جن پي ڍَوءُ ڪيو. ان معجزي تي لکيل بيت آهي.
ڏور جو بيت سر سسئي پنهون
ڪــيــچــي آيــا ڪــيــچ کــان جـن ڪـيـو اچـي بـاري هـي بـيـان،
مـــنـــڌ ٿـي مــانـــدي گــهــڻــي، پـــر مــلــڻ خــاطـر هــي مــسـتـان،
جـــــيــــجــــل هـــــلـــــي جـــــت ڏي، مـــــاڳ تـــــنـــــهــــن مــــيـــدان،
ڪــيــائــيــن بــاتــيــون بــلـوچ ســان لــٿــس انــــدر جـــو ارمـــان،
هئي ته داناءِ پر ڌريائين نه ڌيان، “ميرل” هي منڌ پئي مامري.
ڀڃڻي: جنهن وقت دائي حليمه وٽ حضور اڪرم ﷺ جن هئا، جن جي عمر مبارڪ تقريبن ست ورهيه کن هئي. بيبي حليمه وٽ ٻه ٻڪريون هونديون هيون اهي چارڻ لاءِ ٻه ڇوڪرا ويندا هئا. هڪ ڏينهن حضور اڪرمﷺ جن بيبي حليمه کي چيو ته آءُ به ساڻن گڏ ويندس. پوءِ چارڻ لاءِ ٻاهر هليا ويا. جتي رب تعاليٰ جا ملائڪ سڳورا اچي لٿا. ۽ حضور اڪرم ﷺ جن جو پيٽ چيري هن جي اندر کي ڌوئي سندس اندر ۾ نور ڀري هليا ويا ۽ هٿ گهمايائون ته پيٽ، پيٽ جهڙو ٿي ويو. پر اتي ٻه ڇوڪرا جيڪي ٻڪرار هئا تن ڏٺو ته ٻه شخص محمد ﷺ جو پيٽ چيري رهيا آهن، ته اتان اچي هنن مائي حليمه کي اطلاع ڪيو. جتان بيبي حليمه هلي اچي ان جاءِ تي پهتي. پڇا ڪرڻ تي کين سمورو قصو ٻڌايائون پر کين چيائون ته هيءَ ڳالهه ڪنهن کي به نه ڪجاءِ، پر بيبي حليمه هڪ هڪ کي پئي ٻڌائي، جنهن تي کين وري منع فرمايائون. اهو قصو قصص الانبياءَ ۾ آيل آهي.
عـــبـــدالــواحــد “عـاجـــز” (1924ع ــ 1991ع):
عبدالواحد ولد الله بخش ڀيو متخلص: “عاجز” ۽ “عبدالواحد پنهنجي آبائي قديم شهر رستم ۾ ڏهين جنوري 1924ع مطابق 2 جمادالثاني 1342هه، خميس ڏينهن پيدا ٿيو. شروعاتي تعليم پنهنجي شهر رستم ۾ ئي پرائي. سنڌي فائينل، استاد الهه جڙيو شيخ صاحب وٽان، علي واهڻ ڳوٺ تعلقو روهڙي مان پاس ڪئي، ۽ ديني تعليم ۾ قرآن شريف ناظره، عربي ۽ فارسي جي تعليم حاصل ڪئي. سندس خاص مشعلو ديني ڪتاب پڙهڻ ۽ شعر وَ شاعري سان چاهه هو. هڪ سٺو مولودي شاعر هو. شاعري جي شروعات زندگي جي جواني واري ڏاڪي کان ٽپي پيرسن واري عرصي ۾ 1979ع کان شروع ڪئي. کيس دين سان دلي لڳاءُ هئڻ سبب تمام گهڻا مولود چيا آهن، پهريائين پهريائين مولود جي صنف تي طبع آزمائي ڪئي. پر پوءِ غزل به لکيا، جن ۾ مواد مولودن وارو آهي تنهنڪري انهن کي به مولود چوڻ گهرجي. مجلسن ۾ يا جلسن ۾ مولود ٺاهي اسٽيج تي پڙهڻ خاص مشغلو هو.
پاڻ هڪ استاد هو ۽ 31 ڊسمبر 1983ع تي پرائمري اسڪول سومراڻي مان رٽائرمينٽ ڪيائين، ڪجهه وقت مڊل اسڪول رستم ۾ ڊيپوٽيشن تي به ڪم ڪيو. پاڻ بي. اي ۽ بي. ٽي جا امتحان به ان عرصي ۾ پاس ڪيا. نوڪري دوران جلد بندي جو ڪم ڪندو هو. ۽ پوسٽ آفيس جو ڪم به هلائيندو هو. 1973ع ۾راقم جو به استاد رهيو ۽ مڊل اسڪول رستم ۾ عربي پڙهائيندو هو. نهايت مهربان ۽ شفيق استاد هو. حضور شرم ۽ سادگي پسند انسان روزي نماز جو سخت پابند هو.
رٽائرمينٽ ڪرڻ کان پوءِ سياحت سان تمام گهڻو چاهه رکيو انهيءَ ڪري ڪڏهن اڀي، ته ڪڏهن لَمي پيو چڪر ڏيندو شاهه عبداللطيف لائبريري رستم جو ميمبر به رهيو ڪڏهن ڪڏهن سنڌي ادبي سنگت شاخ رستم جي هلندڙ ادبي ڪلاسن ۾ ايندو هو ۽ پنهنجو مواد تنقيد لاءِ پيش ڪندو هو. پاڻ جمعيت العلماءِ اسلام سان وابسته رهيو. سني طريقت جو فقه حنفيه سان منسلڪ رهيو. سندس مرشد پير شاهه ميرپور ماٿيلي وارو هو.
کيس هڪ پٽ عبدالرشيد نالي آهي، جيڪو ماستر آهي. پاڻ 3 مئي 1991ع مطابق 17 شوال 1411هه جمعي ڏينهن صبح جو نائين بجي رستم شهر ۾ طويل علالت سبب هن فاني جهان مان وفات ڪري ويو. کيس ڪالا شاهه پير رستم ۾ دفنايو ويو. سندس ٻه مولود ڏجن ٿا. جن ۾ محمد مصطفيٰﷺ جي ثنا خواني ڪيل آهي.
مـــولـــود
خدا جي محبوب پنهنجي ڪئي سان ڪئي روشن دنيا ساري،
هلي ويو هل مبارڪ جو هدايت جي ته هيءَ پياري.
مڪي ۾ مصطفيٰ ڄايو اهڙو سهڻو نه اڳ آيو،
ٿيءُ اَبرِ رحمتن سايو ٿي وئي سهڻي سدا بهاري.
فرش ۽ عرش پئي چمڪيا وَما فيهما به پي ٽمڪيا،
خوشيءَ ۾ سڀ ته پي لکيا، ڏٺئون دنيا جڏهن سونهاري.
نبيءَ جي نور جون لاٽون ڏسي، مولا حوران لاٿيون،
جو سهڻي جو ثنا وايون، بڻجي ويئي ڄڻ گلزاري.
زماني ۾ ٿيو ظهور هيو، سهڻو سڀن منظور،
شفاعت جو ٿيو مذڪور، ملي عاصين ته هيءَ ڏياري،
ڀڳا بت ڪافرن جا ۽ ڪريا ڪوٽ ڪسريٰ جا،
ٿيا توحيد جا نعرا بلند، موڳا ٿيا غير پوچاري.
ڀيو بيان ڪري ڪهڙي “عاجز” آ “عبدالواحد” اڄ،
خدا خود ٿو ڪري اهڙو، زبان منهنجي به آ جاري.
مصطفيٰ جي ٿئي زيارت، پوءِ غنيمت ٿي پوي،
زندگي ساري اسان جي واهه ته جنت ٿي پوي.
سهڻي مدنيءَ جي ته صورت، دل ڏسي مخمور ٿي،
اهڙي نياري جي ملي پوءِ ڇو نه رحمت ٿي پوي.
آهيون ڏاڍا اڄ خطاگر جو خطائن پنهنجي،
من قيامت ۾ ته مدنيءَ جي شفاعت ٿي پوي.
هي تمنا آ اسان جي دل ڏيو دلدار سهڻي کي،
جي قبوليندرو مدني ته سهڻي قسمت ٿي پوي.
جو شفاعت جنهن سنديءَ محتاج ٿا مڙئي ٿا رهون،
ڪيئن ٿيون نا اميد ان کان جو ضرورت ٿي پوي.
سهڻي مدنيءَ جو ته آ، مشتاق هردم عبدالواحد،
ڇا ٿي پئي جو انهيءَ ۾، جو قبوليت ٿي پوي.
صوفي غلام محمد “پياسي” (1931ع-1978ع):
صوفي غلام محمد ولد ساجن سومرو پنهنجي آبائي ڳوٺ علي آباد (جنهن کي قبو جامي سڏيو وڃي ٿو) ۾ پيدا ٿيو، سندس جنم پهرين جولاءِ 1931ع بروز اربع آهي. شروعاتي تعليم ڳوٺ جي مڪتب ۾ حاصل ڪئي. ۽ ناظره قرآن مجيد به پڙهي پورو ڪيو. پرائمري تعليم حاصل ڪندي سنڌي فائنل (ورنيڪيولر امتحان) پاس ڪيو. پر نوڪري حاصل نه ڪري سگهيو. پر پنهنجو هنر سلائي جو، جاري رکيو، جيڪو ساري زندگي ذريعه معاش رهيو. کيس سياحت سان به وڏو چاهه هو. سنڌ ۾ ٿيندڙ ميلا ملاکڙا وڏي شوق سان ڏسندو هو. صوفي بزرگن جي تعليم جو ايترو اثر ٿيو جو، سندس طبيعت جو لاڙو صوفيت ڏانهن گهڻو رهيو. انهيءَ ڪري صوفي سڏائڻ لڳو.
صوفين جي سنگت ۾ رهندي سندس لاڙو شاعري طرف ٿيو. سٺ واري ڏهاڪي ۾ شاعري جي شروعات ڪئي. جنهن ۾ پنهنجو تخلص صوفي ۽ سومرو استعمال ڪيو آهي. سندس همعصر شاعرن ۾ استاد مينهل فقير، محمد صالح “خادم” مستانو محمد شاه، انب شيخ، يونس کوهارو، فقير سلطان عبدالواحد “عاجز” وغيره جا نالا قابل ذڪر آهن.پاڻ هڪ کلمک، خوش طبع ۽ صاف سٿرو ماڻهو هو. قدبت ۾ ڀريل رنگ جو ڀورو، جنهن ڪري کيس ڀورو به ڪري ڪوٺيندا هئا.
موسيقيءَ سان سندس خاص لڳاءُ هُيو. ڪلاسيڪي، صوفيانه ڪلام، ۽ دنبوري جي ساز کي وڌيڪ پسند ڪندو هو. انڊيا جا پراڻا گانا ۽ گيت گهڻا ٻڌندو هو. انهيءَ اثر ڪري سندس ڪلام، غزل ۽ ڪافيون، جيڪي انڊين جي پراڻن گانن جي طرز تي لکيل آهن. جنهن جي ڌن تي پنهنجا غزل ۽ ڪافيون جوڙيون آهن.
سندس وفات 12 مئي 1978ع تي صوفي راڳ ٻڌندي ٿي. ان رات صوفي راڳ جو خاص بندوبست ڪيو هيائين. هڪ راڳي به گهرايو ويو هو. جنهن يڪتاري تي پئي ڳايو.
سندس هڪ بياض لکيل مليو آهي، جنهن جا ٽي ڀاڱا ٻڌايا وڃن ٿا، جنهن مان هڪ ڀاڱو دستياب ٿي سگهيو آهي. جيڪو “درد جون دانهون” جي نالي سان موجود آهي. هن مجموعي ۾ ڏهه ڪافيون، يارهن غزل، ۽ نَو مولود شامل آهن.
سندس شاعري، ڪافيون، غزل ۽ مولود انڊين گانن جي طرز تي، ساڳئي ڌن تي آڌاريل آهن. جنهن ڪري انهن ۾ ردم جو عنصر وڌيڪ آهي، جنهن کي سولائي سان ڳائي سگهجي ٿو.
سندس شاعري ۾ درد جون دانهون، اندر جون آهون، وڇوڙي جا ورلاپ، انتظار جون ڪيفيتون، اندر ۾ عشق جي آڳ، دل ۾ درد جو دود دُکيل، محبت جو مچ متل، سڪ ۽ سوز، پرينءَ کي پسڻ جي تانگهه سمايل آهي.
سندس شاعري روايتي اسلوب ۾ چيل آهي، ڪٿي ڪٿي نيون تشبيهون ۽ استعارا به ڪم آندل آهن. صنعت تجنيس حرفي جو استعمال به ڪيو آهي. سندس ڪلام ڇندوديا تي آڌرايل آهي. مولود به انهن گانن جي طرز تي آڌاريل آهن. اهڙيءَ ريت مولودن ۾ به موسيقي جو ميلاپ نظر اچي ٿو. جيڪي اڄ ڪلهه جا مولود گانن جي ڌنن تي جوڙيا ويا آهن. سندس مولود جديد مولودي شاعرن لاءِ ڄڻ هڪ رستو گهڙيو. هت سندس بياض مان هڪ ڪافي ڏجي ٿي.
طرز: ہم درد کا فسانہ دنیا کو سنائینگے
ڪافي
سـهــڻــا ڪــر تـــون ســيــنــگــار، اسـيـن آهــيــون ڏســڻ وارا،
اچ مــلــي وڃ درد وارن ســان، اســيــن آهــيــون وڃــڻ وارا.
1- تـنـهـنجي در جو دربان مان، تنهنجي ناز اڳيان نوڪر مان،
ســـهـــڻـــا نه ڪـــر تـــڪـــرار، اســـيـــن آهـــيــون ڳــنــڍڻ وارا.
2-تنهنجو نالو ٻڌي آيم مان، تنهنجي شهر ۾ پير پايان مان،
تنهنجي در اڳيان سرجهڪايان مان، اسين آهيون ڪسڻ وارا.
3- چوي “غلام” محمد آهيان اداس، ديدار دلبر جو ڪيان مان،
وڃــي پـيـش پـنـهـل جـي پـوان مـان، هـي ڏوهه بخشڻ سارا.
ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد “سنڌي” (1931ع ــ1996ع):
عبدالمجيد “سنڌي” ولد حاجي غلام حسين ميمڻ يارهين 11 سيٽمبر 1931ع تي ڳوٺ ماڙي تعلقو لکي ضلعي شڪارپور ۾ جنم ورتو. سندس تعليم ڊپلوما (سول انجنيئرنگ) ،ايم اي (سنڌي) ،ايم اي (ثقافت)،ايم اي (مذاهب عالم) ۽ پي ايڇ ڊي (سنڌي) آهي. علمي،ادبي ۽ تاريخي ڪتاب پڙهڻ،لکڻ ۽ گڏ ڪرڻ سندس خاص مشغلي ۾ شامل آهي. پاڻ پنهنجي عملي زندگيءَ جي شروعات ايريگيشن کاتي ۾ اوورسيئر سان ڪيائين،پر جيئن ته کيس شروعات کان ئي علم و ادب سان دلچسپي هئي،تنهنڪري ان نوڪريءَ کي خيرباد چئي ليڪچرار جي حيثيت ۾ جنوري 1962ع کان تعليم کاتي ۾ قدم رکيو.
ميمڻ عبدالمجيد “سنڌي”، ادبي زندگيءَ جي شروعات 1949ع کان نثر ۽ نظم ٻنهي سان ڪيائين،نظم ۾ “فائق” جي تخلص هيٺ پاڻ شعروشاعري به ڪئي، پر پوءِ ڪجهه وقت کان پوءِ نظم ڇڏي صرف نثر لکڻ لڳو، جن ۾ افسانا ۽ ڊراما وغيره شامل آهن. وقت گذرڻ سان گڏوگڏ افسانن، ڊرامن کان پاسيرو رهي صرف تحقيق، تنقيد ۽ تاريخ تي لکڻ لڳو. سن 1974ع ۾ پي _ايڇ_ ڊي ڪري ڊاڪٽريءَ جو اعزاز حاصل ڪيو.
ڊاڪٽرميمڻ عبدالمجيد “سنڌي” لڳاتار 47 سال سنڌي علم و ادب ۾ جيڪا سنڌ جي خدمت ڪئي آهي،اها فراموش ڪرڻ جهڙي نه آهي، هن وقت تائين مٿي ذڪر ڪيل موضوعن تي سندس 37 ڪتاب شايع ٿي چڪا آهن.جن ۾ تذڪره شهباز،تذڪره شعراءَ سکر،ڪريم جو ڪلام، ڏور، ماڻڪ موتي لعل، (ٻه ڀاڳا ) سکر جي سوکڙي (چار ڀاڱا)، پرک ۽ پروڙ، سنڌي ادب جو تاريخي جائزو، سنڌي ادب جو تنقيدي جائزو،جوتيون جواهرن جون،شرح سر ڏهر، فڪر لطيف،فڪر بيدل،ذڪر اشرف،ڏوهاري ڪير؟، ديس ديس جون ڪهاڻيون،سنڌي اٺو ڪتاب، سنڌي نصاب (نائين ۽ ڏهين لاءِ) ، سنڌي ڇهو ڪتاب (ايڊيٽنگ)،استادن لاءِ گائيڊ (ايڊيٽنگ)،پارس،(ٽي ڀاڳا)،ملا نصيردين جا لطيفا، اسلاميات،اسلامڪ ڪلچر، اقتصاديات (پهرين ۽ ٻئي ڪلاس لاءِ)، رتيءَ جي رهاڻ، سکر جهڙي سونهن،سنڌي علم ادب ،اصول ۽اهڃاڻ،پورهيت جو مان، شهري حياتي ۽ ڳوٺ ۽ سنڌي نعتيه شاعري وغيره شامل آهن. ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد “سنڌي” جا سنڌي کان علاوه اردو ۾ پڻ چار ڪتاب ،اسلام اور تعليم، اسلام اور مساوات،اسلام اور اخلاقي اقدار ۽ تذڪره شهباز شايع ٿي چڪا آهن. سندس اٽڪل 30 ڪتاب اڻ ڇپيل مسودن جي صورت ۾ وٽس موجود آهن.(39)
ڊاڪٽر صاحب سنڌ جو ڄاتل سڃاتل اديب جنهن سنڌي ادب جي بي لوث خدمت ڪئي آهي سندس ڪيل خدمت کان ڪو به نابري واري نه سگهندو. تحقيق جي ميدان ۾ روشن ستاري جي حثيت رکي ٿو. هن وقت مستقل رهائش لاڙڪاڻي شهر جي لاهوري محلي ۾ آهي. گوورنيمنٽ ڪاليج لاڙڪاڻي جو پرنسپال به رهيو.
ڊاڪٽر صاحب 11 فيبروري 1996ع مطابق .(21 رمضان 1416 هجري) ڪراچيءَ ۾ اسپتال ۾ وفات ڪري ويو. ڊاڪٽرصاحب ذيابيطس (ڊائيبيٽ) جو مريض هو.
اختر اديب (1932ع ــ 2003ع):
اصل پورو نالو غلام محمد شاهه (ثاني) ولد باغ علي شاهه لکوي متخلص “اختر” پنهنجي آبائي، تاريخي شهر لکيءَ ۾ 24 جولاءِ 1932ع مطابق 19 ربيع الاول 1351هه تي آچر ڏينهن جنم ورتو. سندس والد صاحب به سٺو حڪيم ۽ شاعر هو، جنهن جو ذڪر اڳئي باب ۾ ڪيو ويو آهي. سندس شروعاتي تعليم پنهنجي والد صاحب جي نگراني ۾ ٽنڊو جان محمد ضلعي ٿرپارڪر ۾ ٿي، اتي ٻه درجه پڙهي پوءِ وري ٽيون درجو سنڌ مدرسته الاسلام ڪراچي ۾ پڙهيو ۽ چوٿين درجي کان فائينل تائين شڪارپور شهر ۾ پڙهيو. ان سان گڏ 1958ع اديب عالم جو به امتحان پاس ڪيو. گونيمنٽ هاءِ اسڪول شڪارپور مان 1949ع ۾ اٺين ڪلاس جو امتحان پاس ڪيو.
