هڪ ساڃهه وند انسان: يوسف سنڌي
طارق قريشي
سماج ۾ ماڻهو ڪي اثر وٺي ٿو ۽ ڪجهه ڇڏي ٿو، پر جينئس ماڻهو اهو هوندو آهي، جو ڪنهن وڻ وانگر يا جاندار جي دِل وانگر In put، ناٽ گڊ وٺي، ۽ out put ويري گڊ وٺي.
منهنجي خيال ۾ اهو تڏهن ممڪن آهي، جڏهن ماڻهو پنهنجي اکين سان ڏسي، پنهنجي ڪنن سان ٻڌي ۽ پنهنجي زبان سان ڳالهائي.
نفرتون، محبتون، پيار ڌڪار، ڳنڀرتا، مطلب ته زندگيءَ ۾ خارجي يا داخلي ڳالهين ڏي پنهنجا رويا، پنهنجي سوچ، سمجهه، فهم فراست پٽاندڙ جوڙڻ وارو ماڻهو ڪامياب تصور ڪيو ويندو آهي.
مذهبي ڪدورتون يا نسلي ڏڦيڙ، علائقائي تعصب يا قومي احساس برتري لساني مت ڀيد، يا ذات پات جو امتياز، هر اها سماجي، اخلاقي برائي تڏهن جنم وٺندي آهي، جڏهن پنهنجن حواسن بدران ٻين جي حواسن تي ڀاڙڻ شروع ڪيو ويندو آهي. آءٌ سمجهان ٿو ته ڪنهن به ماڻهوءَ کي پرکڻ جي لاءِ هُن جو تفصيلي ايٽي ٽيوڊ ڏسڻ ئي کوڙ آهي – ڪنهن به ماڻهوءَ جون چڱايون ۽ لڱايون، سندس رويي مان ظاهر ٿينديون آهن. انسان جو ڪردار سندس شخصيت جو مظهر هوندو آهي. پر اُن ڪري جيڪڏهن ڪنهن به انسان کي پڙهڻ جي ڪوشش ڪجي ته ان جي ٽائٽل يابئڪ ٽائٽل تي نظر وجهڻ کان علاوه ڊيڊيڪيشن پيج کان وٺي ’ڀُل نامي، تائين پڙهڻ کانپوءِ ڪا حتمي راءِ قائم ٿي ڪري سگهجي، ڇو ته انسان جهڙي ڪتاب جا اڳيان باب به سندس ماضي هوندو آهي. پر ان کانپوءِ ايندڙ باب سندس مستقل جو هوندو آهي. ان جي ڪابه خبر نه هوندي آهي. ان جي باري ۾ گذريل چئپٽرس مان رڳو اندازو ئي لڳائي سگهجي ٿو.
يوسف سنڌيءَ جا جيڪي باب اسان پڙهيا آهن. يعني هن جو ماضي اسان جي آڏو آهي، ان ۾ سندس ادبي ڪنٽريبيوشن تي نظر وجهون ٿا ته هن جي ايڪٽ ڪيل رول ڏاڍو پاور فل نظر اچي ٿو.
هن ’برسات‘ رسالي کان شروعات ڪئي. ان کانپوءِ هن صحافتي ڪئريئر جو آغاز ڪيو. مختلف اخبارن ۾ ڪم ڪيائين - پندرهن وار عبرت مئگزين جي ايڊيٽوريل بورڊ جو ميمبر ٿيو. ”هزار داستان“ جو ايڊيٽر رهيو ۽ گڏوگڏ ’سچائي اشاعت گهر“ جي نالي سان پنهنجي پبليڪيشن قائم ڪيائين.
هن جي ادبي ڪئريئر کي فرام ويري بگنگ کان جانچڻون آهي، ته اسي واري ڏهاڪي کان به اڳ جا پراڻا رسالا لائبريرين مان ڪڍي اُٿلائڻا پوندا، جن ۾ هي محمد يوسف ”سنڌي“ ميمڻ جي نالي سان لکندو هو. ٻالڪپڻي کانپوءِ هو جيئن جيئن وڌيڪ باشعور ٿيندو ويو ته هن نه رڳو ادبي ۽ سياسي سرگرمين ۾ نهايت گرم جوشيءَ سان پارٽيسپيٽ ڪيو، پر سارتر ۽ برٽنڊرسل وانگر هن پنهنجي انسان دوست روين ۽ جذبن کي پارٽين يا منشورن جو محتاج يا تابع ڪرڻ بجاءِ سياست کان الڳ رهي ادبي ۽ سياسي ڪردار ادا ڪرڻ لڳو. ۽ آءٌ سمجهان ٿو ته هن کي شدت سان احساس ٿيو هوندو ته سياست ادب جي تابع هوندي آهي ۽ ادب ئي سياست کي گس – پيچرا ڏيندو آهي. پوءِ هن سياست کي سمجهڻ ۽ پرکڻ لاءِ ادب جي آڱر باقاعدگيءَ سان پڪڙي هوندي.ادب هن کي شعور ڏيندو رهيو ۽ هي ادب کي ڏاڍا سُٺا ترجما ڏيندو رهيو. هن جا اهي ترجما پنهنجي اشاعت گهر کانسواءِ ٻين پبلڪيشنس به شايع ڪرايا.
