دِلبر شهر دڙي جو دِلرُبا دوست: يوسف سنڌي
اصغر گُـگو
يوسف سنڌيءَ سان دوستيءَ کي ويھن ورهين کان مٿي عرصو گُذري ويو آهي. جڏهن پوئتي ڪنڌ ورائي ڏِسان ٿو ته ايئن ٿو لڳي سڀ ڪالھه جي ڳالھه آهي. وقت کي پَر آهن ۽ پرواز تي رهي ٿو. ماڻھوءَ جي وس ۾ يادون آهن تن کي سنڀالي جيئندو رهي ٿو. مون وٽ به انھن سالن جون ڪجهه يادگيريون ئي جيڪي ساڻ آهن .
چڱي طرح ياد اٿم ته، يونيورسٽيءَ ۾ پڙهندو هئس، 2001ع جو زمانو هو، مسلم ڪاليج حيدرآباد جو اڱڻ هو. ادبي سنگت جي ڪارو ڪاري معاف ڪجو ’ڪاروباري ڪميٽي‘ جي اجلاس ۾ يوسف سنڌيءَ سان پھريون ڀيرو پياري رشيد آزاد ملايو هئم. ان زماني ۾ ادبي دُنيا ۾ نئون آيو هئس. اديبن سان مِلڻ، ڏند ٽيڙي اُنھن سان گڏجي فوٽو ڪڍائڻ جو شوق عروج تي هو. حيدرآباد جي هر ادبي محفل ۾ بنا دعوت به پھچي وڃبو هو. اُن ڏينھن به ايئن ٿيو هو.
يوسف، رشيد ۽ آءٌ گڏ ويٺا هئاسين، ڪچھري به هلي پئي ۽ اجلاس به مڇي مارڪيٽ وانگر اديبن جي هڪٻئي تي ڇوهه ڇنڊڻ واري واس ۾ واسيو پيو هو. يوسف به رکي رکي هٿ جون اُڇلون ڏئي اجلاس جي ڪنھن ڳالھه تي پنھنجو ردِ عمل اظھار ڪري رهيو هو. ڊگهين آڱرين وارن هٿن جون اُڇلون ۽ جذباتي ٿيڻ ڏِسي مون کي شڪ ٿيوته، هي اديب آهي يا ڏڦير آهي. اُتي اديبن جي هڻ وٺ ۽ پَٽ کوهه مونکي ڏاڍو مايوس ڪيو هو.... تڏهن هر هر ڪنھن ليکڪ جا جملا ذهن ۾ تري ٿي آيا ته، ”اديبن سان سندن لکڻين ۾ ملو روبرو مِلندا ته مايوس ٿيندا.“ سو مون کي جيڪو يوسف سان مِلڻ جو اشتياق هو. ساڻس مِلي مايوسي ٿي هئم.
دِل جي سموري سچائي سان پيو چوان ته پھرين ملاقات ۾ يوسف مونکي بنھه ڪونه وڻيو هو. منھنجي ذهن ۾ ساڻس مِلڻ کان اڳ جيڪو خاڪو هو، سو ٻيو هو ۽ هي همراهه اڃا ئي ٽيو هو... ان ڪري به چوندا آهن ته، ڪنھن سان مِلڻ ۽ ڪچھريون ڪرڻ کانسواءِ اُن شخص جو خاڪو ذهن ۾ نه جوڙيو... اُن ڏينھن پڪوپھه ڪري ڇڏيو هئم ته وري ٻيھر هن شيدلي ٻار سان نه مِلبو... پر ڪجهه مھينا گُذريا ته يونيورسٽيءَ جون موڪلون ٿيون. هڪ ڏينھن جمع جي شام جو يوسف جي دڙي واري اوطاق تي وڃي پھتس، رشيد آزاد ۽ ذوالفقار ڪانڌڙو به اُتي موجود هئا. مون کي پھرين ملاقات واري ڳالھه ياد بيٺي هئي. سو مون ساڻس ڳالھائڻ ۾ احتياط پئي ڪيو. رشيد ۽ ذوالفقار ساڻس فري هئا. ڪچھري جو موضوع ادب، ڪِتاب، سماج، ادبي سنگت ۽ موسيقي هئا. هنن گهڻو پئي ڳالھايو ۽ مون رڳو پئي ٻُڌو، پر مون ٻيو ڪجهه به ويٺي جانچيو ۽ اهو هو يوسف سنڌي جو مخلص رويو، سادگي ۽ مھمانوازي... دوستن جو خيال رکڻ، سندن ڳالھه ٻُڌڻ وارو رويو. مون کي تمام گهڻو وڻيو هو. سڀ کان وڌيڪ گهڻ پڙهيو هئڻ وارو رعب نه هو... ٻه چار ملاقاتون ٻيون ٿيون، ڪچھرين مان اندازو ٿيو ته، يار هي ته لاجواب ماڻھو آهي. اُن زماني ۾ منھنجي ذهني تربيت جو پيرڊ هو. چوندا آهن ته: ذهني تربيت جا گهڻا طريقا آهن. پر مکيه ٻه آهن: هڪ چڱن جي صحبت وسيلي ۽ ٻيو سُٺن ڪِتابن پڙهڻ سان، سو اُنھن ڏينھن، اُنھن سُٺن دوستن جي صحبت هئي ته يوسف سنڌيءَ جي لائبريريءَ جا ڪِتاب، مون کي اهو چوندي خوشي ٿئي ته مون سُٺا ڪِتاب يوسف جي لائبريري مان کڻي پڙهيا آهن. ڏِسڻ ۾ ايئن لڳندو آهي ته، يوسف ۽ ايڏو پڙهيل! کوڙو ئي نٿو لڳي، پر حقيقت اها آهي ته يوسف تمام گهڻو پڙهيو آهي. ناول، ڪھاڻيون، شاعري، سفرناما، پر سندن پسند جا موضوع آتم ڪھاڻيون ۽ تاريخ آهن.
5-4-2003ع جي زماني ۾ اسان اڪثر دوست جمع جي شام جو يوسف جي اوطاق تي گڏ ٿيندا هئاسين. ٽچ موبائيل جو زمانو نه هو. ماڻھو هڪٻئي سان مِلي، ڪچھري ڪري ڪجهه ڏئي جام سکي وٺندو هو. ڪچھري ڪِٿان به شروع ٿيندي هئي. ختم سنڌي ادبي سنگت جي ڳالھه تي ٿيندي هئي. تڏهن رشيد چوندو هو ’يوسف کي ادبي سنگت مرڪزي سيڪريٽري جنرل ٿيڻ جو شوق ائين آهي، جيئن مولانا فضل الرحمان کي ملڪ جو وزيراعظم ٿيڻ جو شوق آهي.‘ تڏهن سڄي ڪچھري ۾ ٽھڪڙو مچي ويندو هو.
ڇا ته حسين ڏينھن هئا... نه ڪا لالچ، نه لوڀ رڳو خلوص ۽ محبت... ان محبت جو ثمر به گڏ ڪيوسين، جنھن ۾ يوسف جو وڏو هٿ آهي. هڪ ڏينھن ويٺي ويٺي اوچتو چيائين: تنھنجون پنج ڪھاڻيون ڏي، پاڻ پنجن دوستن جو گڏيل ڪِتاب ٿا ڇپرايون... اهو ٻُڌي مون کي ڏاڍي خوشي ٿي، ۽ ڳالھه کي ڪجهه عرصو مس گُذريو جو ڪِتاب تيار ”حياتي جي ورقن جون ڦاٽل ڪٿائون“ مارڪيٽ ۾ اچي ويو.
هلال پاڪتان جو ”ڏات“ صفحو سنڀاليائين ته دوستن کي لکڻ لاءِ اُتساهه ڏِنائين، مون به کوڙ لِکيو ڏات ۾. لکيو ته الائي ڇا، پر يوسف شايع ڪيو. نوان ليکاري جڏهن شايع ٿيندا آهن ته،اُنھن ۾ لِکڻ جو جذبو وڌندو آهي. اهو مون يوسف کان سکيو. پر اڄڪلھه يوسف وٽ اُتساهه گهٽ آهي... ڪِٿي ڪِٿي مايوس رويا لڳندا اٿس. شايد اُن جو سبب سماج ۾ جمود طاري رهڻ به آهي. يا شايد سندس ذاتي ۽ تلخ تجربا آهن. جيڪي کيس ٿڪائي رهيا آهن.