سندس خاص مشغلو حڪمت ۽ ادب هو. پاڻ سٺو اديب ۽ شاعر هو، منجهس ڪيتريون ئي ادبي خوبيون هيون. جهڙوڪ: افسانه نويسي، مضمون نويسي، ناول نويسي ۽ ڊارامه نگاري سمايل آهي. پاڻ سنڌي، اردو ۽ سرائڪي زبانن ۾ لکيو. نظم جي شروعات 1956ع کان ڪئي ۽ نثر جي شروعات 1947ع ۾ ڪئي. سنڌيءَ ۾ شاهه لطيف ۽ اردوءَ ۾ علامه اقبال کان متاثر هو. پاڻ اختر اديب جي نالي سان ڄاتو سڄاتو ويندو هو. پر گهر ۾ يا پنهنجي شهر ۾ بابو شاهه جي نالي سان مشهور هو. ادب ۽ ثقافت سان چاهه هئڻ ڪري لکي شهر ۾ هڪ شاهه لطيف لائبريري ۽ شاهه لطيف ڊراماٽڪ سوسائٽي جو بنياد رکيو. سندس پنهنجا لکيل ست کن ڊرامه سوسائٽي جي تعاون سان لکي شهر ۾ اسٽيج ٿيا ۽ مقبول ٿيا. خاص طور تي جمهوريت ڊرامو ماڻهن ۾ گهڻو اثر ڇڏيو ۽ ان کي خوب ساراهيو ويو.
سن 1974ع ۾ لنواري شريف، خواجه محمد زمان ڪانفرنس ڪوٺائي ويئي هئي، جنهن ۾ پاڻ مقالو پڙهيو هو ۽ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي چينل هڪ تان رپورٽ پيش ٿي هئي جيڪا اڌ ڪلاڪ جي ريڊيو رپورٽ هئي، جنهن ۾ کيس ويهه منٽ نشر ڪيو ويو باقي ڏهه منٽ ٻين کي ڏنا ويا. اهو سيد منظور نقوي صاحب رڪارڊ ڪيو هو. پاڻ لنواري وارن بزرگن جو مريد هو ۽ نقشبندي طريقي جو ماڻهو هو. حڪمت سان خاص لڳاءُ هئڻ ڪري ٿوڙي عرصي ۾ حڪمت ۾ ڀڙ ٿي ويو. اهو سمورو فن پنهنجي والد بزرگوار کان ورتو. 1951ع کان باقاعده حڪمت خانو کوليو جيڪو اڄ تائين هلندو اچي. نهايت تمام هوشيار حڪيم هو. سندس ڪافي ڪلام هفتيوار نقيب سکر ۾ ڇپيو. انهن خوبين کان علاوه پاڻ هڪ سٺو مقرر به هو. اسٽيج تي بيهڻ کان پوءِ ڪلاڪن جا ڪلاڪ گذري وڃن پر سندس تقرير ختم نه ٿيندي هئي. موِضوع جي تهه تائين پهچڻ سندس خاص صلاحيت هئي. هفتيوار پنجتني حيدرآباد، خدام الدين لائلپور (اردو) ۽ ٻين ڪيترن ئي اخبارن ۾ رچنائون شايع ٿيون. سندس قلمي مواد تمام گهڻو آهي. انهن مان جيڪي تصنيفون آهن اهي هيٺ ڏجن ٿيون.
تصنيفات (قلمي) ـــ (سنڌي):
(1) افسانن جو مجموعو: هن ۾ هيٺيان افسانه شامل آهن
1 “گمراهه مسافر” جيڪو 5 جون 1955ع تي لکيو.
2 “هي مون ڇا ڪيو”؟ جيڪو پهرين سيپٽمبر 1957ع تي لکيو.
3 “برباد محبت” جيڪو پهرين آڪٽوبر 1957ع تي لکيو.
4 “طوفان” جيڪو 14 مئي 1958ع تي لکيو.
5 “محبوبه” جيڪو 15 مئي 1958ع تي لکيو.
(2) ٻيو به افسانن جو مجموعو: جنهن ۾ هيٺيان افسانا لکيل آهن.
1 مصيبت تي مصيبت (ڪاميڊي)2 خوفناڪ حادثو 3 انتقام4 قتل يا خودڪشي5 تعاون6 بليڪ ميل 7 زخمي 8 خوشيءَ ۾ غم 9 غم ۾ خوشي 10 طوفان کان پوءِ 11 نئون دور.
ڊرامه :
1 زمانو ڇا چوندو؟ 2 پارٽي 3 انسانَ ڪٿي آهن 4 راز 5 عمر ماروي 6 جمهوريت 7 مجرم ڪير قابل ذڪر آهن.
اردوءَ ۾ افسانه:
1 بيت گئي دن جيڪو 9 سيپٽمبر 1957ع تي لکيو.
2 نيلم (ڪاميڊي) جيڪو 16 سيپٽمبر 1957ع تي لکيو.
3 نيلو (ڪاميڊي) جيڪو 4 مئي 1958ع تي لکيو.
4 قسمت (ڪاميڊي) جيڪو 13 مئي 1958ع تي لکيو (خاص طور فلم لاءِ لکيل)
5 ايڪ شمع تين پرواني مزاحيه افسانو 17 مئي 1958ع.
6 ڪشتي دوڪنارا (ڪاميڊي) 22 مئي 1958ع.
7 دوراستي (ٽريجڊي) 24 مئي 1958ع.
اردو ناول:
1 هم ڪو عبث بدنام ڪيا.
2 ساون ڪي حسين راتين (جاسوسي ناول) پهرين مئي 1958ع.
3 مجاهد (اردو ڊرامو) 18 مئي 1958ع سيد حسن علي شاهه معصومي جي فرمائش تي لکيو. جيڪو حيدرآباد ريڊيو تان 1958ع ۾ ئي ريليز ٿيو.
ناول سنڌيءَ ۾:
1 “ڊاڪٽر” جيڪو جاسوسي ناول آهي، جيڪو هفت روزه نقيب سکر ۾ قسط وار شايع ٿيو2 طوفان3 ناوليٽ: شيبا.
2 ناوليٽ اردو: تجهه ڪوهي بيڪار شڪايت (ڊرامائي انداز ۾ لکيل) جيڪو سن 1965ع ۾ لکيو.
شاعري ۾: ا“ڪلام اختر” (سنڌ) 1956ع 2 “ڪلام اختر” (اردو) 1957ع.
پاڻ نهايت مهربان ۽ شفيق انسان هو. نه صرف اديب ۽ شاعر هو پر سٺو سماجي ڪارڪن به هو. سندس ڪجهه ڪلام نموني طور هت ڏجي ٿو. سندس لکڻيءَ ۾ تمام گهڻي رواني آهي. انهن مٿين تصنيفن کان علاوه مذهبي رنگ جا به ليک لکيل آهن.
1“مون ڏنو خدا” جيڪو ٻه سوء صفحن جو آهي 2 “صوفي طريقت جا نڪتا” اهم تصنيفون آهن. پر افسوس جو شايع ٿي نه سگهيون آهن. پاڻ پبلشر سان لهه وچڙ ۾ آيو مگر ڪوبه کڙ تيل نه نڪتو. ان وقت جي نڪرندڙ رسالن جي ايڊيٽر سان رابطو رکيو مگر هن کي نظر انداز ڪندا رهيا. نتيجي ۾ رسالن سان رابطو رکڻ ئي ڇڏي ڏنو ۽ دل شڪسته ٿي لکڻ به ڇڏي ڏنو ڪيترو وقت ته خاموش رهيو نثر لکڻ بند ڪري ڇڏيو هو. باقي شاعري ڪندو رهيو. موجود دور ۾ سندس مرثيي ۾ ڪوبه شاعر ثاني نظر نٿو اچي. مرثيه جو بادشاهه هو. فڪري توڙي فني لحاظ کان شاندار مرثيه سرجيا آهن. غزل ۾ به سٺي طبع آزمائي ڪئي. سندس نموني طور هيٺ ڏجي ٿو. قصيدو، نوحه، مرثيه، دوهيڙا، غزل مسدس وغيره. اختر اديب ڪجهه وقف علالت ۾ رهڻ کان پوءِ 30 مئي 2003ع ۾ وفات ڪري ويو. سندس آخري آرام گاهه سيدن جو مقام لکي آهي.
مـــرثـــيـــو “رحــــلــــت بـــتـــول جــنـــابه فـاطـمه الـزهرا”
ٿـي جـڏهـن مـحـروم ورثـي کـان وئـي بـنـت رســول،
دل شــڪــســته ٿــي وئـي بـابـي جـي امـت کان بتول،
ڪــيــئــن وڃــي فــريــاد پـــوءِ روضـــه رســول الله ۾،
جـيـئـيـن ته بـابـا تو هـر دم مون کي سانڍيو ساهه ۾،
فـــاطـــمـــه بــضــعــت ٻــڌايــو قــوم کــي تــو چــاهــه ۾،
بـعـد تـو کـان تـنـهـنـجـي امـت ٿـي ويـئـي گم لاهه ۾،
مـون کـي مـوٽـايـو آ خـالـي تـنـهـنـجـي امت بابا جان،
ڪـيـن ڪي آيو تنهنجي امت کي تنهنجو ڪو ڌيان.
ٿـي مـخـاطـب مـرتـظـيٰ سـان پـوءِ ڪيو زهرا خطاب،
تون گواهه آهين منهنجو اي ابوالحسن اي بوتراب،
ڪـلـمه گـويـن جـي طـرف مــون کـي پـهـتـو آ عــذاب،
جــي ڪــريــان فــريــاد ٿــي، گـردش ۾ ايـنـدو آفـتــاب،
آهه مـنـهـنـجـي جـي اثـر کـان هـي جـهـان ويـندو جلي،
ايـــنـــدي لـــرزش زمـــيـــن ۽ آســـمــان ويــنــدو جــلــي.
وصـيـتـون پـوريـون ٿـيـون زهـرا ڪــري ويئي رضا،
سـر پــٽــي حــيــدر رنــو بــي هــوش ٿــي دائـي فــضــا،
خــاڪ تــي پــڙ پــوڻ لــڳــا حــســنــيــن سـر آئـي قـضـا،
پـار ٿـي زيـنـب ڪـڍيـا لـٽـجـي ويـئـي بـنـت مـرتـضيٰ،
سـج کـي گـرهـڻ ويـو لـڳـي تـاريڪ ٿيو سارو جهان،
حالت محشر ڏسي “اختر” رنو آسمان.(40)
مٿيون مرثيو ڪل اٺن بندن تي مشتمل آهي، طوالت جي لحاظ کان صرف ٽي بند ڏنا آهن، پهريان ٻه ۽ آخري بند ڏنو آهي، هتي هڪ غزل به نموني طور ڏجي ٿو.
غـــزل
ستارن جو ٽٽو طلسم ته انسان کي ننڊ آئي،
بهار جيان فضا ۾ منهنجي ارمانن کي ننڊ آئي.
لکيل هئي ازل کان صحرا نوردي منهنجي قسمت ۾،
صنم جي ياد ۾ بيچين افسانن کي ننڊ آئي.
لکيو هو داستان مون وصل جي پر ڪيف راتين جو.
پڙهڻ سان داستانِ وصل نادانن کي ننڊ آئي.
اٿي ساقي ڀري ڏي جام ڪورنگين شربت جو،
تنهنجي محفل ۾ اڄ آباد پئمانن کي ننڊ آئي.
خبر هئي ڪهڙي گذري رات ويندي وصل جي هڪدم،
ملڻ سان تنهنجي هڪدم چنڊ ۽ تارن کي ننڊ آئي.
جلي ٿي صبح تائين شمع پڻ فرقت ۾ عاشق جي،
اڃا سانجهي ٿي آ مَس ته پروانن کي ننڊ آئي.
وصل جو لمحه رنگين ڪيڏو مختصر آهي،
طلوع فجر سان شب جي بيدارن کي ننڊ آئي.
سبق وٺ “اختر” کان جو پيغمبر آهي سج جو،
سندس آمد کان راتين جي گهنگارن کي ننڊ آئي.(41)
مـــســـدس
تنهنجي مـخـمـور نــگــاهــن جــو قــســم آ سـاقـي،
تنهنجي زلـفـن جـي گـهـٽـائـن جـو قـسـم آ سـاقـي،
تنهنجي پـر ڪـيـف نـگـاهـن جــو قـسـم آ سـاقـي،
تنهنجي طــلــســم وفــائــن جــو قــســم آ ســاقــي،
پيار جو گــيــت ٻــڌاءِ هــوش ٿــي مــدهــوش وڃــي،
تنهنجو اي يـار هي “اختر” جي ٿي بيهوش وڃي(42)
مـنـهـنـجـي مـلـت کـي بــيـدار ڪــر تــون اي نــقــيــب.
جـن وسـاريـو قـوم کـي اظـهـار ڪـر تـون اي نـقـيب.
ديـن و دنـيـا تـرڪ ڪـئـي جـن غـيـر جـو پـاسـو وٺـي،
اسـلام کـان نفرت ڪئي، نروار ڪر تون اي نقيب.
ڇـــا ڪـــنـــدا مـــيـــدان جــنــگ ۾ لاڦ جــي ٿــا هــڻــن،
مـيـاڻ مـان پـنـهـنجي کلي، تلوار ڪر تون اي نقيب.
مـلـڪ جـا بـاغـي رهـن ٿـا ڏور ڪـر سـي مــلــڪ مــان،
تـن جـو واپـس هِـتِ اچـڻ، دشوار ڪر تون اي نقيب.
عــيــش وَ عــشـرت ۾ رُڌل آهـن مـڙئـي جـيـڪـي امـيـر،
تــــن ســـنــدو کــولي، پـڌر اسـرار ڪـر تـون اي نـقـيـب.
قـــوم کـــــي جــــاهــــل بــــڻــــايــــو جــــن غــــدارن آهه اڄ،
تــن ڪـمـيـنـن جـي عـيـان، گـفـتـار ڪـر تـون اي نقيب.
جـــــوش رک حــــيــــدري ۽ صــــبـــــر شــــاهه ڪـــــربـــــلا،
پـنـهـنـجـي مقصد کي وڃي، اظهار ڪر تون اي نقيب.
ظـلـم جـا مـاريـل رهـن ڏيـنـهـن رات ٿـا جــي فــڪــر ۾،
تـن جـي دانـهـن و آهـه لـئـه، پـڪـار ڪـر تون اي نقيب.
نـشـنـه لـب پـنـهـنـجـو رکـي تـلـقـين ڪـئـي تـائـيـن سـان،
تــن ســنــدو ظــاهــر وڃــي اقــرار ڪــر تـون اي نـقـيـب.
لالــچــائــن جــي اچــي حــق جــي پــرســتــيءَ کــان مـگـر،
تـون نه تـن ڏي ڌيـان ڏي، انـڪـار ڪـر تـون اي نـقيب.
اول آدم عــيـســيٰ، مــوســيٰ پــوءِ مــحــمــد مـصـطــفـــيٰ،
تــن يـقـيـن جــو صــدا انــڪــار ڪــر تــون اي نــقــيــب.
پــشــت پـاکـر تـنـهـنـجـي هـونـدا مـصـطـفـيٰ وَ مـرتـضـيٰ،
مـلـڪ ۾ هـن جـي يَــزيــدي، خــوار ڪـر تون اي نقيب.
ڪــربــلا ۾ ســـر ڏئـــي اســـلام جــنــهــن زنـــده ڪــيــو،
تنهن نيڪ “اختر” جو صدا، افڪار ڪر تون اي نقيب.(43)
محمد صالح “خادم” (1933ع ــ 1983ع):
محمد صالح متخلص “خادم” ولد الاهي بخش ڏهراج مهر پنهنجي آبائي ڳوٺ صادق وانڍ ۾ پهرين جنوري 1933ع آچر ڏينهن مطابق 4 رمضان 1351هه ۾ جنم ورتو، سندس ڄمندي ئي ستين ڏينهن والده ماجده وفات ڪري وئي، پر هاديءَ وٽ هن جي حياتي باقي هئي، هن اوڙي پاڙي جي عورتن جي ٿڃ پي دنيا دورنگيءَ ۾ ڇورو ٻال ٿي پلجندو رهيو، شروعاتي تعليم ٽئين درجي تائين پنهنجي آبائي ڳوٺ صادق جي وانڍ ۾ ورتي پر پوءِ پرائمري اسڪول چڪ ۾ وڃي داخل ٿيو، جتي هن پنج درجا پاس ڪيا، پر انگريزن خلاف تحريڪ آزاديءَ زور شعور سان هلي رهي هئي، نيٺ آزادي ملي، ان سبب هندستان جو ورهاڱو ٿيو ۽ جدا پاڪستان وجود ۾ آيو، جنهن ڪري هتان جا مقامي هندو سنڌ کي ڇڏي هند هليا ويا، ان ڪري محمد صالح 17 اپريل 1948ع تي اسڪول رستم شهر ۾ داخلا ورتي ۽ فائينل جا ست درجا پاس ڪيائين، تنهن بعد 1950ع ۾ مٺياڻي شهر ضلعي نواب شاهه جي ٽريننگ ڪاليج مان ٻه سال ماستريءَ جو ڪورس به پاس ڪيائين، پاس ڪرڻ کانپوءِ به ڪجهه وقت کيس نوڪري نه ملي، ان ڪري کيس پنهنجو چوپايو مال جو ڌڻ هوندو هو، جنهن کي چارڻ لڳو ۽ والد صاحب کي ڪڙمت جي ڪم ۾ به هٿ ونڊائيندو رهيو، هڪ سال بعد هن کي پرائمري استاد ٿيڻ لاءِ نوڪري جو آرڊر مليو، جنهن ۾ دخليڪار ٿيو، ڪجهه وقت اتي رهڻ کان پوءِ بيگاري شاخ لڳ ڳوٺ وڏا ماڇي تعلقه خانپور ۾ نوڪري ڪيائين، اتان وري بدلي ٿيس، پوءِ ڳوٺ شير ڪوٽ ۾ رهيو، پر اتي به ٽڪاءُ نه آيس، پنهنجو آرڊر محمدآباغ تعلقي لکيءَ ۾ ڪرايو، پر کيس اتي به من کي ٽڪاءُ نه آيس مجبوراَ پنهنجي ڳوٺ صادق وانڍ ۾ آرڊر ڪرايو.
مرحوم جو لاڙو گهڻو فقيريءَ طرف رهيو، جنهن سبب هن ڳوٺ تماچاڻيءَ واري مولانا جان محمد قريشيءَ کي پنهنجو مرشد بڻايو، جنهن سندس ڪي وظيفا به ڏنا جن تي عمل به ڪيائين، ڳوٺ وڏا ماڇي ۾ هجڻ ڪري هن جي دوستي ٻڍل فقير جي پوٽي امام الدين انڙ سان ٿي، جنهن ڪري اتي فقير جي صحبت ۾ رهيو ۽ راڳ روپ جو شوق پيدا ٿيو، مرحوم هارمونيم وڄائڻ سکي پر پوءِ پنهنجي خريد ڪري ڳائندو ۽ وڄائيندو هو، ان ڳائڻ ۽ وڄائڻ بعد هن کي راڳ جي راڳيڻين جي مڪمل ڄاڻ حاصل ٿي.
