ماٺيڻو، ارڏو ۽ کاهوڙي دوست
موٽو مل ’ڪنول‘ ڪوهستاني
ٻولي ناهي ٻاجهه، جا توکان گهران ڀاءُ،
هيءَ ته مون کي ماءُ، ڏني آهه ڏاج ۾.
(ولي دائود پوٽو)
اهڙيءَ طرح يوسف سنڌي اسان کي ورثي ۾ مليو آهي. هونئن به شيخ اياز چواڻي ته ذات وڏي شئي ناهي، پر سچ وڏي شئي آهي. واقعي سچ وڏي شئي آهي، اُن ڪري سچ چوڻ وارن جا دوست گهٽ ۽ دشمن وڌيڪ هوندا آهن. مون کي اها ڳالهه ان ڪري ياد آئي جو وڏي عرصي کان منهنجو ۽ يوسف سنڌيءَ جو نينهن ناتو آهي، جيڪو بدستور اڃا تائين هلندو اچي. يوسف سنڌيءَ تي آءٌ هميشه تنقيد ڪندو آهيان ته سچ چوڻ يا ڳالهائڻ، اهي ٻه الڳ شيون آهن، پر يار اصل ان ڳالهه تان نٿو مڙي، جنهن ڪري يوسف سنڌيءَ جا محدود دوست آهن. پاڻ چوندو آهي: ”سچ چئبو، مگر ڳالهه آهي ڪڙي،“ جيان سچ چئبو رهبو، توڻي ڪو ڀلي ناراض ٿئي. واقعي ئي هن اُن ڳالهه سان، ان سچ سان سهمت ٿي ڏيکاريو آهي ۽ ان سان نڀاءُ ڪندو اچي ٿو. اها هن جي همت ۽ دليري چئجي جو هڪ غريب ماڻهو، جنهن جو ڪوبه ڀاءُ به ناهي، پيءُ به فوت ٿي ويو، پر ان حالت ۾ به سچ تي سندرو ٻڌيو گُهمي، جنهن ڪري پنهنجا به پراوا ۽ اوپرن جيان پيش اچن. خير هن کي ڪڏهن به مون ان ڳالهه جي شڪايت ڪندي نه ٻڌو آهي. جس هجيس، انهن حالتن ۾ به مون هن کي هميشه مسڪرائيندي ۽ وڏا وڏا ٽهڪ ڏيندي ڏٺو آهي.
اهو 1973ع جو زمانو هو، جڏهن آءٌ ۽ يوسف سنڌي، اسڪول جي پوئين بينچن تي ويهي مڙيو ئي ٽائيم پاس ڪري گهرن ڏانهن موٽندي خوشي محسوس ڪندا هئاسين، پر ان وقت به هن همراهه وٽ ڪا ڏات جي ڏياٽي موجود هئي، جيڪا ڏياٽي اڄ لاٽ ٿي ٻري رهي آهي. ان وقت جڏهن اڃا شعور جي ڏاڪي تي پير مس رکيو هئائين، ”گل ڦل“ کان سواءِ ٻيا به هڪ اڌ رسالا نڪرندا هئا، جن ۾ باقاعده لکڻ شروع ڪيائين. يوسف سنڌي مختلف مرحلن مان گذريو آهي. سماجي، سياسي، ادبي دنيا ۽ صحافت کان ٿيندو، ڪاروبار تائين به ڇانيل رهيو. هڪ فارسي شعر جو ترجمو آهي ته: ”اي قاتل! مون کي ڀلي قتل ڪر، پر منهنجي جرئت ته ڏس! مون تنهنجي شان ۾ گستاخي ڪري تاريخ کي هڪڙو نئون رخ ۽ روح ڏنو آهي!“ بهرحال، اها هن جي جرئت آهي.
يوسف سنڌي جنهن شعوري زندگي جي شروعات ’سُجاڳ ٻار تحريڪ‘ کان ڪئي، جنهن کان پوءِ هن صحافت به ڪئي، ان وقت دڙي شهر ۾ شروع شروع ۾ دڙو پريس ڪلب جو بنياد به يوسف سنڌيءَ وڌو. يوسف سنڌي گهڻ پاسي شخصيت سان گڏوگڏ هڪ تڪراري شخصيت پڻ رهيو آهي، پر همراهه ۾ اها ئي عادت ”سچ چوڻ واري“ جنهن ڪري سچ نه سهندڙ همراهه هن کان پاسيرا رهيا ته هونئن به چوندا آهن ته سچ چوڻ وڏي دليري آهي، پر ان کان وڌيڪ دلير اهو آهي جيڪو سچ ٻڌي ۽ برداشت ڪري. اها آءٌ دعويٰ هرگز نٿو ڪريان ته يوسف سنڌي ڪو گامون سچار آهي، پر هي ان راهه تي گامزن ضرور آهي.