يوسف سان دڙي جا گهڻا دوست ڪونه ٺھندا آهن اُن جا ڪھڙا سبب آهن. هي چرياڻ اُنھن جو ذڪر به نه ڪندو آهي. پر مون کي اهو سمجهه ۾ اچي ٿو ته هو بُنيادي طرح غريب ماڻھوءَ جو پُٽ آهي ۽ اسان وٽ غريب جي ٻار جي شھرت ۽ مڃتا گهڻن کان برداشت نه ٿيندي آهي. اُن کي چئبو آهي هروبرو نه وڻڻ . نه ته يوسف جا ڪھڙا دنگن تان ماڻھن سان اختلاف هوندا. هو اديب آهي، ۽ هِڪ اديب بُنيادي طرح آزادي پسند ۽ مزاج ۾ باغي هوندو آهي. غلط ڳالھه کي مُنھن تي چئي ڏيڻ واري رويي سبب ۽ گهڻا دوست يوسف کان رُٺل رهندا آهن. پر مون کيس ڪڏهن به ڪنھن دوست کي بدشد ڳالھائيندي نه ٻُڌو آهي، ڪڏهن جي اُنھن خفا دوستن بابت ڪجهه چئبو ته چوندو آهي ”الله ڪري خوش هجن. هن وقت مزاح نٿا مِلن ته ڇا ٿي پيو، ڪڏهن دوست به ته رهيا آهيو.“ دوستن لاءِ اهڙو سافٽ ڪارنر رکندڙ ماڻھو ئي معصوم هوندو آهي. يوسف هاڻ ته حيدرآباد ۾ ٿو رهي. پر دڙي سان دِل اٿس، تڏهن ته چوندو آهي ’دِلبر شھر دڙو.‘ جيڪي يار يوسف سان نٿا ٺھن تن جي اطلاع لاءِ عرض آهي ته، اُن سچائي کان انڪار نٿو ڪري سگهجي ته، يوسف معنيٰ دڙو، دڙو معنيٰ يوسف، مطلب ٻئي هڪٻئي جي سُڃاڻپ آهن.
يوسف جي سادگي به ڪمال آهي. مون هنن ويھن سالن ۾ پاڻ پڏائيندي نه ڏِٺو آهي. جڏهن ته يوسف سنڌي، سنڌي ادب کي کوڙ ڪِتاب ڏِنا آهن، ترجما، طبعزاد ڪِتاب ۽ هر موضوع تي سندس نالي ڪِتاب آهن. آءٌ چوندو آهيان ته سنڌي ادب جي جيڪا به تاريخ لِکي ويندي. اها هن جي حوالي کانسواءِ اڌوري هوندي، ايڏو ڪم ڪيو اٿس. پر ڪسرنفسي کان ڪم وٺندي چوندو آهي. ڪِٿي يار! ڪھڙو ڪم ڪيو آهي، جيترو ڪرڻ کپي، سو نه ڪري سگهيا آهيون.
يوسف جي ترجمن جي ڳالھه ڪريان ته مون کي سندس ڪِتاب لاجواب لڳندا آهن. جيڪي مون پڙهيا آهن ۽ وري وري پڙهيا آهن. ’بُک‘ ناول هُجي ’اخوت جو سفر‘ هجي يا وري ’شيطاني ٻيٽ‘ مونکي ايئن لڳندو آهي جھڙا سنڌي ٻوليءَ جا نج ڪِتاب هجن، اهو ترجمي جو ڪمال آهي، جو ڌارين ٻوليءَ جي لکڻي پنھنجي لڳي. ’اخوت جو سفر‘ ڪِتاب مون وري وري پئي پڙهيو آهي. باقي هِڪ طبعزاد ناول لکيو هئائين، اهو مون کي نه وڻندو آهي. ڪھاڻي سُٺي آهي، پر يوسف اُن سان نڀائي نه سگهيو آهي. رشيد چوندو آهي، جيڪا منھنجي دِل جي به ڳالھه آهي ته”تو ناول ڇو لِکيو“ ڏاڍو کِلندا آهيون.
جڏهن کان پنجاهه پار ڪئي اٿس. همراه کي مرڻ جو خوف به ٿيندو آهي. اسان سڀ مرڻ کان ڊڄون ٿا، پر ان کان لِڪي نٿا سگهون. موت ۽ قبر جو ذڪر ٿيندو آهي ته يوسف چوندو آهي، گور منھنجي دڙي ۾ ڪجو، گهڻا ماڻھو نه بس چند دِل گهريا دوست منھنجي جناري کي لاهيندا ته مونکي سُڪون مِلندو. رشيد چوندو آهيس، ”سڄي حياتي دڙي کان ڌار، مرو ٿا ته وري دڙي تي بار، اسان توکي دڙي ۾ دفن ئي نه ڪنداسين.“ اهو ٻُڌي يوسف کِلندو آهي ۽ آئون سمجهندو آهيان کيس ايئن چوڻ به ڄڻ اهو چوڻ آهي ته توکي مرڻ اڃا ڪونه ڏينداسين.