مرحوم محمد صالح ان ڳائڻ وڄائڻ دوران ۽ راڳ رنگ جي محفلين ۾ وڃڻ ڪري کيس دل ۾ مجازي عشق پيدا ٿيو، مجازي عشق جي چوٽ لڳڻ سبب سندس دل دنبوري جيان وڄڻ لڳي، جنهن ڪري هن ان دل جي آواز کي شاعري جو روپ ڍڪايو، 1965ع کان هن باقاعده شعر و شاعري شروع ڪئي، سڀ کان پهرين هن غزل تي طبع آزمائي ڪئي، بعد ۾ سنڌي شاعري جي صنف بيت ۽ ٻين مروج صنفن تي به ڪئي، جهڙوڪ: مناجات، نعت، ڪافي ۽ قصيدو وغيره، غزل ۽ ڪافيءَ تي سندس تمام گهڻي دسترس حاصل هئي، فڪري ۽ فني لحاظ کان پوئين دور واري شاعري وڌيڪ وڌي ۽ ويجهي،سندس ڪلام سنڌي ٻوليءَ ۾ ملي ٿو، جيڪو راقم وٽ موجود آهي ۽ سندس فرزند وٽ به محفوظ آهي، سندس رچنائون ڪنهن به رسالي ۾ ڇپيل ڪونه ٿيون ملن، نه وري ڪو زندگي جو واضح احوال ملي ٿو.
مرحوم هڪ سٺو غزل گو ۽ ڪافي گو شاعر هو، ان سان گڏ سٺو موسيقار به هو، جنهن ڪري موسيقيءَ ۾ ڪيترائي شاگرد پيدا ٿيا، جن مان ماستر غلام حيدر شاهه ڳوٺ فتح ٽنڊو لڳ چڪ به هڪ هو.
سندس شاعري ۾ ڪٿي ڪٿي “مهر خادم الفقراءُ” به تخلص طور ڪم آندو آهي، مرحوم به هن پيڙيل سماج جو هڪ فرد هو، جنهن ڪري زماني جي لهرن ۽ لوڏن کان لڙي نه سگهيو. مجبوراَ معاشي مسئلن سبب پنهنجو اباڻو ڳوٺ ڇڏي چڪ شهر جي جڙيا پور محلي ۾اچي ديرو دمايو، ان لڏ پلاڻ سبب ۽ زندگي جي لاهن چاڙهن سبب دل کي ڌچڪا پهتا، جنهن ڪري هن گهڻو وقت راڳ روپ قائم رکي نه سگهيو، ڳوٺ ڇڏي اچڻ سبب بدلي ڪرائي ڳوٺ ڀرڪڻ ۾ ڊيوٽي سرانجام ڏيڻ لڳو، روزانو سائيڪل تي چڪ کان ايندو ويندو هو.
زماني جي گردشن، هماهمي ۽ گهما گهمي جي ماحول ۾ ، ذهن ۾ انيڪ سوچون پيدا ٿيون جنهن ڪري ڳچ ڪلام اتي ئي چيو، سندس ڪلام ۾ زماني جي لمن لوڏن جو ذڪر آهي، ته پير فقير جي شان ۾ قصيدو ۽ نعت مناجات به آهن،درد فراق، مجاز ۽ شڪوه شڪايت به آهي، ڪافين ۾ روڄ راڙو، ڪروڌ ۽ اندر جا اڌما نظر اچن ٿا، مطلب ته هڪ فطري انسان وانگر شاعري ۾ ساڳئي ڪفيت نه ٿي رهي، هونءَ به سماج ۾ شاعر جي هڪ ڪيفيت نه ٿي رهي، وقت ۽ ماحول جو شاعري تي تمام گهڻو اثر ٿيندو آهي، اهڙي طرح خادم صاحب جو به حال ساڳيو آهي، جنهن وقت ۽ ماحول مان جند آجي ڪري نه سگهيو. هونءَ به انسان کي ڏک ۽ درد، تخليق جو مادو پيدا ڪندا آهن، بقول انگريز شاعر جي ته “دنيا جي هر تخليق درد مان جنم وٺندي آهي”.
سندس ڪلام کي فني ۽ تنقيدي لحاظ کان ڏٺو وڃي ته ڪي ڪي ڪافيون فني لحاظ کان اڌوريون محسوس ٿين ٿيون، ڪي غزل به بحروزن جا بند ٽوڙي وڃن ٿا، پر زندگي جي پوئين حصي واري شاعر جي فن ۽ فڪر ۾ سٺي پختگي آيل ڏسجي ٿي. هڪ هنڌ فرياد ڪندي چوي ٿو ته:
لـکـان ٿو درد جـو دفـتـر، اهو سارو پڙهڻ گهرجي،
ڪريان مان فرياد تودر، اها منهنجي ٻڌڻ گهرجي،
وري هڪ هنڌ کيس هيڊ ماستر کان شڪايت ٿي پيس جنهن تي ڪافي چئي آهي، ڪافيءَ جو پهريون ٿلهه ڏجي ٿو:
استاد وڏا، ڪر نه ڦڏا، اها هيڊ ماستري آ چار ڏينهن،
نـاز جـنـهـن تـي تـو ڪـيـا، سا عملداري آ چار ڏينهن.
سندس مٽن مائٽن ۽ دنيا جي لمن لوڏن سبب کيس ٽڪاءُ نه آيو، پر بعد ۾ هن کي جلندر جي بيماري وڪوڙي وئي، جنهن کيس ڪمزور ڪري ڇڏيو، ان بيماري دوران پنهنجي نوڪريءَ تان رٽائرمينٽ جي درخواست ڏني، رٽائرمينٽ کانپوءِ ٻئي ڏينهن “يارهين جنوري 1983ع مطابق 5 صفر 1404هه، جمعي ڏينهن رستم شهر ۾ هن فاني سنسار کي ڇڏي ابدي راهن جو راهي ٿي ويو، رستم لڳ مينهون پير مقام ۾ دفنايو ويو.
پٺيان هڪ بيوه ۽ ٽي پٽ ٻه نياڻيون ڇڏي ويو، مرحوم خادم صاحب جو هڪ غزل ۽ هڪ ڪافي نموني طور هيٺ ڏجي ٿي. غزل جيڪو بحر رمل مثن مقصود جي ماپي تي ٻڌل آهي ۽ هڪ بيت به ڏجي ٿو. مرحوم جي راقم جي چاچي واحد بخش “فرهاد” حڪيم (رستم) سان دوستي هوندي هئي جتي سندس ڪچهري ۾ راقم به موجود رهندو هو.
غـــزل
دل کسي ڏيئي دلاسو، آهه دلبر جو رواج،
منهن پسائي مفت مارڻ، آهه منور جو رواج.
ٿا رُسـيـل پـرچـن سـگـهـو، نـت نـنـڍڙي، نينگر جيان،
ڇا سڄڻ جو ملڻ لاءِ، هوندو سهڻي سرور جو رواج.
ڏينهن جـو مـاڻـهـن اڳـيـان، ڪجهه ڪڇي ڪين ٿو،
رات ريجهن ۾ گـــذارڻ، آهــه انــــور جــــو رواج.
مـهـر “خـادم” مـون چـيـو، ته آهيان سندءِ گولو غلام،
ته به چيائين وڃ هتان، نـاهه نـوڪـر جـو رواج.(44)
ڪـــافـــي
مون کي مـــــــاروئـــــــڙا، اڄ ٿــــــا يـــــاد پـــــون،
اڄ ٿـا يـــــاد پـــــون، جــــــن لاءِ نـــــيــــڻ ســــڪــــن.
ايندا مـــون ابـــاڻـــا، جــي ســدا ســـاهه ســيــبــاڻـــا،
ڏسان ڀـــٽـــن ڀـــاڻــا، جــتــــي ســانـــگـــهـــي رهـــن.
ســدا هــڪ آ جــن جــي، تــوڙئــون آهــيـان تن جي،
ڄــائــي هــيــس جـن جـي، ســي مــٺــڙا شــال مــلــن.
مـوٽـي “خـادم” ويـنـدس، هـتـي ڪـيـن رهـنـديــس،
وڃي تن سان ملنديس،ٿيون سرتيون ياد ڪن .(45)
بـــيـــت
جيڪو پنهنجي لڏ پلاڻ وقت چيو هو.
تـــريـــچــا تــر مـان تـــڙيــا تــــريـــچـــن،
پــاڻ رهـــن پـــلــنــگــن ۾، تــڏا تــريــچـن،
نينگر من نڪرن، وٺن پاند پيءُ جو.(46)
مستانو محمد شاهه (1939ع ــ 1984ع):
پورو نالو سيد محمد علي شاهه ولد سيد عارب شاهه بخاري متخلص “مستانو شاهه” پنهنجي آبائي ڳوٺ ماڙي ۾ 4 آگسٽ 1939ع مطابق 17 جمادالثاني 1358هه، جمعي ڏينهن ڄائو، سندس تعليم ڪا خاص ڪونه هئي، ٽي درجه سنڌي پڙهيل هو، غازي غلام شاهه مست جو مريد هو، سندس شان ۾ قصيدا چيا آهن، سندس هڪ قصيدو مليو آهي، جنهن ۾ حاجن شاهه ۽ غلام شاهه جي ساراهه ٿيل آهي.
پاڻ هڪ مزدور ماڻهو هو، ڪا خاص آمدني ڪونه هئس، مسڪيني جي حال ۾ گذاريندو هو، شعر و شاعري ۾ استاد پنهنجو مرشد غازي غلام شاهه مست هو، سندس سمورو ڪلام لکت جي صورت ۾ موجود ڪونه آهي، ڇاڪاڻ جو لکي ڪونه سگهندو هو، جنهن ڪري لکت ۾ ڪونه ٿو ملي، البت ڪن دوستن، ساٿين سنگتين کي ڪجهه ڪلام ياد آهي، اڪثر ڪري مرشد جي اوتاري تي ويٺو ڪلام چوندو هو، زندگي جو ڳچ عرصو پنهنجي مرشد جي سيوا ۾ گذاريو.
مستاني، قافيون قصيدا ۽ غزل چيا آهن، قصيدو به سٽاءَ جي لحاظ کان ڪافيءَ جي نموني آهي، باقي مضمون جي لحاظ کان قصيدو آهي، سگهڙن سان ڪچهريون تمام گهڻيون ٿيندويون هيس، ميلن ملاکڙن جو شوقين، خاص ڪري جنهن به پير تي مليو لڳندو هو، سو اتي ضرور ويندو هو، سهروردي طريقي جو ماڻهو هو، بريلوي خيالات رکندڙ هو.
مستاني صاحب پنجيتاليهه سالن جي ڄمار ۾ 14 ڊسمبر 1984ع جمعي ڏينهن مطابق 20 ربيع الاول 1405هه ۾ رحلت فرمائي.(47)
سندس نموني طور هڪ ڪافي ۽ هڪ قصيدو، هيٺ ڏجن ٿا، جڏهن راقم 1982ع دوران ضلعي شڪارپور جي ڳوٺن جي تاريخ قلمبند پئي ڪئي، ان وقت غلام شاهه غازي مست جي مزار تي ويٺل ڪن عقيدتمندن ٻڌايا هئا ۽ قلمبند ڪري ڇڏيا هئا.
ڪـــافـــي
سدا تنهنجي پيار ۾، رهان هر دم بيقرار،
ســڪـن اکڙيون، ڪرن پيون انـــتـــظـــار،
لــڳـــن ٿيون هوائون، آهـــن نـــازڪ نـــظـــارا،
ڪيون پيار پــاڻ ۾، ٿــا چــمــڪـــن ســتـــارا،
چون ٿيون فضائون آهي برهه جو بهار.
تـو مـلڻ جـــو مـــون ســـان واعــــدو ڪــيـو هـو،
ته گڏ رهڻ جو به واعـدو ڪـيـو هــــــو،
تـــڙپـان راتــيـان ڏيـنـهـان، راهه جو ڪـيـئـه وار.
مـحـب “شـاهه مـسـتـانـي” جـو سهـڻـو صنم تون،
تڏهن ته لکيو هي نرالو نظم مون.
مولا ڪندو ڪڏهن، ڪري ايندين تون سينگار.(48)
مستاني جي ڪافيءَ ۾ ڪٿي ڪٿي وزن جي ڪمي محسوس ٿئي ٿي، ڪٿي ته قافيو به چڱيءَ طرح ڪونه ملايو آهي، بهرحال ٿوري تعليم هوندي به هن ڪافي لکڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، ٿي سگهي ٿو ته سندس اها ڪافي شروعاتي زندگي جي هجي، جڏهن راقم ماڙي ويو هو ان وقت زندهه هو پر ملي نه سگهيو هو، سندس قصيدو بحر مجتث مثن سالم تي ٻڌل ملي ٿو، ان مان ظاهر آهي ته سندس بحروزن جي چڱيءَ طرح ڄاڻ حاصل هئي.
قـــصـــيـــدو
تـون آن سـخـي شـاهه حـاجـن، مـحـبـوب جي آ نشاني،
غــازي غـلام شــاهه جـي تـوتـي، خـاص آ مـهـربــانـي.
صــورت تـنـهجي نرالي آ، چمڪن جيئن چنڊ ۽ تارا،
اکــڙيــن تــنــهــنــجــن ۾ آهــن، نــوري ســنــدا نــظــارا،
هـر غـم هـلـيـو ٿـو وڃي جو، آپسي پاڪ جو نشاني.
مـنـزلـن چـئـنـي جـو مـالـڪ، سـاجـو سـتـار کان ملي آ،
نوري مـٿـان هـون چـادر، مـلائـڪـن تنهنجي جهلي آ،
ڪـــيـــو ســيـر تــو ســمــورو آ، رهـبـر آهـي روحـانــي.
قـــائـــم ڪـــيـو آ قـلـنـدرن، عاشـقن تـنـهـنـجـو اوتـارو،
نــنــگــر هــلــي ٿــو هــر دم، ســانــوڻ تــوڙي ســيــارو،
جـــيــڪــي اچــن ٿــا ســوالــي، ٿــي مــنــٽ ۾ آســانــي.
ڪـري عـرض ٿـو “محمد شاهه” هٿڙا ٻڌي اوهان کي،
ڀرپور ڪريو ته جهولي، ڪَرِ قرب ڪو، يَر اسان تي،
پــر آهـيان غـلام تـنـهـنـجـو، جي ته قيد آهي زندگاني.(49)
لـــطـــف عــلي “لــطــف” (1939ع ــ 2005ع):
لطف علي ولد دلمراد بن عبدالستار بن ستار ڏنو سومرو متخلص “لطف” پنهنجي آبائي ڳوٺ ٽنڊو علي شير ۾ 22 سيپٽمبر 1939ع مطابق 7 شعبان 1358هه تي جمعي ڏينهن پيدا ٿيو. سندس تعليم ڇهه درجا سنڌي آهي، شروعاتي تعليم پنهنجي قديم ڳوٺ ٽنڊي علي شير ۾ حاصل ڪئي، ٽنڊي ۾ صرف هڪ درجو پڙهيو پوءِ ڳوٺ پناهه شجراءَ تعلقو خانپور ۾ داخله ورتي، ان سان گڏ اتان جي مشهور مدرسي ۾ قرآن شريف ناظره پڙهڻ لاءِ داخل ٿيو، حاجي حافظ محمود وٽان قرآن شريف پڙهي پورو ڪيائين. مفلسيءَ سبب وڌيڪ پڙهي نه سگهيو. روزگار لاءِ تمام گهڻا ڌنڌا ڪرڻا پيا. ڪڏهن سرڪاري عارضي نوڪري ۾ ته ڪڏهن خانگي نوڪرين ۾ گذر سفر ڪندو رهيو. پاڻ ايريگيشن ۾ ڪچو داروغو به ٿي رهيو. راڳ رنگ جي محفلين جوڪوڏيو. ان شوق سبب پاڻ به يڪتارو چپڙي کنيائين پر گهڻو وقت جٽاءُ ڪري نه سگهيو. ان ڳائڻ وڄائڻ سبب پاڻ سال 1970ع کان شعر چوڻ شروع ڪيو. پوءِ ته خاص مشغلو شعر و شاعري رهيو. ان ۾ سندس استاد وڏو ڀاءُ عمردراز هو (جيڪو هڪ سٺو شاعر هو، پر افسوس جو سندس ڪلام ملي نه سگهيو آهي).
زماني جي ڏکن ڏاکڙن، لمن لوڏن، هيرين ڦرين کيس هڻي وڃي هيڻو ڪري ڇڏيو. انهن ڏکن هوندي به سندس عزم اوچا رهيا. کيس جيڪا محبوب جي لوري ۽ لنو لڳل هئي، سا سسڻ بجاءِ وڌيڪ ڦنڊڻ لڳي، ان سبب ڪري سندس شاعري ۾عشقيه رنگ ڀريل نظر اچي ٿو. ۽ زماني جا ڏک سور پٽيندي نظر اچي ٿو. سندس شاعري دردن جو داستان آهي.
ان کان سواءِ لوڪ شاعري به ڪئي، جنهن ۾ مذهبي رنگ ڀريل نظر اچي ٿو.سينگار ۽ ڏور جو به سٺو شاعر هو. پاڻ ڪافيون ۽ بيت به چيا آهن. کيس زماني جي زندان هڪ هنڌ ٽڪڻ نه ڏنو، ان سبب ڪڏهن ڪٿي ته ڪڏهن ڪٿي، ڪجهه وقت حاجي خان ڪلهوڙو تعلقه خانپور ۾ وڃي ويٺو. پر اتي به کيس جيون کي آنند نه آيو، لڏي اچي رستم جا وڻ وسايائين، رستم ۾ شعر وَ شاعري به ڪندو رهيو. پر رستم مان کيس ڳوٺ جي وڏيري جاءِ تي قبضو ڪيو. جتان لڏي وڃي بچل شاهه مياڻي سکر ويٺو. سندس هڪ شاعري جو مجموعه ڪلام آهي. جيڪو قلمي صورت ۾ پوين وٽ موجود آهي، نموني طور سندس ڪجهه ڪلام هيٺ ڏجي ٿو. سندس ڪلام ڪنهن به سنڌ جي اخبار يا رسالي ۾ ڪونه ڇپيو ڪجهه وقت بيماري جي حالت ۾ رهيو، جنهن کي جگر ۽ ٽي.بي جو اثر هو. 23 آڪٽوبر 2005ع مطابق 18 رمضان 1426هه ۾ وفات ڪري ويو. پٺيان ٽي پٽ پنج نياڻيون هڪ بيوه ڇڏي ويو. سندس آخري آرام گاهه بچل شاهه مياڻيءَ جي قبرستان ۾ آهي.
ڏور جـــو بـــيـــت
ٻــڌي ٻــولي ٻهڳڻ جي، اچي جوٽيائين جنگ،
ڇــڪــي ٻــڌائين ڇوهه مان، چيلهه برابر تنگ،
مــــاري مــــڙنــــي کــي مــســتُ ٿــيــو مــلــنــگ،
“لطف” ان جو نينهن ننگ، نڪري نروار ٿيو.
ڀڃڻي: حضرت اويس ڪرني جڏهن خبر ٻڌي ته حضور ﷺ جو ڏند مبارڪ شهيد ٿي پيو آهي. ان ڪري پنهنجا هڪ هڪ ڪندو سڀ ڀڃي ڇڏيائين.