هائو! اهو يوسف سنڌي جنھن دڙي شهر جي محمودا واهه جي ڪپ تي پربتن جيڏن عاليشان بنگلن جي اوٽ ۾ هڪ جُهڳي نما گهر ۾ محمد هاشم جي پڌر ۾ جنم ورتو، وڏن جي نشاني جيان يوسف سنڌي اڄ به غريب هوندي، ان گهر ۾ قربتون ونڊي ٿو، جتي سنگهار بنا سينگهار جي سهڻي بنجي پنهنجي ميهار سان محبتون ماڻي ٿي ۽ اُتي شهزاد، پنهنجي پيءُ جي گهر جي اڱڻ جي پڌر ۾ پيءُ جي اچڻ جو انتظار ڪندي اکڙين ۾ اوجاڳا اوتي ٿو، پر ڪڏهن به پنهنجي پيءُ کي اها ميار نٿو ڏئي ته: ”بابا! پاڻ هميشه ڇا ان غربت ۾ گهارينداسين؟“ ته اتي يوسف پنهنجي لعل جا اهي لفظ ٻڌي ڳنڀير ٿي وڃي ٿو، پر ڪوبه جواب نٿو اُڪلي ۽ سندس آڱرين مٿي جي وارن ۾ ڦيريندي سوچي ٿو: ڏات گهڻو ئي ڏکويو آهي. چپن ئي چپن ۾ ڀڻڪي ٿو، پر دوستن جي دلاسن جي آٿت تي جيئي ٿو. اهو ئي يوسف سنڌي، جيڪو سنڌي ادبي سنگت دڙو جي سيڪريٽريءَ کان ٿيندو، مرڪزي سيڪريٽريءَ جنرل جي عهدي تائين پهچڻ جي جدوجهد ڪري ٿو. نيري نڀ جي هيٺان پلجندڙ ماضيءَ جو ”جوسب“ ۽ حال جو يوسف سنڌي ادب جي دنيا ۾ وڏو نالو ڪمائي ٿو، پر سندس گود ۾ پيل گوندر جيڏا ڏک دل ۾ سانڍي به هي آدرشي انسان جيئي ٿو. اڙي يارو! هن جو ته ڪو ڀاءُ ناهي، پر هڪ نوجوان ۽ غير شادي شده ڀيڻ جي شفقت ڀري ڇانوَ کان محروم رهيو، جيڪا منهن موڙي هُن پار هلي وئي، جتان واپسي ناممڪن آهي.
بڙ ۽ نم جي ٿڌي ڇانوَ وانگر هڪ اڏول انسان، جيڪو پاڻ ته ڇانوَ کان محروم آهي، پر ڪوبه ڀٽڪيل ۽ مسافر ڪنهن وڻ جي هيٺان ٿڪ ڀڃندي راحت محسوس ڪري، اهو يوسف سنڌي جيڪو پاڻ اُس ۾ ڪڙهندي به گهر وارن جو اڪيلو سهارو بنجي ڪنهن گهاٽي وڻ جيان ڇانورو بنجي جيئڻ جا جتن پيو ڪري. هو اڪثر راتين جو رولاڪ آهي. نما شام کان اسر تائين جاڳي ڪنهن تخيل کي تخليق ڪري ٿو. حساس طبيعت سان گڏوگڏ شوخ به آهي. هن جي شوخي شايد دوستن جي منهن تي چماٽ آهي، ڇاڪاڻ ته هو مجبوريءَ ۾ ڪڏهن به ڪنهن دوست اڳيان هٿ نٿو ٽنگي.
گُهنڊيدار وارن ۽ شرابي اکڙين جي مدهوشيءَ ۾ مخمور رهندڙ يوسف سنڌي عبرت مئگزين، برسات، هزار داستان ۽ ڪجهه ٻين ڪتابن، ۽ رسالن جي سب ايڊيٽر کان ايڊيٽر تائين. ڪنهن به طرح هو ادبي دنيا سان واڳيل هجڻ چاهي ٿو. ادبي دنيا کان سواءِ هو پاڻ کي اڌورو سمجهي ٿو. محترم غلام حسين رنگريز، ابراهيم منشي، پرويز ۽ حسام سومرو سان تمام ويجهو رهندڙ يوسف سنڌي، جڏهن هڪ ڀيرو سندس آپريشن دوران ڪنهن اسپتال ۾ مون سان ملي ٿو ته دوستي يا حجت وارن انهن دوست ڏانهن عيادت جي ميار ڪري ٿو ويهي. هن جي اها ميار مون کي به روئڻ تي مجبور ڪري وجهي ٿي، تلسيداس جي دوهي وانگر ته: ”ساجن کي وئي اڃا ٻه ڏينهن به نه ٿيا آهن، پر اهي ٻه ڏينهن پنجاهه سالن جا لڳي رهيا آهن. ڀولي پنڊت کان پُڇي ٿي ته هڪ ڏينهن ۾ مهينا گهڻا ٿيندا آهن؟“ اهڙيءَ طرح مون ساري رات جاڳي گذاري، ٻئي ڏينهن جي انتظار لاءِ، آءٌ ٻئي ڏينهن وري به اسپتال ۾ يوسف سنڌيءَ جي عيادت ڪرڻ لاءِ ويس، پر پاڻ اتان واپس ڳوٺ ڏانهن روانو ٿي چڪو هو، جنهن جي ميار آءٌ اڄ تائين کيس ڏيندو پيو اچان.
] ماهوار ’ادب‘ حيدرآباد - نومبر 2002ع[