آءٌ فخر سان چوان ٿو ته، يوسف منھنجو دوست آهي. جن ڏينھن هو ادبي سنگت جو سيڪريٽري جنرل ٿيو هو. تڏهن آءٌ حيدرآباد ۾ رهندو هئس. هو جڏهن حيدرآباد ايندو هو ته، رهندو اسان وٽ هو. اُنھن ڏينھن آءٌ ۽ منھنجو پيارو شاعر دوست امين لاکو گڏ رهندا هئاسين. تن ڏينھن مون ڏِٺو ته يوسف ادبي سنگت کي ڪيئن سرگرم رکيو هو. ان کان به وڌيڪ جيڪو سندس وڏو ڪم آهي، سو ”سنگت“ مئگزين جو شايع ٿيڻ آهي. ڏاڍو خوبصورت ۽ معياري مئگزين پڙهندڙن جي هٿن تائين پھچندو هو. اُن مئگزين جي ايڊيٽوريل بورڊ جو آءٌ حِصو هئس. اها منھنجي خوشقسمتي چئبي. اُن دؤر ۾ حيدرآباد ۾ جيڪي پروگرام ٿيندا هئا. اسان جي سڄي سنگت سندس ٻانھن ٻيلي ٿي بيھندي هئي. آءٌ اُتي ڏِسندو هئس ته، جيستائين پروگرام ٿي دنگ نه ڪندو هو. هو بيچين هوندو هو. اها بيچيني ئي آهي، جيڪا هن کي ويھڻ نٿي ڏي ۽ هو جاکوڙويندو ٿو نظر اچي.
مون ۽ يوسف، پنجابي اديب جندر جي ڪھاڻين جو ڪِتاب ترجمو ڪيو. ”تون نه سمجهي سگهندين“، ڪِتاب مارڪيٽ ۾ آيو، اسان ٻنھي جي نالي هو، ڪنھن دوست چيو. سڀ ڪھاڻيون ته تنھنجو ترجمو ڪيل آهن. يوسف جون ته ٻه آهن، پوءِ به سڄو ڪِتاب تنھنجي نالي سان ڇو نه شايع ٿيو. مون اُن کي چيو ”تون سمجهي نه سگهندين“ هن وڏو ٽھڪ ڏِنو، پر سچي ڳالھه اِها آهي ته مون کي ڪھاڻيون ترجمو ڪرڻ لاءِ هن ئي همٿايو هو. پر مون چيومانس گڏجي ترجمو ٿا ڪريون ۽ مون کي خوشي ٿيندي، اهو ترجمو ڏسي يوسف هڪ ٻه ناول ٻيا به مون کان ترجمو ڪرايا آهن. يوسف ترجمي جي اهميت کي سمجهي ٿو. تڏهن ته مرزا قليچ بيگ جي پنڌ جو پانڌيئڙو آهي.
هن فقير منش ۾ ڪي خاميون به آهن. جيڪي اڳ نه پر هاڻ آءٌ منھن تي چوندو آهيانس. تڏهن ٻارن وانگر ٽھڪ ڏئي چوندو آهي، ’انسان خطائن جو پُتلو آهي، جيڪو پنھنجون خطائون تسليم ڪري سو وڏو ماڻھو آهي.‘ چوندا آهن ته سفر به ٻن قسمن جا ٿيندا آهن. هِڪڙا جسماني ۽ ٻيا روحاني... روحاني سفر يوسف ڪيترو ڪري ٿو، سا ته کيس خبر ! هونءَ ايترو ڄاڻان ٿو ته روحانيت سان لڳاءُ ضرور آهيس. پر هو جسماني سفر اڪثر ڪندو رهندو آهي. مون ساڻس لاهوت لامڪان جا پنڌ ڪيا هئا. اسان جي سڄي سنگت ان سفر ۾ هئي. يوسف سفر دوران دوستن جو جيڪو خيال پئي رکيو، سو ڪنھن وڏي دِل واري ماڻھو جو ئي آهي. هو ديس کان ٻاهر ويو، انڊيا اُتان مون لاءِ مھاتما ٻُڌ جو مجسمو وٺي آيو. ٻين دوستن لاءِ به کوڙ گفٽ آندائين. سو ايئن چوان ته دوستن جو دوست آهي يوسف ته وڌاءُ نه ٿيندو. سچ پچ ته دڙي شھر جي مٽيءَ ڀاڳ واري آهي. جنھن هڪڙي پياري ماڻھوءَ کي جنم ڏِنو ۽ منھنجي خوشقسمتي آهي ته هو منھنجو دوست آهي.