سينگار جو بيت
اکيون منهنجي عجيب جون، ريءَ ڪجل ڪاريون،
هرڪن پيون هرڻ جيان، هر جاءِ هيڪاريو،
وارا ڪن واسينگ جيان، هي چريون چوڌاريون،
اهي مزگان موچاريون، “لطف” سڌيون ٽپن سيني کان.
بــيــت
آءُ پرين پيارا ته ڪــــــــيــــــــون روح رهــــــــــاڻ،
نڪري وڃي نـڀاڳ جي هن ڪانـٽي مان ڪـاڻ،
ته پـڙ سـڌا ٿين پيار جا، اهـا مــڃ تــون آڻ،
سڄڻ گڏجي “لـــطـــف” ســاڻ، رهه اچـــي رســـتـــم ۾.
اڄ پڻ عجيبن اوچتو، نيڻ ملايا نيڻن،
سري ويـا سـور جــيـڪي مـون وٽ هـيـا مـڻـن،
جي اهڙا پرين پير کڻن، ته “لطف” سکيا رهون سنسار ۾.
آءُ عجيب اڱڻ تي ته هـڻـون نـيـهن سندو نعرو،
کلي گـذاريون خوشيءَ سان ڏيـنـهـن سـڄو سـارو،
لائــق ڪر “لـطـف” تي ته لـهـي مـن سـندو مونجهارو،
پوءِ سـانوڻ ۽ سـيـارو،آهـيان نوڪر تـنهنجي نانوَ جو.
ڪـــافـــي
آءُ تون پيارا ڪر نه ڪنارا،
ايڏا نه ڏي آزار، ڪجهه سمجهه ته سهڻا ڌار.
جدائي تنهنجي ۾ جان وئي جلي، ڳڻتين ڳاريو ماس،
ڏاڍو آهين سڀ کان سهڻا، ڪونه ڪرين ڪنهن تي قياس،
سڪ ۾ سڪائين، اک نه ملائي، تيز گهمي رفتار.
ڇوڙي ڇڏين ٿو يار ڪلهن تي، ڪاريهر ڪارا وار،
ويتر وجهين ٿو زور سان سهڻا، قهري ڪجل ڪارا وار،
نوان ناز ڌارين، ڪين نهارين، سرس ڪرين سينگار،
پل پل “لطف” ٿو توکي پڪاري، ڏي ملڻ جو اقرار،
توريءَ جدا منهنجا سهڻا آهي رهڻ بيڪار،
ٻڌ تون آهون، درد دانهون، تون ئي سومري جي سرڪار.(50)
سيــد لــعــل شــاهه بــخــاري (1939ع ــ 2010ع):
سيد لعل شاهه ولد سيد جمال شاهه بخاري متخلص “سيد، لعل، شاهه” پنهنجي آبائي قديم ڳوٺ ماڙي تعلقو لکي ۾ 17 نومبر 1939ع مطابق 5 شوال 1358هه تي جمعي ڏينهن جنم ورتو. شروعاتي تعليم پنهنجي آبائي ڳوٺ ماڙيءَ ۾ ئي پرائي، تنهن بعد شڪارپور شهر مان مئٽرڪ پاس ڪيائين،. تعليم سان دلي لڳاءُ سبب پاڻ ايم.اي(سنڌي)، بي.ايڊ ۽ ايم ايڊ جون اعليٰ سندون حاصل ڪيون. سندس خاص مشغلو لکڻ ۽ پڙهڻ هو، ان ڪري سندس شعرو شاعري جو شوق تمام گهڻو هو. پاڻ هڪ سٺو شاعر ۽ اديب ٿي گذريو آهي.
پاڻ نظم جي شروعات 1950ع کان ڪئي ۽ نثر جي شروعات 1965ع ۾ ڪئي. سندس نظم ۾ محمد يعقوب حاجاڻو استاد هو. ۽ نثر ۾ سندس ڳوٺائي سنڌ جو ڄاتل سڃاتل اديب ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي هو. لعل شاهه بخاري سنڌي، اردو ۽ سرائيڪي ۾ شاعري ڪئي. سندس قلم مان ڪيتريون ئي ڪاوشون نڪتيون جهڙوڪ مقالا، مضمون، خاڪا ۽ شعر وَ شاعري وغيره پر انهن کي ڪتابي شڪل ڏنل نه آهي. پاڻ جيڪي ڪجهه لکيو سو سندس محفوظ آهي. باقي سنڌ جي رسالن ۽ اخبارن ۾ گهٽ ڇپيو. ڪجهه شاعري ۽ مضمون ڪاليج مئگيزين سکر، سي اينڊ ايس ڪاليج شڪارپور جي مخزنن ۾ ڇپيل آهن. پاڻ تعليم کاتي ۾ ليڪچرار ٿيو ڪجهه وقت اسلاميه ڪاليج سکر ۾ به رهيو.
پاڻ اسسٽنٽ پروفيسر طور سي اينڊ ايس گورنيمنٽ ڊگري ڪاليج شڪارپور مان رٽائر ٿيو. نهايت سنجيده، مهربان ۽ شفيق استاد هو. تعليمي ادارن طرفان ٿيندڙ ادبي محفلن ۾ وڏي شوق سان ويندو هو. ۽ حصو وٺندو هو. سندس خاندان ۾ ڪيترائي شاعر ٿي گذريا آهن. سندس والد صاحب به شاعر هو. جنهن جو ڇهين باب ۾ ذڪر ڪيو آهي.
نثر ۽ نظم ۾ ڀڙ آهي. لکڻ جو انداز سولو ۽ سٺو آهي ۽ ان ۾ زبردست رواني آهي. فني توڙي، فڪري لحاظ کان، سندس شاعري شاندار آهي. سندس ڇپيل ڪتاب “موتين مٺ” مرتب ڪيل آهي. جيڪو پهريون دفعو جنوري 1979ع ۾ شايع ٿيو. هي ڪتاب سنڌي ادبي سوسائٽي سکر پاران ڇپايو ويو جنهن کي ماڊرن پرنٽنگ پريس شڪارپور ڇپي پڌرو ڪيو. هن ڪتاب ۾ روهڙيءَ جي قاضي علي اڪبر درازي جي ڇپيل ڪتابن تي آيل مختلف اديبن جا تبصرا اخبارن ۽ رسالن مان پندرهن تبصرا کڻي شايع ڪرايو آهي. پاڻ ڪجهه وقت علالت ۾ رهڻ کان پوءِ 16 جولاءِ 2010ع ۾ بروز جمعو، هن فاني جهان مان لاڏاڻو ڪيو. کيس فاليج جو مرض هو. کيس آبائي قبرستان ۾ دفنايو ويو. سندس نموني طور ڪجهه ڪلام هيٺ ڏجي ٿو:
ڪـــافـــي
قهري ڪلجڳ جو، هي ڪلور ته ڏس،
مـاڻـهـو مـلـڪـيـت لئي مجبور ته ڏس!
اچــــي ڪـــوڙ وتـــو آ ڪـــثـــيـــرن کــي،
ســـچ ڪـــيـــن وڻـــي ٿـــو پـــيـــرن کـــي،
ڏاڍو حـــــرص لــــڳــــو آ امــــيـــرن کـــي،
ڪــيــو نــفـس نـڀـاڳـي، نـاسـور ته ڏس!
آهــــــــي دولـــــــــت ڏاڍو داد ڪـــــــيــــــــو،
پـتـو پـنـهـنـجـي پرائي جـو ڪـيـن پـيـو،
لــــــڄ لــــهــــــي ويــــئـــي ايــــمــــان ويــــو.
گُــهــٽــي غــيـرت پـوءِ به غـرور ته ڏس!
ڪــري نــانــگــو نـاڻــو نــچــائــي کــڻــي،
ڀـــلــي مـان عــزت نه بـــچـــائـــي کـــڻـــي،
مــچ ڪــلــفــت وارو مـــچـــائــي کـــڻـــي،
اک ڪــڪــڙي مــن مــخــمــــور ته ڏس!
چــوي ڏاڍو نه ڳــالــهــه مــڃــيــنــداسـيـن،
آئــي رزق کــي ٿــاٻــو نه ڏيــنــداســـيــن،
ڇــڏي پــئــســو غــريــب نه ٿــيــنــداسـين،
هــــــن دنــــــيـــــا جــــو دســــتــــور ته ڏس!
ســــويــــن ٺــاهه ٺــڳــيءَ جــا ٺــاهــيــو ٿــا،
پــــوءِ ڏوڪــــڙ خــــوب ڪــــمــــايــــو ٿــــا،
پــڙهــي فــرض گــنــاهه کي لاهـيـون ٿــا،
آهــي زر جــو ڪــيـڏو، ضـرور ته ڏس!
سـچـي ڳـالـهه “سـيــد “جــي ســجــائــي آ،
اهـــــــا آڪــــــڙ ســــــيــــــٽ اجـــــــائـــــــي آ،
بـــس ڪـــوڙ جــي مــنــهــن ۾ ڇــائــي آ،
جـيـڪو سيٺين کي آهي، سور ته ڏس!(51)
غـــزل
عـشـق پـنـهـنـجـو ازل کـان لائـي ڇـڏيـئـي،
فـرش کـان ڄـڻ عـرش پـهـچـائـي ڇـڏيـئـي.
تـنـهنجي صورت جي ثنا ڪهري ڪريان،
يــار،يــوســف کــي به شــرمــائـي ڇــڏيـــئـي.
تـنـهـنـجي تـيـر نـظـر جـا ڪـيـئـي شـڪـار،
گهور سان مون کي سڄڻ گهائي ڇڏيئي.
تــنـهـنـجـو جــلـوو جـان کـان جـانـي عـزيـز،
ڪــنــڌ ڪــوپــن جـا به ڪـيـرائـي ڇـڏيـئـي.
تــنــهــنــجــي ســيــرت آ ســدا مـثــل بــهـار،
جـوت سـان هـن جـڳ جـرڪـائـي ڇـڏيـئـي.
“لـعـل شـاهه” سـان لـک لائــق تــو ڪـيـان،
سـوز جـو سـهـڻـل سـڳو ساهي ڇڏيئي.(52)
غلام حسين “مجبور” (1940ع ــ 1997ع):
غلام حسين ولد محمد سومر سيٺار، متخلص، مجبور” پنهنجي آبائي شهر چڪ ۾ 18 مارچ 1940ع مطابق 8 صفر 1359هه تي سومر ڏينهن جنم ورتو. شروعاتي تعليم چڪ شهر ۾ ئي حاصل ۽ ڪجهه انگريزي تعليم به چڪ شهر مان حاصل ڪئي. سندس خاص مشغلو ادب پڙهڻ ۽ تخليق ڪرڻ ۽ صحافت سان لڳاءُ پڻ پاڻ هڪ سٺو شاعر ۾ اديب ۽ صحافي آهي. پاڻ نظم جي شروعات 1962ع کان ڪئي ۽ نثر جي شروعات 1952ع کان ڪئي. پهريائين نثر ۾ مضمون لکڻ شروع ڪيو. نظم ۽ غزل لکڻ لڳو. سندس نظم ۾ استاد: منصور ويراڳي ۽ مينهون خان “سوز” بلوچ هو. نثر ۾ استاد : حافظ مولوي عبدالحميد ڀٽي (المينار جو ايڊيٽر) ۽ مرحوم علاوُالدين سمون “سالڪ” (هفتيوار حريت جو ايڊيٽر) هو. پاڻ سنڌي ۽ اردو ٻولين ۾ لکندو هو.
سنڌ جي مشهور رسالن ۽ اخبارن ۾ ڪلام ڇپيو. هيٺين رسالن ۾ مواد ڇپيو:
روزنامه نواءِ انقلاب سکر، 1967ع ۾ روزنامه نجات سکر 78ــــ1977ع، هفتيوار شمشير سنڌ سکر 1966ع ۾ هفتيوار المينار سکر 60ـــــ1959ع، هفتيوار روشن سکر 59ــــ1958ع، ماهنامه مرتضيٰ لاڙڪاڻو50ـــــ1952ع، ماهنامه گلستان (اردو) (سنڌي) حيدرآباد 54ـــــ1952ع، ماهنامه بادل 1955ع، ماهنامه فلمي دنيا سکر 1958ع ۾ ماهنامه گل ڦل 53 ـــ 1952ع ۾ مواد ڇپبو رهيو آهي.
صحافت سان وابسطه هئڻ ڪري سنڌ جي مختلف اخبارن سان وابسطه رهيو. جن مان: نوائي وقت ڪراچي، سنڌ نيوز حيدرآباد ، يادگار سکر وغيره.
پاڻ صحافت جي شروعات، هفتيوار روشني سکر جي مالڪ مرحوم محمد عالم مڱريو جي زير اثر شروعات ڪئي. ان کان علاوه: روزنامه عبرت حيدرآباد، هلال پاڪستان ڪراچي آفتاب حيدرآباد، مهراڻ حيدرآباد، هفتيوار جدوجهد،ڪراچي، هفتيوار جرت ڪراچي ۽ روزنامه نوءِ انقلاب سکر سان وابسطه رهيو. اردو اخبارن ۾: روزنامه مشرق ڪراچي امروز ملتان، نعره حق سکر ۽ ڪوئٽيه، يادگار سکر، نوائي وقت وغيره. انهن سرگرمين کان سواءِ سياست سان به پاڻ ڳنڍيل رهيو.سندس نثر توڙي نظم ۾ تمام سٺي رواني آهي. شاعري ۾ صرف غزل چوندو هو.
چڪ ۾ ادبي ماحول ۽ سرگرميون پيدا ڪرڻ لاءِ زبردست ڪوششون ڪيون.پاڻ نه صرف ادب لاءِ پاڻ پتوڙيائين پر سماجي ڀلائي لاءِ ڪم ڪندو رهيو.
1975ع ۾ چڪ فلاح بهبود انجمن قائم ڪئي جنهن ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو، پر مالي مدد نه هئڻ ڪري 1976ع جي آخر ڌاري ادارو غير سرگرم رهجي ويو. پاڻ سماجي ورڪر، اديب شاعر ۽ صحافي هو. ان کان علاوه “چاس” (چڪ ادبي سنگت) جو ميمبر پڻ هو. رچنائون ۽ ڪوتائون فني توڙي فڪري لحاظ کان تمام سٺيون آهن.
1992ع ۾ روزانو “پڪار” سکر/ڪراچي جو سرڪيوليشن مئنيجر به رهيو آهي هي بيباڪ صحافي هو. صحافت کان علاوه هو علم ابجد ۽ ستارن جي علم جو به ڄاڻو هو. کيس اولاد ۾ هڪ پٽ هڪ نياڻي پٺيان ڇڏي. سيٺار غلام حسين “مجبور” 2 نومبر 1992ع ۾ رات جو ساڍي اٺين بجي هڪ مهينو بيمار رهڻ کان پوءِ هن فاني جهان مان لاڏاڻو ڪري ويو. کيس چڪ شهر ۾ ئي دفن ڪيو ويو. علالت دوُران حرا ميڊيڪل سينٽر سکر ۾ داخل هو.
غـــزل
چـنڊ اڀـري، ان جـو خـيـال آيـو،
تن انڌيرن تي به اڄ جمال آيو.
ان جـــي مـــهـــربـــانــيــن ڏي ڏســي،
رخ حــالــــت تــــي بــه مــــلال آيــــو.
هن جي زبان کي ڄڻ لغام هو،
سـمـائـجي صورت ۾ سوال آيو.
فـڪـر جـو دوُر هـو پيئڻ تائين،
هڪ ٻه ڍڪ پي وري خيال آيو.
پي ته نڪتو آهيين پياسي “مجبور”،
فـاقـئه مـسـتـيءَ جـو ڄـاڻ سـوال آيــو.(53)
غـــزل
حـسـن پـر تـنـهـنـجـو حــسـن خــدا ڄــاڻـي سـتـم آ،
مـٽـجـي جـي وڃـي دنـيـا گـهٽ آ تنهنجو قسم آ.
مــون تــي به ان جــو هــاڻـي نــازل ٿــيــو ڪــرم،
مــــرڻ لــــئــــي جــي غــم آ، زنــدگــي به ته غــم آ
ڇــــڏ کــــڻــــي زمــــانه مــحــبــت جــي کــيــل کــي،
ســچــو هــجــي مــحــبــوب ته جــدائــي به ڪرم آ.
راهه غــــــم ۾ بــه تــه هــــــــلــــــڻــــــو پــــــوي ٿــــــو،
ان ۾ به تــنــهــنــجــي زلــف پـريـشـان جـو قـدم آ.
سڀ جي ٻڌم سڀ کي ٻڌايم تنهنجا مليل سور،
“مــجــبــور” ٻـيـن جـو ڇـا، تـنـهـنـجـو ته بـلـم آ.(54)
وزيـــر عـــلي ســومــرو(1941ع ـــ 2011ع):
وزير علي ولد محمد اسمائيل سومرو، اصل پنهنجي آبائي ڳوٺ سون مياڻي ۾ پهرين ڊسمبر 1941ع تي 11 ذوالقعد 1360هه تي، سومر ڏينهن پيدا ٿيو. سندس شروعاتي تعليم چڪ ڳوٺ ۾ ئي ٿي 1956ع ۾ چڪ مان سنڌي فائينل جو امتحان پاس ڪيائين، تنهن بعد وڌيڪ تعليم کي جاري رکيو، 1971ع ۾ بي اي جو امتحان، 1972ع ۾ بي.ايڊ، 1976ع ۾ ايم.اي سنڌيءَ ۽ ايم.ايڊ 2000ع ۾ پاس ڪيائين. سندس خاص مشغلو ڪتاب پڙهڻ ۽ انهن کي ترجمو ڪرڻ پاڻ ڪيترائي ڪتاب ترجمو ڪيا ۽ ڪافي پنهنجون ڪهاڻيون ۽ مضمون لکيا سٺو اديب هو. پاڻ شاعري وغيره ڪونه ڪئي ۽ نه ئي ان کي پسند ڪندو هو. نثر لکندو هو. ۽ نثر پڙهندو هو.
پاڻ نثر لکڻ جي شروعات 1960ع کان ڪئي. سندس ڪيترن ئي اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپيو. مضمون: “زمزم جو کوهه” روزنامه نواءِ انقلاب سکر ۾ ڇپيو، اُٺ تي مڪمل جامع ۽ معلوماتي مضمون گل ڦل رسالي ۾ شايع ٿيو، شهادت حضرت عثماني غني رضه ترجمو ڪيل مضمون ماهوار پيغام ڪراچي جي سيپٽمبر ۽ آڪٽوبر 1983ع جي پرچي ۾ ڇپيو. “موهني” ڪهاڻي، جيڪا سياره ڊائجسٽ جي قرآن نمبر تان ترجمو ڪئي، جيڪا ماهوار رسالي، پيغام، مئي جون 1984ع جي پرچي ۾ شايع ٿي. ياد رهي ته موهني مزار نادر بيگ به لکي هئي، جيڪا سنڌي ادب جي شروعاتي جديد ڪهاڻين ۾ شمار ٿئي ٿي.
مضمون “رحلت نبوي” ترجمو ڪري ماهوار پيغام ڊسمبر 1984ع ۽ جنوري 1985ع ۾قسط وار ڇپيو. ان کان سواءِ مولانا ابوالڪلام آزاد جو مشهور ڪتاب: “انسايت موت ڪي دروازي پر” جو ترجمو ڪيو. پر اهو ساڳيو ڪتاب علي محمد راهمو به ترجمو ڪيو هو جيڪو 1975ع ۾ ڇپجي، منظر عام تي اچي چڪو آهي. پر سندن لکڻين ۽ ترجمي ۾ ڏينهن رات جو فرق آهي ٻنهي جو آزاد ترجمو ٿيل آهي.
