(الف) موجوده دور جو ادبي ۽ لساني مختصر پسمنظر:
موجوده دور ۾ تعلقي لکيءَ ۾ گهڻا ئي شاعر ۽ اديب آهن، پر هتي انهن جو ذڪر ڪيو ويو آهي، جن جو تفصيل ملي سگهيو آهي، باقي جن جو احوال ملي نه سگهيو آهي، انهن جي نالن جي لسٽ ٺاهي باب ٻئي ۾ ڏني وئي آهي.
جن شاعرن جو ذڪر مليو. انهن شاعرن ۽ اديبن ۾ اسان کي قديم نوع تي صوفياڻي رنگ ۾ شعر چوندڙ به ملن ٿا، ته ترقي پسند شاعر به ملن ٿا، جيڪي قديم نوع تي چوندڙ شاعر مليا آهن، انهن جي تعليم گهٽ ۽ ٻيو ته ٻهراڙي جي علائقن ۾ رهن ٿا، جنهن ڪري جديد ادب جو اڀياس ڪري نه سگهيا آهن.
اهي ترقي پسند شاعر مليا آهن جن قديم صنفن، بيت ڪافي ۽ وائي تي ڪيترن ئي جديد شاعرن به طبع آزمائي ڪئي آهي، پر پراڻي ريت پريت رنگ ۽ دنگ کي ٽوڙي ڦٽو ڪيو آهي، جديد تقاضائن موجب عوام کي گهربل مواد ڏنو آهي، مطلب ته قديم صنفن ۾ هن دور ۾ نئون آب ۽ تاب اچي ويو آهي، پراڻي وقت جي بحروزن ۾ لکندڙ ريتن کي ٽوڙي نئين طريقي سان پيش ڪيو ويو ته پنهنجا گهاڙيٽا ۽ ماپا تيار ڪيا ويا آهن ڪن شاعرن ته بحروزن جا بند ٽوڙي ڇڏيا آهن ۽ آزاد شاعري شروع ڪئي جن آزاد نظم جي صنف سان لکڻ شروع ڪيو ۽ پوءِ اهي لاڙا غزل ۽ ڪافي ۾ به قائم رکيا ويا.
هتي جن شاعرن ۽ اديبن جو ذڪر ڪيو ويو آهي، انهن مان شاعرن جو تعداد گهڻو آهي، باقي اديب آڱرين تي ڳڻڻ جيترا آهن، هتي ترقي پسند شاعرن جي شاعريءَ ۾ اڪثر قومي رنگ ڀريل مليو آهي، ڌرتيءَ سان پيار ۽ ديس واسين سان پيار جو اظهار ڪيو آهي.
لساني لحاظ کان ڏٺو وڃي ته سنڌي ٻولي ارتقائي مرحلا طئه ڪري اڳتي نڪري چڪي آهي، پر ان جي وهڪ کي روڪڻ لاءِ ڪيتريون ئي ڪوششون ڪيون وڃن ٿيون ۽ ان جي واڌاري کي ٻجو ڏيڻ لاءِ مختلف هربا هلايا وڃن ٿا پر پوءِ به سنڌي ٻولي ڪر کڻي چوي ٿي ته مون ۾ وڌڻ جي ۽ پار پوڻ جي صلاحيت موجود آهي، اهڙي طرح هن وقت سنڌي ٻولي ڪمپيوٽرائزڊ ٿي چڪي آهي، ملڪي سرحدون لتاڙي سمنڊ پار هلي وئي آهي، جتي پنهنجي وسعت جي ڪري نمايان جڳهه اختيار ڪئي آهي. ڇپائي جا جديد ترين طريقه ايجاد ڪيا وڃن ٿا، سنڌي ٻولي جا ڪتاب ۽ رسالا ڪمپيوٽر ذريعي ڇاپيا وڃن ٿا. مطلب ته سنڌي ٻولي ۾ وڌڻ جون اهي سڀ خوبيون موجود آهن جيڪي دنيا جي ترقي يافته ٻين ٻولين ۾ آهن. سنڌي صحافت ۾ به وڏو انقلاب آيو آهي، سنڌيءَ جي پهرين مڪمل ڪمپيوٽرائيزڊ اخبار عوامي آواز ڪراچي به پوريءَ ريت سنڌي ٻوليءَ جو دفاع ڪيو آهي.