يوسف سنڌيءَ، ادب جي هڪ اهم ڀاڱي ترجمي کي سنڀاليندي پنهنجو تاريخي فرض نباهڻ جي جاکوڙ ڪئي آهي، يعني هو پاڻ تان ميارون معاف ڪرائي رهيو آهي. گڏوگڏ اشاعت جو مورچو به سنڀالي رهيو آهي. اديب کي اديب بنائڻ ۾ ايڊيٽرن ۽ پبلشرن جو هٿ هوندو آهي. دنيا جا وڏا وڏا رائٽر اها ڳالهه مڃيندي ڪونه ڪيٻائيندا آهن ته هُنن کي شهرت بخشڻ وارا يا رائٽر طور سُڃاڻپ ڏيڻ وارا ايڊيٽر ۽ پبلشر آهن. ۽ اسان ڏٺو آهي ته يوسف سنڌي ايڊيٽر به آهي ۽ پبلشربه آهي. يا سڌو سنئون چئجي ته يوسف ”رائٽر ميڪر“ آهي.
ذاتي طورتي مان يوسف جو وڏو احترام ڪندو آهيان، نه رڳو احترام ڪندو آهيان، پر هن سان محبت به ڪندو آهيان. مون کي هن جا کوڙ اوصاف ۽ گُڻ وڻندا آهن. اها ڳالهه مڃيل آهي ته هر ماڻھوءَ ۾ خوبيون ۽ خاميون هونديون آهن ۽ ان لحاظ کان يوسف کي خامين کان بَري قرار ڏيون، اهو به غلط آهي. پر يوسف جي خامين کي سندس خوبيون پنهنجي چادر ۾ لڪائي ٿيون ڇڏين.
مون يوسف سنڌيءَ کي نهايت غور سان ڏٺو آهي. آءٌ سنڌي ادبي سنگت جي چونڊن ۾ هن کي ڪم ڪندي ڏسي چڪو آهيان. هن وٽ مخالفت جي عزت آهي. هو واضع طور تي پنهنجي پاڻ سان اختلاف رکندڙن جي لاءِ هڪ سافٽ ڪارنر رکي ٿو. هي ڏاڍو فيئر انداز ۾ ڪامپيٽيشن ڪندو آهي. هن ۾ بي لوث ڪم ڪرڻ جا جذبا سندس رت ۾ شامل هيموگلوبين کان به وڌيڪ آهن.
هي، هڪ اڻ ٿڪ ۽ اورچ جاکوڙي آهي، هن جي نظر ۾ اجتماعي مفاد وڌيڪ اهم آهن. هن وٽ ڪابه ٻيائي، وڏائي ۽ منافقت ڪونهي. هن ۾پيار ڪرڻ وارو جذبو تمام گهڻوآهي.
منهنجو تجربو آهي ته هن ۾ هڪ خاص خوبي آهي، اها آهي هن جي قوت برداشت - هر غم، هر پيڙا ۽ هر انفراريٽيءَ کي هو برداشت ڪري ويندو آهي. هن ماڻهوءَ کي مون ڳوڙها پيئندي ڏٺو آهي ۽ سڏڪن کي گُهٽي مُرڪندي به ڏٺو آهي. هن کي ۽ هن جي روح تي مون لڳل اندروني گهاوَ محسوس ڪيا آهن ۽ هن کي ان ويل به بي پرواهه ڏٺو اٿم.
منهنجا ڪجهه دوست اهڙا به آهن، جيڪي يوسف بابت ڪيل منهنجي ڳالهين سان اختلاف رکندا هوندا ۽ ٿي سگهي ٿو ته مون تي به ڪي فتوائون جاري ڪن. پر آءٌ پنهنجي اکين سان ڏسندو آهيان، آءٌ پنهنجن ڪنن سان ٻڌندو آهيان ۽ پنهنجي دماغ سان سوچيندو آهيان ۽ پنهنجن زبان سان ڳالهائيندو آهيان.
مون يوسف ۾ کوڙ خوبيون ڏٺيون آهن، خامين ۾ فقط هڪڙي وڏي ۾ وڏي خامي جيڪا هِن ۾ ڏٺي آهي، اها هن جي يار ويسي آهي. هن يارويس ماڻهوءَ کي جيڪي تڪليفون ۽ ناڪاميون ڏسڻيون پيون آهن، انهن جو سبب دوستن مٿان انڌو اعتماد هن جي خامي چئجي يا خوبي چئجي.
ايتري قدر جو دوستيءَ ۾ هو اکيون ٻوٽي ۽ دل کولي ڇڏيندو آهي، پوءِ چاهي ڪيترو به نقصان ٿئي.
يوسف سنڌيءَ ۾ اهي گٽس آهن، جو هو هڪ عام ماڻهوءَ وانگر آسائشن ڀري زندگي به ڪامياب نموني سان گذاري سگهي پيو، پر هن جي بي چين ۽ ولوله انگيز ۽ حساس طبيعت هن کي ايئن ڪرڻ ڪونه ڏنو. هن آسودگي ڪونه قبولي. هن جي قلندرانه طبيعت ۾ لکڻ پڙهڻ جي جن اچي واسو ڪيو آهي، سو هن اها اڻانگي راهه ورتي آهي، شايد اها فطرت ورثي ۾ ملي اٿس.
]س - ا - س نئون ديرو پاران 23جولاءِ 1992ع ۾ يوسف سنڌي سان ملهايل شام جي موقعي تي پڙهيو ويو.[