پاڻ پهريائين 16 مئي 1960ع کان پرائمري استاد ٿيو پر پوءِ پرومشن ٿيس، ۽ 5 مارچ 1983ع ۾ ايڇ .ايس. ٽي (HST) ٿيو. گورنيمنٽ هاءِ اسڪول نمبر ون ميناره روڊ ۾ استاد رهيو. سندس طبعيت کلمک هئي پر ڪڏهن ڪڏهن بلڊپريشر سبب کيس ڪاوڙ اچي ويندي هئي پر پوءِ ان کي وساري ڇڏيندو هو سندس وڏا مياڻي ڳوٺ مان لڏي اچي چڪ شهر ۾ ويٺا. ادبي محفلن ۾ وڃڻ جو ڪوڏيو هو. سندس گهر ۾ هڪ ذاتي لائبريري آهي جنهن ۾ ٻه هزارکن ڪتاب ٿيندا. جن ۾ اڪثر ادبي، ۽ مذهبي آهن. سندس “سومرن جي تاريخ” نالي سان ڪتاب شايع ٿيو، جنهن ۾ هن جي قلم جو گهڻو زور سومرن کي عرب نسل سان ملائڻ تي رهيو. 30 نومبر 2001ع ۾ کاتي مان رٽائر ٿيو. وزير علي سومرو 21 جولاءِ 2011ع ۾ وفات ڪئي، سندس آخري آرامگاهه چڪ شهر جي قبرستان ۾ آهي.
وزير علي سومرو جا هيٺيان ڪتاب ڇپجي چڪا آهن، جيڪي سڀ جا سڀ پاڻ شايع ڪرايا هيا. (1) تاريخ جو حل طلب سوال ( يعني سومرا قوم جو حسب نسب) جنهن کي ابن اسمائيل سومره پبليڪيشن جڙياپور چڪ، جولاءِ 2000ع ۾ ڇپايو (2) ٻه عظيم شهادتون (حضرت عثمان غني رضه ۽ حضرت امام حسين رضه جي شهادت تي لکيل آهي) جيڪو 2001ع ۾ ڇپيو(3) تابوت (هيبتناڪ ناول) ترجمو ڪيو جيڪو 2001ع ۾ شايع ٿيو(4) انارڪلي (ناول) ترجمو 2003ع ۾ ڇپيو (5) تاريخ سومره سنڌ (سنڌي سومره) ٻه ڀاڳا آهي جنهن جو پهريون ڀاڱو سال 2000ع ۾ ڇپيو ۽ ٻيو ڀاڱو 2003ع ۾ ڇپيو(6) چڪ نامه 2008ع ۾ منظرعام تي آيو. پٺيان سندس اولاد ۾ هڪ پٽ اسدالله سومرو (جنم سيپٽمبر 1964ع) هو، جيڪو تاريخ 29 جنوري 2015ع ۾ وفات ڪري ويو. جنهن کي پنهنجي والد مرحوم جي ڀر ۾ دفن ڪيو ويو.
عبدالرحمان “درگاهي” (1942ع ــ 1988ع):
عبدالرحمان ولد واحد بخش ميراڻي متخلص “درگاهي” پنهنجي آبائي ڳوٺ انباهه (همباهه) لڳ چڪ شهر ۾ 5 مارچ 1942ع مطابق 17 صفر 1361هه تي خميس ڏينهن پيدا ٿيو. “ڳوٺ چڪ ۾ مرشد جي درگاهه تي جنم ورتائون ان ڪري “درگاهي” مشهور ٿيا، شاعري جو آغاز 1952ع کان ٿيو. اڪثر اسڪول جي مشاعرن، عزيز و احباب جي محفلن ۾ شعر ٻڌائي داد حاصل ڪندا هئا. سندس ڪلام تي مشتمل ڪيترائي ڪتاب تيار آهن. ڳائڻا سندن ڪلام ۽ ڪافيون سڪ ۽ اڪير سان ڳائيندا آهن. خود “درگاهي” صاحب پڻ پنهنجا ڪلام سهڻي نموني ڳائي سامعين کي محور ڪري ڇڏيندا هئا، جو سندن آواز نهايت مٺو ۽ درديلو هو.(55)
سندس تعليم ايم.اي.(انگريزي) ۽ ايل ايل بي هيو، پاڻ گورنيمنٽ اسلاميه ڪاليج سکر ۾ تعليم حاصل ڪئي. شعر و شاعري ۽ راڳ رنگ سندس خاص شغلن مان هو.”درگاهي” صاحب 1952ع کان ڳوٺ ٿريچاڻي جي هڪ شاعر محمد عالم عباسي جي صحبت ۾ نظر فيض هيٺ شاعريءَ ۾ قدم رکيو. “درگاهي” کي شاعري جي لونجهه پنهنجي گهر مان به لڳل آهي، جو سندس والده محترمه بيگم فقيرياڻي سنڌ جي مشهور ڳائڻي ۽ شاعره هئي. سندس ٻاراڻا گيت ۽ سنڌي ڪافيون گهڻي ڀاڳي راڳ ويراڳ جي محفلن ۾ زينت بڻيل هونديون هيون.
ٻاراڻن گيتن ۾ “هري درياني دلگير” ۽ ڪافين ۾ “شيرل بيوس” ۽ غزلن ۾ “ڪشنچند عزيز” کا متاثر رهيو. شروع ۾ سندس تخلص “درگاهي ديوانو” هيو، مگر سن 1977ع ۾ جڏهن سندس شاعريءَ نئون موڙ کاڌو ته تخلص “درگاهي ميراڻي، اختيار ڪيائين. “درگاهي” ميراڻي نظم کان علاوه نثر ۾به پاڻ چڱو موکيو آهي. ۽ سندس ڪلام ۾ ڪافي پختگي نظر اچي ٿي،جيڪو مختلف اخبارن ۽ رسالن ۾ شايع ٿيندو رهيو. روهڙيءَ ۾ “ساز و آواز ڪلب” المهراڻ آرٽ ڪائونسل ۽ “الشهباز آرٽ ڪائونسل” جو قيام به سندس ئي ڪوششن جو نتيجو هو. ذريعه معاش جي لحاظ کان تعليم کاتي ۾ ملازم هو ۽ سندس پوين جي رهائش ميمڻ محلا روهڙي ۾ آهي.(56)
درگاهي ميراڻي جو شاعري جو مجموعو “سندي سِڪَ پِرين” جي نالي سان سندس فرزند اختر درگاهي مارچ 1992ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو جيڪو سنڌي ادبي سنگت روهڙي شاخ وارن شايع ڪرايو آهي. تعليم کاتي ۾ انگريزيءَ جو ليڪچرار ٿي رهيو. ۽ هلندي ڊيوٽي دوران وفات ڪري ويو. درگاهي ميراڻي، عبدالرحمان 23 اپريل 1988ع مطابق 6 رمضان 1408هه ۾ هن جهان مان موڪلائي وڃي ابدي آرامي ٿيو. هتي سندس ڪلام مان ٻه غزل نموني طور ڏجن ٿا.
غـــزل
جفائن سان دل رنجور کي آرام ٿيو آهي،
مٺو ماکيءَ ڪنان منٺار جو اڄ نام ٿيو آهي.
محبت ڏوهه ناهي پر انهيءَ هوندي به اي همدم،
ڪئي جنهن شخص ڀي الفت بدنام ٿيو آهي.
تصور تنهنجو اي دلبر سهارو آهي، اڄ دل جو،
اسان کي ئي مٺا حاصل اهو انعام ٿيو آهي.
حسينن جي محبت کي تون ڇا سمجهين ٿو اي نادان،
حسينن جي محبت موت جو پيغام ٿيو آهي.
جگر زخمي، نظر خاموش، دل بي چين، اک آلي،
عجب عاشق جو فرقت ۾ مٺا انجام ٿيو آهي.
صداقت جو جهان کي درس “ميراڻي” ڏنو هر دم،
مگر هر گام تي مايوس ۽ ناڪام ٿيو آهي.(57)
غــزل
ڪيئن گذاريان تو کان ڏور،
تون منهنجي اکڙين جو نور.
موتي بڻجي لڙڪ وهن،
پيو پراڻو تنهنجو پور.
ڪهڙو حال پڇين ٿو سائين.
چاهت آهي چڪناچور.
ڪير ڏسي هت ڪنهنجو ڏک،
هر ڪنهن کي آ پنهنجو سور.
ڪنهنجو ڪنهنجو قياس ڪجي؟
ماڻهو ماڻهو آ مجبور.
ڪوڙ جي پاڙ ڀلا ڪيئن پٽجي،
ڪوڙ ته آهي جهونو جهور.
ڪنهنجي پرواهه ناهي مون کي،
پوءِ به گهايس تنهنجي گهور.(58)
فـــقــيــر شــاهه “مــســڪــيــن”(1942ع ــ 1994ع):
سيد فقير علي شاهه ولد حبيب شاهه ولد رسول بخش شاهه بن اشرف شاهه بخاري متخلص “مسڪين شاهه” ۽ “فقير شاهه” پنهنجي آبائي ڳوٺ ٻورڙي تعلقه لکي ۾ ٽين مارچ 1942ع مطابق 15 صفر 1361هه تي اڱاري ڏينهن تولد ٿيو. شروعاتي تعليم ڳوٺ ٻورڙي ۾ ئي حاصل ڪئي ۽ سنڌي فائينل تائين تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ ڪوشان رهيو پر زماني جي مجبورين کيس ڇهه درجا پڙهائي بس ڪرائي. سندس خاص مشغلو ڪتاب پڙهڻ ۽ چوپڙ راند کيڏڻ هو. پاڻ زندگي جي پوڙهائپ واري زماني ۾ ماضي قريب کان 1983ع کان شاعري ڪرڻ شروع ڪئي. شروعات ۾ بيت لکيا پر پوءِ ڪافيون به لکيون. شاعري ۾ زماني جي لمحن لوڏن سان گڏ صوفيت واري رنگ سان ڀريل نڪتا به ملندا، مستري واحد بخش مهر ٻورڙي وارو سندس استاد هو، (جيڪو ڏور جو بلند پايي جو شاعر هو، جنهن جو ڪلام لکت ۾ ڪونهي ڇاڪاڻ جو پاڻ اڻپڙهيل هو. باقي سمورو ڪلام ياد هوس) فقير شاهه جو قلمي مواد پڻ پوين وٽ محفوظ آهي جنهن ۾ بيت ۽ ڪافيون ملن ٿيون. پاڻ راڳ رنگ جي محفلن جو شوقين هو. جتي ڪو ويجهي تر ۾ اهڙي مجلس ٿيندي هئي ته ضرور ويندو هو. سندس ذريعه معاش، مريدي خادمي هئي. پر محنت مزدوري به ڪندو هو. والد صاحب جي گذاري وڃڻ ڪري کيس دل کي تمام گهڻو صدمو رسيو. ان ڪري دل غم سان ڀريل رهي، ۽ دل مان جيڪا آلاپ نڪتي ان آلاپ کي شاعري جو روپ ڏنو.
سيد “مسڪين” فقير شاهه بتاريخ 25 جون 1994ع مطابق 15 محرم الحرام 1415هه، ڇنڇر ڏينهن رات جو نائين بجي ڳوٺ ٻورڙي لڳ رستم ۾ طويل علالت سبب هن فاني جهان مان لاڏاڻو ڪري ويو. کيس پنهنجي آبائي قبرستان ٻورڙي ۾ دفنايو ويو. سندس شاعري مان ڪجهه نموني طور هيٺ ڏجي ٿي.
نـــڙ جـــا بـــيـــت
مندان مڙئي ڀليون، پر سانوڻ ساوا گاهه،
ڪي رنبيون ڪن رمز سان ڪي وکريون ڪن واهه،
ڪي طوريون ڪن تيزيءَ سان، ڪن کي ڪريلن جي ڪاهه،
هڪڙا باغ ڪن بحر مان، چون وليون پڪيون واهه،
هڪڙا کجيون ڪن خوشيءَ سان، ڪي انبن کي ڪن آءُ،
پر ۾فقير شاهه” فراق ۾، ڪي چال چليو چاهه،
جنهنجي اميد دل ۾، تنهن کي آڻيندم الله،
جيڪو محبوب ملائي مون سان، تنهن تان گهوريان سارو ساهه،
سوچي سمجهي سڀني کي ائين چوي پيو “شاهه”،
توڙي برهه جي لڳي باهه، تڏهن به منهن نه مٽيان محبوب کان.(59)
ڏور جـــو بـــيـــت
ڪامل پڇيو ڪامڻ کان، ورائي هـيءَ وات،
انــهــيءَ ۾ ته ديـر هـئـي، جـيـڪا لنوي ٿي لالڻ واري لات،
جئي سائين گهڻن ۾، ته گوهر هو جيڪا سکيو هو سوغات،
ڪو ڪو ٻڌائيندو بات، هن سهڻي جي ته “سيد” چوي.(60)
ڪـــافـــي
آءُ هــــــــڪ ڀـــــــيـــــــرو هــــــلــــــي آءُ،
تـــنـــهـــنـــجـــي واٽ نـــهــاريــان ٿــو،
ويــٺــو وَر وَر رســتــا پــڇـايـان ٿـو.
ڪــڏهــن ايــنـدين مـنـهـنـجـا جـانـب،
نه ته جــيءُ پــنــهــنــجـو ڳــاريـان ٿـو.
ڏيــنــهـن ٿـو گـذري سـارو ڏکـن ۾،
رات به ويـــــهـــــي گــــذاريــــان ٿــــو.
ســـاري جــڳ ۾ ســهــڻــا ســائــيــن،
تـــنـــهـــنـــجـــو مـــٽ ته ڀـــايـــان ٿـــو.
سـڀـڪـو سـاراهي پـنـهـنـجـا سـهـڻـا،
پـــر ســـڀـــئـــي ڪـــوڙ ڀـــايـــان ٿـــو.
پـــيـــو اچـــي پـــٽ تـــي ســڪــايــل،
جنهن جو اشرف نام ڌاريان ٿو.(61)
شــــاهـــنـــواز “شـــاد” (1942ع ــ 2004ع):
شاهنواز ولد رسول بخش دايو متخلص “شاد” پنهنجي آبائي ڳوٺ طيب ۾ 12 آگسٽ 1942ع مطابق 29 رجب 1361هه تي اربع ڏينهن جنم ورتو شروعاتي تعليم پنهنجي آبائي ڳوٺ طيب ۾ ئي حاصل ڪئي، ثانوي تعليم مڊل تائين رستم شهر ۾ حاصل ڪئي، تعليم سان بيحد لڳاءُ هئڻ ڪري پنهنجي تعليم جاري رکي، ان ڪري پاڻ ايم اي (هسٽري) 1970ع، بي ايڊ 1969ع ۾ ۽ ايم اي (انگلش 1977ع ۾ ڪئي، سندس خاص مشغلو ڪتاب پڙهڻ هو. پاڻ هڪ سٺو مضمون نگار ۽ افسانانگار هو. نظم جي شروعات 1978ع ۾ ۽ نثر جي شروعات 1976ع ۾ ڪئي، سندس قلم مان ڪيتروئي مواد نڪتو آهي، اڪثر ڪري مضمون، تقرير ۽ افسانا تحرير ڪيا آهن، شاعري ۾ نظم ۽ بيت جي صنفن تي طبع آزمائي ڪئي، پاڻ امرجليل، شيڪسپئر، ڪرشن چندر،ڪولرج ۽ پي.بي شيلي کان تمام گهڻو متاثر هو. تحرير ۾ سندس ڪوبه استاد ڪونهي، مطالعو سندس استاد هو. پاڻ سنڌي، انگريز ٻولين ۾ لکيو. ذريعه معاش جي لحاظ کان پهريائين تعليم کاتي ۾ 1963ع ۾ پرائمري استاد ٿي رهيو پوءِ 1974ع ۾ جي ايس ٽي ٿي رهيو، تنهن کان پوءِ 1976ع ۾ ايڇ ايس ٽي ٿيو. مختلف هنڌن تي نوڪري ڪيائين. جنهن ڪري زماني جي لمن لوڏن کيس هڪ تجربيڪار انسان بڻائي ڇڏيو، پاڻ تعليم کاتي ۾ 1979ع کان ڊگري ڪاليج سکر ۾ انگريزيءَ جو ليڪچرار ٿيو. شاهنواز شاد ڪن مجبورين سبب نوڪريءَ تان رٽائرمينٽ ورتي جنهن کان پوءِ ذاتي ڪاروبار ڪيو. پر فيل ويو، ڪوئٽيه تائين ڪاروبار جي سلسلي ۾ وڃي رهيو پر پوءِ به ڌنڌي جو تجربو نه هئڻ سبب ناڪام رهيو. ۽ ان کان پوءِ پبلڪ اسڪول سکر جو وائيس پرنسيپل ٿي رهيو. سندس ڪلام ۽ نثري مواد به فني ۽ فڪري لحاظ کان نهايت شاندار آهي، سنڌي ادب جي تمام سٺي ڄاڻ اٿس ادب جو ته پروفيسر هو. سندس ڪلام گهٽ ڇپيو، پر ڪجهه مواد ڪاليج مئگزينن ۾ ڇپيو. گورنيمنٽ ڊگري ڪاليج سکر جي سال 1974ع واري سالنامي ۾ مضمون شايع ٿيو، جنهن جو عنوان هو “اڄ جو شاگرد”، جنهن کي ادبي حلقي توڙي، شاگردن پسند ڪيو تمام گهڻو ساراهيو، ساڳئي “فڪر مهراڻ” مئگزين ۾ انگريزي مقالو بعنوان Shah Lateef Lover of Sindh and its civillization” ” ڇپيو جيڪو تمام سٺو مقالو آهي، جنهن کي وڏن وڏن پروفيسرن به ساراهيو. پاڻ بيمار ٿيڻ کان پوءِ بستري داخل رهيو ۽ 10 فيبروري 2004ع تي هن فاني جهان مان لاڏاڻو ڪيو. سندس پوين جي رهائش سکر بلوچ ڪالوني ۾ آهي.
ڀـــٽـــائـــي جـــا بــيــت، لــعــلــن جــي تـه لــڙهــي،
داڻــا داڻــا در، ويــا مــحــبــت مــنــجــهـه مـڙهـي،
پرجهي وايون شاهه جون، چاهت چوٽ چڙهي،
ڏٺــو “شــاد” پــڙهي سٽ سٽ ۾ سبحان آهي.(62)
عبدالسميع “مهتاب” (1942ع ـــ 2005ع):
عبدالسميع ولد عبدالستارانصاري متخلص “مهتاب” پنهنجي آبائي شهر چڪ ۾ 26 جنوري 1942ع مطابق 8 محرم الحرام 1361هه تي سومر ڏينهن جنم ورتو. شروعاتي تعليم چڪ شهر ۾ ورتي ۽ مئٽرڪ جو امتحان به 1980ع ۾ گورنيمنٽ هاءِ اسڪول چڪ مان پاس ڪيو. عربي ۽ فارسي جي تعليم، والد صاحب پنهنجي سرپرستي هيٺ ٿي. زمينداري ڪندو هو. سندس خاص مشغلو ڪتاب پڙهڻ رهيو. کيس جيڪو ملي ويندو هو ان کي بغير امتياز جي پڙهي پورو ڪندو هو. کيس تمام گهڻن ڪتابن جو مطالعو هو پاڻ هڪ سٺو شاعر ۽ مضمون نگار هو. ان کان سواءِ صحافت سان به واسطو رهيو. اخبار جسارت (اردو) ۽ جنگ (اردو) ۾ نمائندي طور ڪم ڪيو. پاڻ نظم جي شروعات 1959ع کان ڪئي ۽ نثر به 1959ع کان لکڻ شروع ڪيو نثر ۽ نظم ۾ شيخ عبدالرزاق “راز” صاحب استاد هوس. پاڻ سنڌي، اردو ۽ سرائڪي ٻولين ۾ ڪلام چيو ڪيتريون ئي ڪاوشون سندس ذهن مان نڪتيون پر انهن کي ڪا خاص ترتيب ڏنل نه آهي.
شاعري ۽ مضمون مختلف رسالن ۾ شايع ٿيا. جهڙوڪ تقاضا، گل ڦل حيدرآباد، نواءِ انقلاب اخبار سکر ۾ مواد شايع ٿي چڪو اٿس. ۽ موسيقيءَ سان خاص دلچسپي رکندڙ هو پاڻ باجو به وڄائي ڄاڻي. سندس شاعري ۾ مجاز به ملندو ته اسلامي تصوف جي جهلڪ به نظر ايندي پاڻ بيت، غزل، ڪافي، آزاد نظم ۽ ربائي جهڙين صنفن تي طبع آزمائي ڪئي. سندس لکڻيون مختلف نالن سان شايع ٿينديون رهيون آهن. جهڙوڪ: ابو توصيف ۽ ممتاز جي نالي سان ڇپجندو رهيو. ادبي محفلن ۾ حصو وٺندو رهيو چڪ شهر ۾ العزيز ادبي انجمن جو خاص ميمبر هو. ادبي سرگرمين سان گڏ سياست ۾ به حصو وٺندو رهيو پاڻ جماعت اسلاميءَ جو پڪو ميمبر هو. سندس “افڪار ممتاز” جي نالي سان شاعري جو مجموعو پوين وٽ موجود آهي. نموني طور قلمي ڪتاب مان ڪلام ڏجي ٿو. پهرين مئي 2005ع ۾ (ڪجهه عرصو علالت ۾ رهڻ کان پوءِ) وفات ڪري ويو.
بـــيـــت
آهـــي پـــنـــهـــل ڄـــام لئي، اکين جــاري آب،
الـفـراق الـشـد مـن الموت، جو برهه پڙهايو باب،
هڪ محبت ٻـيـو “مـهتاب” ڏوريندا ڏکن سين.
اوريــن ســي عـجـيـب سـيـن، عــشــق جــن امـام،
عاجزي مان عبدالسميع کي، عجب مليو انعام،
عيش تن حرام، دنيا سندي دور ۾.(63)
غـــزل
دل جي خلش، پنهنجي يارن کان پڇ،
جي ظاهر ۾ آهن گل، تن خارن کان پڇ.
جوش محبت ڇا آهي؟ ستمگر صنم،
هي حقيقت درد دل وارن کان پڇ.
گلشن ۾ ڪيئن مکڙيون نه ٽڙيون،
خزان ڇا آهي، بهارن کان پڇ.
تنهنجي ڪري رات سڄي نه ستس،
يقين اگر نه اچي چنڊ تارن کان پڇ.
راهه وفا ۾ لٽيا ڪيترا قافلا،
حقيقت هي لٽيل راهه گذارن کان پڇ.
اثر جذبئه الفت گلشن ۾ وڃي ڏس،
فرياد بلبل گل وَ گلزارن کان پڇ.
ڇو اسين دانهون ڪريون ۽ آهون ڀريون،
ان الله مع الصٰبرين، قرآن جي پارن کان پڇ.
عزت منهنجي گهڻي آهي آخر ته ڇو؟
نه پڇ ۾مهتاب” کان پنهنجي ئي پيارن کان پڇ.(64)
رباعي
تنهنجي حسن جي ڪهڙي ثنا ڪريان و الله،
ٿـڪـجـي ٿي جڏهن دل ته رهيـن ٿـو جـگـر ۾،
اکين ۾ ته سمايل آ، تنهنجي حسن جو جلوو،
ڇا ڏس “مهتاب” ڇا رکيو آهي شمس قمر ۾.(65)
آزاد نـــظـــم
جيڪو زهره چيمه جي آزاد نظم (اردو) تان ترجمو ڪيو، جيڪو روزنامه نواءِ وقت 29 ڊسمبر 1986ع ۾ ڇپيل آهي.
تون بي وفا آهين،
چانڊوڪي راتين ۾،
جڏهن تون ياد اچين ٿو،
ته ائين لڳي ٿو،
ڄڻ هر طرف،
بهار اچي ويو آهي.
هوا تنهنجو نالو،
جهونگاريندي، ٻڌائي ٿي.
چانڊوڪي ۾ به تنهنجي مورت،
نظر اچي ٿي،
مگر نه ڄاڻي ڇو؟
هي گل،
خاموش زبان سان چوي ٿا،
ته تون نه اينديئن،
هاڻي ته رات سڄي ختم ٿي رهي آهي.
اکيون تنهنجي راهه ۾،
تڪيندي تڪيندي،
ڳوريون، ڳوريون ٿي رهيون آهن،
چانڊوڪي ٿورين گهڙين جي مهمان آهي.
مگر هي گل چئي رهيا آهن،
ڏٺئه هو نه آيو،
جنهن جو انتظار هو.
هي گل سچ چئي رهيا آهن، ته تون
بي وفا آهين!(66)
مــحــمــد هــارون “اداســي”(1942ع ــ 2013ع):
محمد هارون ولد محمد عثمان متخلص “اداسي” پنهنجي آبائي ڳوٺ موٽاڻي مهر تعلقو پنوعاقل ضلعي سکر ۾ 3 مارچ 1942ع مطابق 15 صفر 1361هه تي اڱاري ڏينهن، پيدا ٿيو. شروعاتي تعليم موٽاڻي مهر ۾ ئي حاصل ڪئي، ۽ ثانوي تعليم شڪارپور مان 1960ع ۾ مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪيو. تعليم سان خاص لڳاءُ هئڻ ڪري پنهنجي تعليم جاري رکي 1968ع ۾ ايم اي (تاريخ) ۾ پاس ڪيائين. سندس وڏا لڏي اچي چڪ شهر ۾ سڪونت پذير ٿيا ۽ مستقل رهائش اختيار ڪئي.
پاڻ 1964ع کان نظم چوڻ شروع ڪيو ۽ 1966ع ۾ نثر لکڻ شروع ڪيو. سندس نثر توڙي نظم ۾ ڀاءُ محمد اسحاق ۽ سيد سردار علي شاهه “عاصي” (لوڪل گورنيمنٽ جو اسسٽنٽ ڊائريڪٽر) استاد هو. سندس ڪجهه مواد مختلف رسالن ۾ ڇپيو. جهڙوڪ: بادل جي سالنامي 1966ع ۾ ۽ روزنامه نواءِ انقلاب سکر ۾ افسانا ڇپيا. سندس قلم مان ڪيتريون ئي ڪاوشون نڪتيون. پاڻ تعليم کاتي ۾ استاد ٿي رهيو. پوءِ ترقي ڪري. H.S.T ٿيونوڪري دوران ڪڏهن ڪٿي، ته ڪڏهن ڪٿي. ڪجهه وقت سکر شهر ۾ به نوڪري ڪيائين. گورنيمنٽ هاءِ اسڪول چڪ ۾ به رهيو.
ادبي دنيا سان وابسطه هجڻ ڪري ڪافي ادبي شاگرد به پيدا ڪيا جن مان عبدالهادي مهر جيڪو شهدادپور ۾ رهي ٿو. پاڻ سنڌي ادبي سنگت شاخ چڪ جو سرگرم ڪارڪن رهيو. ان کانسواءِ چاس جو به ميمبر هو. پر پاڻ ڪجهه وقت ٻيلي کاتي ۾ 24 اپريل کان 8 ڊسمبر 1962ع تائين رهيو. مليريا کاتي ۾ 10 ڊسمبر 1966ع کان 12 مارچ 1967ع تائين رهيو ۽ تعليم کاتي سان 12 مارچ 1976ع کان وٺي وابسته هو نهايت ماٺيڻو ۽ ڊگهي نظر رکڻ وارو نيڪ اخلاق ۽ باسيرت انسان هو. 2 مارچ 2002ع ۾ نوڪريءَ تان رٽائرمينٽ ورتي. سندس ڪجهه نموني طور شاعري هيٺ ڏجي ٿي. پاڻ ڪافيون چيون آهن. محمد هارون “اداسي” چڪ مان لڏي وڃي سکر ۾ ويٺو جتي 15 مارچ 2013ع ۾ وفات ڪري ويو. ڊگري ڪاليج سکر جي پٺيان، سندس پويان رهن ٿا. سندس آخري آرام گاهه سکر ۾ ئي آهي. نموني طور هيٺ ڪافي ڏجي ٿي.
“شاگردن جـــــــــــي فـــــــــريــــــــاد”
ڪـــــيـــــئـــــن پـــــڙهــــان ڀــــلا مــــان يــــار.
انـــــــگـــــــريـــــــز ٻـــــــولــــــي آهـــــي ڌاري،
سمجهه ۾ نه ٿي اچي ساري جي ساري،
لــــکــــڻ پــــڙهــــڻ کــــان آ بــت بــيــزاري،
آهــــــن ڏکــــــيــــــا ڪــــــڍڻ ان جــــا اچــــار.
ريــــــــــــــاضــــــــــــــي وڌو ڏاڍو رولـــــــــــــو،
حـــــســـــاب نـــــاهـــــي ڪـــــوئـــي ســـولـــو،
آلـــجـــبــــرا، جــامــيــٽــــري، آ بــم گــولــو،
ســــــيــــــٽ، ويـــــــاج ڪــــــرڻ آ مــــــيــــــار.
ســـــــنــــــڌي، اردو عــــــربــــــي ٻــــــولــــــي،
گـــرامـــر آهـــي صـــفـــا زنـــدگـــي رولــي،
ســــمــــاجــــي بــه نــــاهــــي ڪــــا ســــولــي،
“مــهــر” ڊرائــنــگ جـي آ، مـصـيـبـت ڌار.
ســـائـــنـــس آهــي ســمــجــهه کــان لا زور،
ســـــوال رٽـــــي رٽـــــي ٿـــــيـــــو آن بــــور،
تـــوڙي ڪـــيـــان ٿـــو ڪـــيـــتـــرو غـــور،
سـوال نه هـڪ پــر سـويــن هـزار.(67)
انب شيخ (1945ع ــ 1980ع):
انب ولد ربڏنو شيخ متخلص “انبن” پنهنجي آبائي ڳوٺ “ڀنڀري جي واڙ” ۾ 3 جولاءِ 1945ع مطابق 22 رجب 1364هه ۾ اڱاري ڏينهن تولد ٿيو، ٿوري عرصي کان پوءِ سندس وڏا لڏي اچي هميشه لاءِ ڳوٺ کاهي ۾ ويٺا، سندس تعليم ڪا خاص ڪونه هئس، صرف قرآن شريف ناظره پڙهيل هو، راهڪي ڪندو هو، چڱو شاعر ٿي گذريو آهي، سورهن سالن جي عمر ۾ مجازي عشق جي چوٽ لڳي، جنهن سبب اندر مان جيڪا آهه يا دانهن نڪتي تنهن کي شاعري جو ويس ڍڪايائين، سندس شاعري ۾ استاد، استاد مينهل فقير هوس. ڪجهه وقت کان پوءِ خيرپور شهر ۾ چوڪيدار به ٿي رهيو، سندس انب نالو انهيءَ ڪري رکيو ويو جو انبن جي موسم ۾ پيدا ٿيو، سندس زبان ۾ انب جهڙي شيرين هئي، سموري شاعري ڪافيءَ جي صنف ۾ ملي ٿي، سٺو ڪافي گو شاعر ٿي گذريو آهي، پر افسوس جو پوين جي لاپرواهي سبب ڪلام محفوظ رهي نه سگهيو، سندس ٻه ڪافيون مليون آهن، جيڪي سندس مامي سگهڙ شاعر شهزادي شيخ قلمبند ڪرايون.
سٽاءُ ۽ فني لحاظ کان ڏٺو وڃي ته ڪافيءَ ۾ ڪي ڪچايون ۽ اوڻايون نظر اينديون، کيس طرز تي ڪافي جوڙڻ جي دسترس حاصل هئي، ڪابه ڌن يا طرز ملندي هيس ته ان تي يڪدم جوڙي وٺندو هو، سندس پنهنجو سمورو ڪلام ياد هوس. سندس ڪلام ۾ عشق، درد ۽ فراق جون ڳالهيون سمايل آهن، ڳوٺ ٽينڊن ۾ هن کي ڇتي ڪتي کاڌو جنهن ڪري 5 جون 1980ع مطابق 20 رجب 1400هه خميس ڏينهن وفات ڪئي، سندس وڌيڪ ڪو احوال ڪونه ٿو ملي، سندس نموني طور ٻه ڪافيون هيٺ ڏجن ٿيون.
ڪـــافـــي
طـرز: هـم بـهـول گـئـي هـر بـات، مـگـر تـيـرا پيار نهين بهولي،
مــــجــــبــــو آ دل ڏيــــنــــهــــن رات ، دنــــيـــا ۾ يـــار ويـــو رولـــي،
آزار آ دل کـــــــــي روز، دنــــــــــيــــــــا ۾ يــــــــار ويــــــــو رولـــــــــي.
مـون کـي ڏئـي نـشاني غم ويو، دلدار وساري آءُ ڏينهن رات روئان،
منـهـن ڳوڙهن سان ڌوئان، اڄ ويو ڦٽي آرام رَهي غم جي دل ۾ بات،
دنيا ۾ يار ويو رولي..............
ايـــڏو ظـــلـم وري اڄ ظـــاهـــري مــون ســـان ويــو آ يــار ڪــري،
ڏيـان دانـهـن ڪـنـهـن کـي، لـونءَ لـونءَ ٿي پئي منهنجي ڏڪي،
اڄ ويـــو ڇـــنـــي آ پـــيـــار، مـــنـــهـــنــجــي دل کــي ڪــري بــربــاد.
دنيا ۾ يار ويو رولي............
پــــيــــدا ڪــــيــــئــــه مـــــــون کــــي خــــدا هــــن ســــور ســــهــــڻ لاءِ،
ڪــــــر آس پــــــوري،لاهــه مـــــجـــــبـــــوري، غـــــــم دل جــــــا لاهــه،
الله آڻ “انبن” لئه سڪرات،
دنيا ۾ يار ويو رولي.......(68)
ڪـــافـــي
طرز: چل چل ڙي پتنگ...........
ڀــڄــي وئــيــن يــار تــون، ڇــا کـئـون ڀـڄـي وئـيـن،
هوندي عشق جي بازار، ڪري سهڻا تون سينگار،
لــــٽـــي دل جـــو قـــرار، ڇـــا کــئــون ڀــڄــي وئــيــن.
ايـڏو ڇــا کـــئــون پيو ٿو لــهــرائــيــن،
مـون سـان خار ۾ پـيـو ٿو ڳالـهــائــيــن،
نه ڪـــر تــون خــيــال، تــو تــان صــدقــي ســر مــال،
پـــهـــريـــن اکـــڙيـــون مـــلائـــي ڇـــو ڀــڄــي وئــيــن.
سڪ تنهنجي ٿي مــون کــي ســتــائــي،
وڃ مٺا تون منهنڙو ڏيکائي،
اچ اچ مـــون ڏي يـــار، کــلــي گــلـــن جـــي گــلــزار،
جان ته سـمـجـهـئ بـيـڪار، مـون کان ڀـڄـي وئـيـن.
سهڻا ڏاڍو آن مون کي پيارو،
هاڻ ڪر نه تون ايڏو ڪنارو،
اچي “انبن” سان ڪر پيار،
سهڻا ڇڏ تڪرار، يا اٿئي ڪو ٻيو، جو ڀڄي وئين(69)
يونس کوهارو (1948ع ـــ 1984ع ):
محمد يونس کوهارو پنهنجي آبائي ڳوٺ عالم کوهارو، جيڪو ٻاڙو ڳوٺ جي نالي سان به مشهورآهي. يارهين نومبر1948ع مطابق 9 ذوالحج 1367هه خميس ڏينهن پيدا ٿيو. تعليم ڪونه پرايائين. ڳائڻ وڄائڻ جو تمام گهڻو شوقين هو. سندس آواز ۾ ميٺاج ۽ شيرين هيس. ايتري شوق هوندي به موسيقيءَ يا ڳائڻ جي سکيا حاصل ڪري نه سگهيو. ڇاڪاڻ جو معاشي طور تمام ڪمزور هو. ڪمائي ته کائي نه ته بس. تنهنڪري مزدوري ڇڏي، ڌنڌو هارپو اختيار ڪيائين. پنهنجو ڪلام لکي نه سگهيو، سندس سمورو پنهنجو ڪلام ياد هوندو هئس. وڏو ذهين هو، جيڪا ڳالهه يا شعر ڪنهن شاعر جو ٻڌائين ته هڪدم ياد ٿي ويندو هئس. ۽ انهن کي ٻنين ۽ ٻارين ۾ پيو جهونگاريندو هو. ۽ لاتيون لنوندو هو.
پاڻ هڪ سٺو شاعر هو سندس خاص مشغلو شعر وَ شاعري هو. سگهڙن سان ڪچهريون ڪندو رهندو هو. شاعري ۾ ڪوبه استاد ڪونه هوس. سندس وقت ۽ ماحول کيس شعر چوڻ تي مجبور ڪيو. نهايت ئي حساس دل ماڻهو هو. سماج ۾ ٿيندڙ ظلم ۽ نا انصافين کي هن محسوس ڪندي گهڻو ڪلام چيو. پر زماني جي لاهن چاڙهن سبب ضايع ٿي ويو، سندس هڪ دوست هوس جيڪو سندس شاعري اوتاريندو هو. پر اڄ ان جو نالو نشان ڪونهي . سندس هڪ بيت ملي سگهيو آهي، جيڪو ڳوٺ واري مائٽ کي ياد هو. هڪ گهڻ سٽو بيت مليو آهي. پاڻ ڇٽيهن سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪئي. کيس ڇتي ڏاند، گاهه مليندي چڪ وڌس. ڏاند کي ڇتي ڪتي چڪ پاتو هو، جنهن ڪري ڏاند ۾ ان جو اثر هو. ان سبب پاڻ به انهيءَ ساڳئي مرض مان جان ڇڏائي نه سگهيو، آخر 22 جنوري 1984ع مطابق 19 جمادالاول 1404هه، اربع ڏينهن رحلت فرمائي. سندس وڌيڪ احوال ڪونه ٿو ملي، هڪ بيت مليو آهي جيڪو هيٺ ڏجي ٿو.
بـــيـــت
مڙسن کڻي ماٺ ڪئي، اڄ موذي بڻيا معتبر،
فيصلو ڪندا فريب جو رکي دل ۾ برا امر،
جتي سڻڀيون ڏسندا مانيون، اوڏانهن ڊڪندا ويندا لُـــرَ،
غور نه ڪندا غريـب جو نه رکـنـدا ڪائي نـيـڪ نظر،
خوشـامـدي، اهـي ملڪ ۾ گهڻا، جـيـڪي راڻي خان ڀائر،
پـر عـورت نـوائـي ڪـيـئـي وڌا، جـيڪي سڏجن پيا نادر،
جـڳ سـنـدا جـوڌا جوان هت عورت وٽ ويا هارائي، ادر،
جڏهن پوي منجهه قبر، عـورت نيڪي پوءِ ڪجي.(70)
شهزادو شيخ (1949ع ــ 2014ع):
شهزادو ولد محمد ڇٽل شيخ پنهنجي ڳوٺ کاهي ۾ ٽين فيبروري 1949ع مطابق پهرين جمادالثاني 1368هه تي اربع ڏينهن جنم ورتو. سندس تعليم پنج درجه سنڌي هئي. جيڪا کاهي ڳوٺ ۾ ئي پرايائين سندس خاص مشغلو شعر وَ شاعري هو، پاڻ بهترين سگهڙ شاعر هو. جڏهن اڃا ٻارهن سالن جو ئي هو ته سگهڙن جي ڪچهريءَ ۾ آيو. پوءِ کيس شعر چوڻ جو شوق جاڳيو، سندس استاد سگهڙ محمد غوث بخش ڊم ڪنڌرن وارو هو. چڱو ڪلام چيو. کيس پنهنجو سمورو ڪلام ياد هو. هر جمعي رات پنهنجي ڳوٺ ۾ اوسي پاسي وارا سگهڙ گهرائي ڪچهري ڪوٺائيندو هو. پاڻ انهن سگهڙن جو سرپرست هو. سندس ڪافي شاگرد ادبي طور سگهڙائپ وارا پيدا ٿيا. جن مان جهنگل شيخ، کاهي ڳوٺ، علي بخش مهرناپر ڳوٺ، محمد صيفل شيخ ڳوٺ جهان خان، سڪندر هڪڙو کاهي ڳوٺ، وارا مشهور آهن. پاڻ محنت مزدوري ڪندو هو. ۽ قومي رضاڪار پوليس ۾ پراڻو ڀرتي ٿيل سپاهي هو. پاڻ ڪافي، بيت، ڏوهيڙا وغيره چيا. لوڪ شاعري مان ڏور جا بيت، هنر، سينگار، ڳجهارت ۽ ڏٺ پرولي، وغيره تي طبع آزمائي ڪئي. هتي ڪلام جو نمونو ڏجي ٿو. پاڻ ڪجهه وقت بيمار رهڻ کان پوءِ 20 جولاءِ 2014ع ۾ وفات ڪئي.
ڪـــافـــي
تــنــهــنــجــي مــحــبــت ۾ آهــن غــم جــا گـذارا،
رات ڏکـن جـي گــذري نه ٿــي پـــيـــارا.
دور رهــــڻ وارا، دلـــبــــر دلارا،
اڃـا به نه آئــيــن مـنـهـنـجـي سـاهـه جـا سـهـارا،
سـاهـه جـا سـهـارا، تـنـهـنـجـا تـڪـيـان ويٺو چارا.
دم دم ســنــڀــاري تــوکـي، گـهـڙي نه وسـاريان،
يــــــاد ڪــــــري وري روئــــــي رات گــــــذاريـــــــا،
رات گــــذاريــــان، ويــــهــــي ڳـــڻــي ڳــڻــي تــارا.
پــهــريــن پــيــار ڏئـي، پـو ڇـو ويـٺـيـن وسـاري،
“شـــيــخ شـــهـــزادي” کـــي وئـــيـــن يـــار مــاري،
وئين يار ماري، ڇا کان ڪري وئين ڪنارا.(71)
ڏوهـــيـــڙا
تــه نـنـڊ ڦٽي آرام ويــو، سـورن ڪيـو ســاڙو،
اٿـي آڌيءَ رات جـو، ويـهـي روڄ ڪيم راڙو،
دانــهــون ٻــڌي فــراق جــون، پـڇـڻ آيــو پـاڙو،
چـيم دلن سندو ڌاڙو، مون دلبر يار هڻي ويو.
بـــيـــت
عمر آندي مارئي سهڻي سڪ ڪري،
ڪاهي وڌيس ڪوٽ ۾، اهو دل سان ڌيان ڌري،
هي کلي ويهي پيو کٽ تي، هي ڳاڙڻ منجهه ڳري،
نه ته شيڳ گهمي پئي ڇيلن سان، وڃي پنهوار پري پري،
جڏهن خاص پـيس خبر، ڇڏيو امير اهو انصاف ڪري،
دل سان ڌيان ڌري، ڳولي شوق سان “شهزادو” چوي.(72)
ڏور جو بيت
چوڻ پـويـان چـئـي، پـوڪامـل ڪـيـم ڪـار،
پـٺي مـنڌ مـور اڳـيـان، سونـهـن ڀري سرڪار،
اها عورت اسان جي آ، ناهين محب مـيـار،
پـونـر ڇڏي ويس نار، انهيءَ شان ۾ شهزادو چوي.
ڀڃڻي: حضور ڪريم ﷺ جن وٽ مذاق ۾ جنازو کڻي آيا هئا ۽ جنازو پڙهايو هو جيڪو مري ويو.
هـــنـــر
دڪيءَ سـان ٽــڪـي کـنـيـم، چـئـنـڪـي مــنــهـنـجي،
پنجين سمجهي ڇڪي، نه کنيم ستين هنيم،
اٺين کڻي نولو کنيم، دهلي ويم،
گولو هنيو راڻيءَ تي، باشو هنيو يڪي تي،
مون کي بدئي ڏئي ويا، جوڪر به هجي ها ته رنگ ڪاٽ ڪيان،
پر چڙين هنيم يا ايٽ تي، پو پتو لهي رنگ ورتم،
خدو ملي پان سا ته تاس پوري ٿئي. پو ته منبري کنيائين، شهزايو چئي.
ڀڃڻي: چونڪي ــــ چڪ نولو ـــــ نالو
ٻڌئي ــــ بدي ڏئي ويا ايٽ ــــ اٺ
تاس ــــ آس دهلو ــــ دهلجي ويس
ستين ـــ ستي پتو ڏس
جوڪر ــــ جوڪر گولو ـــ گلوئي روانو ٿا ويا
منبري ــــ منهن برڪيائين رنگ ـــ رستو
اٺين ـــ اٿي کڻي باشو ـــ بڇون هنيون ويا يڪي
چڙين ــــ چاڙهيون ويا اٺ تي خدو ــــ خدا.(173)
محمد جمن هڪڙو (1950ع ــ 2012ع):
محمد جمن ولد مولابخش هڪڙو، پنهنجي آبائي ڳوٺ کاهي ۾ 2 فيبروري 1950ع مطابق 14 ربيع الثاني 1369هه تي خميس ڏينهن پيدا ٿيو. شروعاتي تعليم ڳوٺ ۾ ئي پرايائين 1968ع ۾ مئٽرڪ جو امتحان سکر مان پاس ڪيائين. 1970ع ۾ انٽر آرٽس جو امتحان پاس ڪيائين. 1972ع ۾ ماستريءَ جو ڪورس به پاس ڪيائين. سندس خاص مشغلو، حڪمت ۽ شعر و شاعري هو. پاڻ سٺو شاعر هو. سندس شاعريءَ ۾ استاد گلبهار فقير هو. پاڻ پرائمري استاد ٿي رهيو. پهرين فيبروري 2010ع ۾ تعليم کاتي مان رٽائر ٿيو. پاڻ ڪافي، ڏهيڙا ۽ ڏور جا بيت چيا. سندس شاعري ۾عشق وَ محبت جون ڳالهيون سمايل آهن. سندس ڪلام سنڌ جي رسالن ۾ ڪٿي به ڪونه ڇپيو. نموني طور ڪلام ڏجي ٿو. پاڻ 1979ع کان وٺي شاعري شروع ڪئي. سندس شاعري جو قلمي مواد “جمن جي جوت” نالي موجود آهي. ڪجهه وقت بيمار رهڻ کان پوءِ 23 مارچ 2012ع ۾ وفات ڪري ويو. جمن جون ڪافيون، بيت ۽ ڏوهيڙن تي طبع آزمائي ڪئي آهي. جنهن ۾ هجر فراق ۽ وصال جون وايون شامل آهن. سندس نموني طور ڪافي ۽ بيت ڏجن ٿا.
ڪـافــي (روپ ڪــلــيــاڻ)
محب منٺار سهڻا سينگار گلزار، گلزار،
تو سان پيار جلويدار، ٻڌ دلدار دل وارا.
تنهنجي اڪير مون کي آ مير، هنيا ٿي تير جگر ۾،
هــنــيــئه کــوڙي جــانــب جــوڙي، ڪــري گــفــتــار گفتارا.
ڇڏيو تو ديس وسائيه پرديس هنئيه ڌاڙا منهنجي دل تي،
تـنـهـنـجـي اخـتـيـار سـهـڻـا سـرڪـار ڀـلـي مـار مـارڻ وارا.
ٻــــڌي پـــــڪــــار لاهه آزار، قــــدم يــــار وڌائــــي،
ڇــڏ تــڪــرار، ڪـر اقرار مـنـهـنـجا سـڄـڻ سڪ وارا.
آءُ هـلـي، جـهـولـي آ جـهـلي، “جمن” هڪڙي آڏو تنهنجي،
خـان کـلي، وڃ مــلي، ٿــيـن نـــصــيــب نـظــارا.(74)
ڏوهـــيـــڙا
پــکي اڄ پرين ڏي کڻي خطڙو منهنجو ته اڏام،
لـکـيـا ٿـم سـور سـڄـڻ تـنـهـن ۾ پـنـهـنـجا تمام،
ڏکـيءَ دل جـو دلـبـر کـي وڃـي پـهـچائج، پيغام،
“جـمـن “ غـلام ويـٺـو ڪـانـگ اڏاري قــرب جــا.
پرچ مون سان پرين تون ته جاني ڏي نه جواب،
چوي “جمن”جدائي جو آهي ڏکيو ڏاڍو تاب،
سـڄـڻ کٽ ثواب، کلي مل تـون کاي ۾.(75)
مــحــمــد صــديــق جــوڻــيــجــو (1952ع ــ 2001ع):
محمد صديق ولد گلاب جوڻيجو متخلص “صديق” آبائي ڳوٺ گابر خان جوڻيجو ۾ 15 آگسٽ 1952ع مطابق 23 ذوالقعد 1371هه تي جمعي ڏينهن پيدا ٿيو. سندس تعليم ست درجه سنڌي،جنهن کي فائينل چيو ويندو هو. شعر و شاعري سان خاص دلچسپي هئي. شاعري ٻڌڻ ۽ شاعري ڪرڻ خاص مشغلن مان هو. پاڻ هڪ سگهڙ شاعر هو. 1975ع کان شاعري ڪرڻ شروع ڪئي، زندگي ۾ ڏک ڏولاوا رهيا. وقت جي لمن لوڏن کيس حساس دل بڻائي ڇڏيو، جنهن ڪري پنهنجي اندر مان جيڪا آلاپ ڪڍيائين. تنهن کي شاعري جو روپ ڍڪايو. پاڻ ڏورجو زبردست شاعر هو. ڏور کان سواءِ بيت، ڪافيون، ۽ سينگار جا بيت پڻ چيا. سندس پوين وٽ قلمي ڪتاب موجود آهي، جنهن جو نالو “صديق جي صدا” آهي پاڻ ايريگشن کاتي ۾ داروغو هو. سندس ڇپيل مواد وغيره ڪونه ٿو ملي. سگهڙن جي سنگت ۾ گذارڻ ڪري ڏور جو شاعر ٿي ويو. سگهڙن جي ڪچهرين ۾ ايندو ويندو هو. آزاد خيال ماڻهو هو تنهائي کي وڌيڪ ترجيح ڏيندو هو. پاڻ 23 مارچ 2001ع تي وفات ڪري ويو. سندس نموني طور ڪلام هيٺ ڏجي ٿو.
ڪـــافـــي
تــنــهــنــجــي يـاد مـــٺا، ته روئــاريــو آ،
ڀــري ســڏڪــا سـڄـڻ، مــان گــذاريــو آ.
جــلـي جـان جـگر، مـنـهـنـجـا جيرا ويم،
اچــي پـورن مـٿـان، تـنـهـنـجـا پـور پـيـم،
تــنهنـجي جدائيءَ ۾، ڪارا ويس ڪيم،
ڪــري درد مــان دانــهــون، پــڪــاريــو آ.
تــنهــنجي سڪ سڄڻ، ڇڏيا سور ڪري،
مـنـهـنـجـي انـدر مـٺـا، ٿـو برهه باهه ٻري،
اچ تـون يـار اڱـڻ، مـنـهـنـجـو ڀاڳ وري،
ڪــــري ڪــــاوڙ تــــون، ڇــو وســاريــو آ.
آئين ڪــونه سـهڻـا، تون مون ڏي وري،
سـاهه “صـديـق” جو ويو، ڳڻتين ۾ ڳري،
آيـــو آب اکــــيــــن مــــان، تــــو لاءِ تــري،
تنهنجي ماڻن سدا، مـون کي ماريو آ.(76)
بـــيـــت
ســـارو ڏيـنـهـن سِــڪَ ۾، تـڪـيان تـن جـي واٽ،
“صــديــق” کــان سـدائـيـن، وهي ٿـي لڙڪن لاٽ،
انــــدر ۾ اُڌمــــاٽ، ســــهــــان تـــن جـــي ســـڪ ۾.
پــــريـــن آءُ پـــيـــر ڀــــري، ڪـــيـــون روح رهــــاڻ،
دردن مـــنـــهـــنـــجـــي دل ۾، کـــوٽــي آهــي کــاڻ،
“صـديق” کي وساري، پرين رهه نه پرديس ۾.(77)
سينگار جو بيت
مــنــهــنــجــي مــحــبــوب کــان، وڌ ڪــاشــيءِ نه ڪـائـي،
ڪروڙ موتي ڪٺا ڪجن، ته به سهڻل سونهن سوائي،
“صـــديـــق” دلــبــر ســدائــي، جــيــئــي پــيــو جــڳ ۾.(78)
ڏور جو بيت
پــريــن تــنــهــنــجــو پيار آهـي مـاکيءَ کـان به مـٺـو،
هـــردم هـــج مـــون ســـان، تـــون قـــربـــدار ڪـــٺـــو،
“صديق” آ اسرار ڏٺو، سهڻا تنهنجي صورت ۾.(79)
ڪـــافـــي
طرز: جوڳي ٻيا به گهڻا منهنجو لکيو لاهوتن سان.
ڀــــيـــــرو ڪــــيــــن ڀــــڃــــان،
مــــٺــــڙي تــــن مــــارن ســان.
ڇــورو ڪــري ته ڇــڏي ويــا،
ڪــــــــهـــــــڙي واٽ وڃـــــــان.
جـــيـــتـــر آ ســـاهه ســريــر ۾،
آهــي امــــــيــــــد اڃــــــان.
جـيـڏيـون جـهـليو ڪينڪي،
مــــورئــــون مـــان نه مـــڃــان.
“صديق” کي ته سڄڻن جـي،
اٿم اُڪــــــيـــــر اڃــــــان.(80)
شير محمد “عاجز” (1955ع ـــ 2002ع):
شير محمد ولد محمد سچل ڪلهوڙو متخلص “عاجز” پنهنجي شهر چڪ ۾ ٽين آڪٽوبر 1955ع مطابق 16 صفر 1375هه تي سومر ڏينهن پيدا ٿيو، سندس شروعاتي تعليم چڪ ۾ ئي حاصل ڪيائين ۽ ثانوي تعليم به هڪ چڪ مان ڪيائين، گورنيمنٽ ايليمنٽري ڪاليج سکر مان ماستريءَ جو ڪورس پي ٽي سي به ڪيائين ۽ گورنيمنٽ اسلاميه ڪاليج سکر مان بي اي جو امتحان پاس ڪيو، اخبار پڙهڻ، ادبي ڪتاب پڙهڻ وغيره خاص مشغلو هو. پاڻ هڪ چڱو شاعر هو، ادبي ماحول ملڻ ڪري سندس شعر و شاعري جو شوق جاڳيو. 1981ع کان نظم لکڻ شروع ڪيو، ڪافي ربائي ۽ چوسٽا، جهڙن صنفن تي طبع آزمائي ڪئي، سنڌي ادبي سنگت شاخ چڪ جا هلندڙ ادبي ڪلاس سندس استاد هئا، پاڻ سنڌي ادبي سنگت شاخ چڪ سان وابسطه رهيو ۽ ڪيترو ئي ڪلام چيو. جيڪو پوين وٽ قلمي صورت ۾ موجود آهي، سندس اچانڪ بيمار ٿي پيو ۽ ڪجهه وقت علالت کان پوءِ 15 اپريل 2002ع ۾ وفات ڪري ويو. سندس نموني طور ڪلام هيٺ ڏجي ٿو.
ڪــــافــــي
پرين پيارا سدائين ياد ڪريان ٿو،
نهيءَ آزار ۾ پنهنجي عمر برباد ڪريان ٿو.
سانڍيندي سور اي سپرين، ڪيم جگر ڪباب،
ڇــو بــنــا ڏوهه مــاريــئــي، فــريـاد ڪـريـان ٿـو.
ڪــــيــــئه قــــابــــو وجــــهــــي دل ۾ دام دلــبــر،
تـڏهـن ڀـي سـاهه تـو صـدقـي صياد ڪريان ٿو
جـلـي آ جان “عـاجـز جي جدائيءَ ۾ سدا سهڻا،
قــيــد پـکـي پـڃـري مـان اڄ آزاد ڪـريـان ٿـو.
چـــوســـٽـــو
حال دل ڪنهن کي ٻڌايان، ڪوئي غمخوار ناهي،
اگر پڇي مون کان زمانو، سو لائق اظهار ناهي،
آ “عاجز” عاشق تو سندو، غم کان انڪار ناهي،
معشوق آهين، توڙي توکي، ان غم سان سرڪار ناهي.
ربـــائــــي
ڪــاش! نه اٽــڪــن هــا هــي اکــيــون،
پـــــيــــار نـــه پــــيــــدا ٿـــي پـــئـــي هـــا،
هي نظرون “عاجز” خاموش هجن ها،
بـار نه دل تــي ٿــــي پــــئــــي هـــا.(81)
شــهــزادي (1968ع ــ 2009ع):
ايس اي ڊي جو پورو نالو شهزادي بنت الهڏنو دايو آهي. سندس ادبي نانءُ “ايس اي ڊي” آهي. پنهنجي شهر رستم ۾ پهرين جنوري 1968ع تي جنم ورتو. شروعاتي تعليم پنهنجي ئي شهر جي اسڪول ۾ حاصل ڪئي. پرائمري کان پوءِ حسب معمول ٻهراڙي جي رسمن موجب گهر ويهاريو ويو. مگر من سدائين تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ تڙپندو رهيو. نيٺ سندس من جي مراد پوري ٿي. سندن بابا سائين راضي ٿيو ته اوهان ڀلي تعليم حاصل ڪريو. کين نائين ڏهين جي امتحان جي تياري لاءِ راقم کي موقعو ڏنو ويو، جنهنڪري سندس استاد ٿي پيس. 1988ع ۾ مئٽرڪ جو امتحان خانپور هاءِ اسڪول مان پاس ڪيو ۽ ان کان پوءِ سندن تعليم کي جاري رکڻ جو سلسلو هلندو رهيو. رستم شهر جي هيءَ شاعره ۽ اديبه پهرين مئٽرڪ پاس عورت هئي. سندس سڀني ڊگرين حاصل ڪرڻ ۾ رستم جي عورتن ۾ سندن نالو اول اچي ٿو.
انٽر جو امتحان 1991ع ۾ گورنيمنٽ گرلس ڊگري ڪاليج شڪارپور مان پاس ڪيو ۽ بي اي 1994ع ۾ ڊگري ڪاليج رتوديرو مان پاس ڪئي. ان کان علاوه ايم اي (سنڌي) 1996ع ۾ گورنيمنٽ گرلس ڊگري ڪاليج شڪارپور مان فرسٽ ڪلاس ۾ پاس ڪئي. پي ٽي سي جو امتحان به 1991ع ۾ ايليمنٽري ڪاليج فاروومين سکر مان پاس ڪيو ان کان سواءِ 1997ع ۾ بي ايڊ ۽ 2000ع ۾ ايم ايڊ جو امتحان فرسٽ ڪلاس ۾ شاهه عبداللطيف يونيورسٽي خيرپور مان پاس ڪيو. ادب طرف غير شعوري طور لاڙو ٽئين درجي کان وٺي هوس. پر باقاعده لکڻ جو آغاز راقم کان متاثر ٿي 1988ع ۾ لکڻ شروع ڪيو. راقم نه صرف سندس نصابي استاد پر ادبي استاد پڻ.
شهزاديءَ ۾ نهايت وڏو ٽلينٽ هو. هن وٽ تخليقي قوت سگهاري هئي. پنهنجي جذبن جو اظهار نه صرف شاعري ۾ ڪيو، پر ڪهاڻين مضمونن ۾ به پنهنجا جوهر ڏيکاريا. ان کان سواءِ تحقيقي ميدان ۾ بهترين ڪم ڪيو آهي تحقيق جي طرف تمام گهڻو لاڙو هوس. ان ڪري ايم اي سنڌي ادب ۾ مونوگراف لکيو جنهن جو عنوان هو “ادبي کيتر ۾ رستم شهر جو حصو” جنهن ۾ تمام سٺي انداز ۾ سائنسي طريقي سان تحقيق ڪيل آهي. سچ پچ ته رستم شهر تي اها پهرين ٿيسز آهي. جنهن ۾ اهم پهلو ڏيکاريا ويا آهن. ادبي تاريخ، ڪتب خانا، ادبي تنظيمون، ادبي شخصيتون وغيره تي روشني وڌل آهي. ايڏي سگهاري تخليق ۽ تحقيق کي ڏسي چئي سگهجي ٿو ته ادبي ميدان ۾ پاڻ قبوليت جو شرف ماڻيندي. هونئن ڪيئي تذڪرا نظر مان گذريا آهن پر هن جي مونوگراف جو معيار نهايت بلند آهي.
شاعري جي ميدان ۾ سندس مجموعو “پيڙائن جا پنڌ” مڪمل ڪري ورتو هو. ان کان سواءِ 5 ڪهاڻيون ۽ ڏهه کن مقالا به لکي ورتا آهن. ترجمي جي حوالي سان به ڪجهه مضمون ترجمو ڪيا آهن. جيڪي ڇپجي چڪا آهن. نظم، غزل ۽ نثري نظم ۽ وائي سندس تخليق جون خاص صنفون آهن ان کان علاوه بيت ۽ چوسٽا به لکيا.
هيءَ هڪ ئي وقت شاعره اديبه ۽ تعليمدان هئي. تعليمي شعبي ۾ به نمايا ڪاڪردگي ڏيکاري. پاڻ استاد جي حيثيت سان فرض نڀايو. سندس تخليقون سنڌ جي مختلف رسالن ۽ اخبارن ۾ شايع ٿيون. سندس هڪ وائي ۽ نثري نظم ڏجن ٿا. شهزادي کي ڇاتيءَ جو ڪينسر ٿي پيو، جنهن سبب سندس زندگيءَ جو ڏيئو اجهامي ويو تاريخ: 17 مارچ 2009ع تي وڃي پنهنجي پالڻهار سان ملي. وفات کان ٿورو اڳ بيماريءَ جي بستري تي H.S.T جو آرڊر به آيو هوس پر جوائن ڪري نه سگهي هئي. سندس آخري آرامگاهه پير حضوري رستم ۾ آهي.
وائـــي
الــفـت سـنـدا گـهـنـڊ، وڄـن ئي نـٿــا.
پـيـار مـحـبـت جا چنڊ، اڀرن ئي نٿـا.
پــريــن ســنــدي اُنــڊَ، اچــن ئــي نـٿـا.
الــفــت تـــان مُــنــڊ، لــهــن ئــي نــٿــا.
ڪوڙ ڪپـت کي کَنڊَ، پون ئي نٿا.
سک سانت جـا هـنـڌ، مـلـن ئـي نـٿـا.
پــيــڙائــن جــا پــنــڌ، کــٽــن ئــي نـٿـا.
نـــثـــري نـــظـــم
عـــورت جـــي ســـيـــنــــي انـــدر،
ڪيئي راز لڪيل هوندا آهن!
جـيـڪڏهـن اهي راز فاش ٿين،
ته قــيــامــت اچـــي وڃــي!.....(82)
هن جي دل ڪـرڙيءَ سِـرَجهڙي پڪي آهي،
پر منهنجا ڳوڙها هن جي دل کي موم بڻائي ڇڏيندا!...(83)
(ب) ادبي جائزو:
هن دور ۾ انهن شاعرن ۽ اديبن جو تذڪرو ڪيو ويو آهي، جن مان ڪي انگريزن جي دور ۾ پيدا ٿيا ۽ انگريزن جي زوال کانپوءِ شاعري ڪرڻ شروع ڪئي. هٿ ۾ قلم کڻي لکڻ شروع ڪيون پر ڪن شاعرن پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ قلم هٿ ۾ کنيو.
سيد باغ علي شاهه لکوي، ڪوي پهلاج رام، ڪريم بخش مڱريو، سيد گل محمد گل، آغا تاج محمد، سوامي تلوڪداس، حاجي احمد بخش سومرو، غلام شاهه مست غازي، انور علي شاهه، “اڪر” محمد اڪرم، استاد مينهل فقير، مهر محمد صالح “خادم”، داتا ولايت شاهه، مستانو محمد شاهه، انب شيخ، يونس کوهارو، واحد بخش “ميرل”، فقير سلطان سومرو، سلطان فقير مهر، مائي سڀائي، ڌڻي بخش “ڌنڻ” ، عبدالواحد “عاجز”، ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي، اختر اديب، سيٺار غلام حسين “مجبور”، فقير شاهه “مسڪين”، درگاهي ميراڻي، محمد صديق جوڻيجو، شير محمد “عاجز”، صوفي غلام محمد پياسي، وزير علي سومرو، شاهنواز “شاد”، انصاري عبدالسميع “مهتاب”، محمد هارون اداسي، لطف علي “لطف” سومرو، شهزادو شيخ، محمد جمن هڪڙو ۽ شهزادي (ايس اي ڊي) هن دور ۾ چار اديب، سيد باغ علي شاهه لکوي، ڪوي پهلاج رام، آغا تاج محمد ۽ ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي جهڙا نامور محقق اديب ٿي گذريا آهن، جن جون خدمتون ساراهڻ جوڳيون آهن. ۽ عورتن ۾ شهزادي جو نالو اول اچي ٿو جنهن نثر ۽ نظم ۾ پاڻ موکيو.
سيد باغ علي شاهه جو صحافت ۾ به حصو رهيو جنهن ٽنڊو جان محمد مان “پيغام ڪل” اخبار جاري ڪئي ۽ پبليڪيشن ڪاميٽي قائم ڪري اشاعتي سلسلو شروع ڪيو ۽ چار نظم تي مشتمل ڪتاب شايع ڪيا، ڪوي پهلاج رام صاحب جاسوسي ناول تحرير ڪيا. ۽ سندس ڪيترائي شاعري جا ڪتاب شايع ٿيا، ان کان علاوه ٻيا مضمون ۽ مقالا به تحرير ڪيا، ڪوي پهلاج جو انقلابي شاعرن جي لسٽ ۾ نالو شمار ٿئي ٿو، سيد گل محمد گل به انقلابي شاعر ٿي گذريو آهي، جنهن تحريڪ آزاديءَ ۾ حصو ورتو ۽ سماجي براين کي ختم ڪرڻ لاءِ شاعري ڪئي، هارين تي نظم لکيا. سوامي تلوڪداس صاحب به تحريڪ آزادي ۾ حصو ورتو. آغا تاج محمد سنڌ جو ڃاتل سڃاتل اديب ۽ شاعر جنهن سنڌي ٻولي جي بي لوث خدمت ڪئي ۽ ڪيترن ئي مختلف موضوعن تي ڪتاب تحرير ڪيا.
هونءَ هن دور ۾ شاعري جي ميدان ۾ وڏي وسعت آئي آهي ۽ فني لحاظ کان ڪيترائي تجربا ڪيا ويا، جن ۾ نوان لاڙا ۽ رجحان به پيدا ٿيا، جن ۾ قديم نوع تي به شاعري ملي ٿي. ڪن ۾ صوفيانه خيالات، عشقيه جذبات ۽ احساسات ظاهر ڪيا ويا آهن. ته ڪن ۾ مذهبي خيالات پيش ڪيا ويا آهن، ڪٿي حسن ۽ عشق جي عڪاسي ڪئي ويئي آهي ته ڪٿي وري سماجي عڪاسي به نظر اچي ٿي. جنهن ۾ ڏاڍ، ظلم ۽ جبر کي ننديو ويو آهي ۽ هارين جي حالتن تي لکيو ويو آهي ته ڪٿي وري قصيده گوئي به ڪئي ويئي آهي. هن دور ۾ تعلقي لکيءَ ۾ جيڪي صنفون مليون آهن اهي هيٺ ڏجن ٿيون.
نظم، بيت، دوها، سلوڪ، ڀڄن، ڪافي، ملود، قصيدو، غزل سرفهرست آهن، هونءَ ته مرثيه به چيا ويا هتي ڪافي گهڻو مقبول عام هئي ۽ ان صنف ۾ تمام گهڻي شاعري ڪئي وئي، ايتري قدر جو قصيدي جو مضمون به ان صنف ۾ آندو ويو آهي. ڪيتريون ئي ڪافيون بحروزن تي مليون آهن، غزل تمام گهٽ لکيو ويو، سلوڪ صرف هندو شاعرن جا ملن ٿا، جن ۾ ويدانيت جا نڪتا سمايل آهن پر ڪوي پهلاج رام جي شاعري ۾ انقلابي ۽ نوان لاڙا ملن ٿا جن ۾ آزاديءَ جو سبق ڏنل آهي. ان کان علاوه سنڌ جو عظيم محقق ميمڻ ڊاڪٽر عبدالمجيد سنڌي جهڙو عالم به هن تعلقي سان واسطو رکندڙ هو. جنهن جون خدمتون ايتريون آهن جو کين تغميه امتياز سان نوازيو ويو. سندس ڪيل تحقيق سنڌي ادب جو بي بها خزانو آهي. جنهن نثر جي ميدان ۾ مضمون، مقالا، ترجمو ۽ تاريخ، تحقيق تي لکي پاڻ موکيو آهي. سندس خدمتون صدين تائين وساري نه سگهبيون.
باب ستون
حوالا ۽ سمجهاڻيون:
(1) آشا ديال ڊاڪٽر ـــ “سنڌ جا سنت “ ڇاپو پهريون 1987ع ص، 228.
(2) ميمڻ عبدالمجيد سنڌي ـــ تذڪره شعراءَ سکر ـــ ڇاپو پهريون 1965ع ص ص 292، 293.
(3) تعلقو سکر اڳوڻو تعلقو سکر جنهن ۾ کاهي ڳوٺ شامل هو. هاڻي تعلقي لکي ۽ ضلع شڪارپور ۾ آهي.
(4) ڪوي پهلاج رام ــــ پهلاج پريم واڻي (ڀاڱو چوٿون) ـــ ص 65.
(5) ايضاً ص 125.
(6) ڪوي “پهلاج رام ـــ پهلاج پريم واڻي (ڀاڱو چوٿون) ڇاپو پهريون 1952ع، ص ص 184، 185.
(7) ميمڻ عبدالمجيد سنڌي ــــ تذڪره شعراء سکر ـــ ڇاپو پهريون 1956ع ص 261.
(8) ايضاً.
(9) مٿيان سڀ شعر، دوها ۽ قصيدي، مولود جا بند ۽ نظم جيڪو اڌورو آهي ۽ هيٺ مٿي آهي، سندس پٽ حسين شاهه ٽنڊائي کان زباني طور مليا جيڪي کين ياد هئا.
(10) سندس شعر پٽ حسين شاهه (1933ع ــ 2009ع) کان زباني طور مليو، جنهن انٽرويو دوران ٻڌايو.
(11) ميمڻ عبدالمجيد سنڌي ــ تذڪره شعراء سکرــ 1965ع ص، 250.
(12) ميمڻ عبدالغفور سنڌي ــ عظيم سنڌي انسان ـــ ڇاپو پهريون 1981ع. ص، ص 12 ـــ 13.
(13)ايضاً حوالو 11 ص: 251.
(14) ايضاً.
(15) ديال آشا ڊاڪٽر ــ سنڌ جا سنت ــ ڇاپو پهريون 1987ع ص 257.
(16) ايضاً ــ ص 256.
(17) سوامي تلوڪداس اداسي ــــ شري گرو مهما ـــ ڇاپو سال؟ ص 14 مطبوعه: نجڌام آشرم گانڌي روڊ، الهاس نگر ـــ 5 ضلع ٿاڻي مهاراشٽر.
(18) ايضاً.
(19) راقم انٽرويو دوران لکي ورتا هئا.
(20) فقير سلطان کان انٽرويو دوران ورتل بيت،1981ع ۾.
(21) اهو بيت سندس ننڍي ٽئين نمبر ڌيءَ کان مليو.
(22) سومرو احمد بخش حاجي ــ انتخاب ــ احمد (قلمي) ــ 1956ع.
(23) هي بيت سندس گهرواريءَ سگهڙ زال مائي سڀائي کان مليو جيڪو حج تي روانگي کان پهريان چيائين.
(24) مٿيون مولود، حاجي جي ٻئي نمبر ڌيءَ نواب خاتون بيگم عبدالقادر “عنبر” سومرو کان مليو. (راقم جي ماءُ).
(25) ميمڻ عبدالمجيد سنڌي ــــ تذڪره شعراء سکر ـــ ڇاپو پهريون 1965ع ص، ص 313، 314.
(26) ايضاً ص 314.
(27) خاصخيلي قربان علي “قربان” صوفي ـــ صوفي ساڃاهه ـــ سال 1983ع ص 149.
(28) رسالو “داتا سيد ولايت شاهه (قلمي) 1982ع ـــ ص 339.
(29) رسالو داتا ولايت شاهه ـــ قلمي ـــ درگاهه تي موجود ص 345.
(30) رسالو داتا ولايت شاهه (قلمي) درگاهه تي موجود ـــ ص: 318. +خاصخصلي قربان علي “قربان” صوفي ـــ ساڃاهه ـــ ڇاپو پهريون ـــ 1983ع ص: 150 مطبوعه مومن پبليڪيشن نوان جتوئي.
(31) ڪافي سندس فرزند سيد صفدر علي شاهه کان ملي.
(32) ميمڻ عبدالمجيد سنڌي ــ تذڪره شعراء سکرــ 1965ع ص 356.
(33) ايضاً.
(34) سومراڻوي الله ڏنو “صبا” ــــ مرتب: معجون (قلمي) 1977ع.
(35) ماستر مينهل فقير ــــ درد جون دانهون ــــ ڇاپو پهريون 1970ع ص 5 مطبوعه مولوي محمد عظيم اينڊ سنز تاجران ڪتب شڪارپور.
(36) ماستر مينهل فقير ــــ پرين جي پڪار ـــ ڇاپو پهريون 1969ع ص 6 مطبوعه سنڌي اشاعت ڪتب شاهي بازار شڪارپور.
(37) سومرو ڌڻي بخش “ڌنڻ” ـــ ڌنڻ ـــ جو ڌيان(حصو پهريون)1967ع.
(38) سومرو ڌڻي بخش “ڌنڻ” ــ ڌنڻ جو ڌيان (حصو ٻيو) ڇاپو پهريون 1970ع.
(39) ميمڻ غلام رسول ــ اسانجا اديب اسانجا شاعر ــ نمبر ٻيو ڇاپو پهريون 1982ع ص 80- 279 مطبوعه مهراڻ پبليڪيشن شڪارپور.
(40) هفتيوار پنجتي حيدراآباد ــــ 16 مئي 1979ع.
(41) سيد غلام محمد شاهه “اختر” ـــ “ڪلام اختر” سال 1956ع.
(42) ايضاً.
(43) هفت روز “نقيب” 17 جون 1956ع .
(44) مهر محمد صالح “خادم” ـــ بياض خادم الفقراءُ (قلمي) 1979ع.
(45) ايضاً.
(46) ايضاً.
(47) سومرو محمد شريف “شاد” ــــ ضلعي شڪارپور جي ڳوٺن جي
تاريخ ــــ جلد پهريون (قلمي) 1982ع.
(48) ايضاً.
(49) ايضاً.
(50) سومرو لطف علي “لطف”ـــ “لطف جا لعل” (قلمي) 1978ع.
(51) بخاري سيد لعل شاهه پروفيسر ـــ (نگران سنڌي ڀاڱو) ـــ “نخلستان
مخزن” گولڊن جوبلي نمبر 1984ــــ 1983ع) ص 4 مطبوعه سي اينڊ ايس گورنيمنٽ ڊگري ڪاليج شڪارپور.
(52) بخاري سيد لعل شاهه پروفيسر، ڪليات لعل شاهه(قلمي) 1975ع.
(53) سيٺار غلام حسين “مجبور” ــ ڪليات مجبور (قلمي) تان ورتل.
(54) ايضاً.
(55)مسرور ڪيفي ـــ جديد الشعراء سنڌي ـ 1384هه 1965ع ص 220.
(56) ميمڻ غلام رسول ــ اسان جا اديب اسان جا شاعر (حصو 4)
1982ع ص 237.
(57)مسرور ڪيفي ــ جديد الشعراء سنڌي ــ 1965ع، ص 221.
(58) ميمڻ غلام رسول ــ اسان جا اديب اسانجا شاعر ــ 1982ع ص 238.
(59)بياض مسڪين شاهه (قلمي) ـــ 1985ع.
(60) ايضاً.
(61) ايضاً.
(62) “فڪر مهراڻ” ــ گورنيمنٽ ڊگري ڪاليج سکر مئگزين 85 ــــ 1984ع ص 33.
(63) عبدالسميع “مهتاب” ــــ “افڪار ممتاز” (قلمي) 1970ع.
(64) ايضاً.
(65) ايضاً.
(66) چيمه زهره ـــ “تم بي وفا هو” (آزاد نظم) روزنامه نواءِ وقت 29 ڊسمبر 1986ع . سنڌي ترجمو: عبدالسميع مهتاب.
(67) سندس قلمي مواد تان ورتل جيڪو بي ترتيب پيو هو.
(68) هيءَ ڪافي سندس مامي سگهڙ شهزادي شيخ کان ملي.
(69) سگهڙ شهزادو شيخ ڳوٺ کاهي کان ملي.
(70) هي بيت مرحوم جان محمد جانڻ سومرو، رستم واري کان مليو.
(71) سندس انٽرويو دوران ورتل هڪ ڪافي، جيڪا ياد ٻڌائي.
(72) ايضاً.
(73) انٽرويو دوران ٻڌايل.
(74) هڪڙو محمد جمن ــــ جمن جي جوت (قلمي مجموعو) 1987ع.
(75) ايضاً.
(76) جوڻيجو محمد صديق ـــ “صديق جي صدا” (قلمي) 1987ع.
(77) ايضاً.
(78) ايضاً.
(79) ايضاً.
(80) ايضاً.
(81) سمورو مواد ــ سندس قلمي مواد تان ورتو ويو.
(82) شهزادي ايس اي ڊي “نثري نظم” هالار ڊائجسٽ حيدراباد
اپريل 2000ع جلد اٺون شمارو ستون ص 23.
(83) ايضاً ص 22.