ادارن جهڙو فرد: يوسف سنڌي
سارنگ سهتو
چٽيءَ طرح ياد اٿم ته اهو سال 1985ع جي ڪنهن ٿڌي پر بهار مهيني جو هڪ وڻندڙ موڪل جو ڏهاڙو هو. آءٌ پير حسام الدين راشدي لائبريري مڪلي جو کليل دروازو ڏسي اندر هليو ويس، ڏٺم ته سائين اسحاق هالو ۽ آفتاب ڀٽي ڪچهري ۾ مصروف هئا. منهنجي انهن سان سٺي دعا سلام هئي، جو اسين سڀ لائبريري جا ميمبر هئاسون ۽ هُو وري اڳواڻ لکبا هئا. اتي ڀرپور هڪ ٻيو نوجوان به ويٺو هو، جنهن کان هي گهڻو لاتعلق لڳا ويٺا هئا. مون نوجوان لاءِ پڇيو مانس ته ڪير آهين...؟ ته ٺهه پهه وراڻين ته ”گلؤ“ جو مهمان آهي. گل محمد خشڪ به اسانجو گڏيل نوجوان دوست هو، جيڪو پڻ جلاحسن سان پرڀرو کل مک ۽ برجستو ماڻهو هو. هن جي صحافت سان به دلچسپي هئي ۽ برسات رسالي ۾ پنهنجا جوهر آزمائيندو هو. مون کي تجسس ٿيو سو وڌي اچي ان نوجوان سان نه رڳو هٿ ملايم، پر خوش مرحبا به ڪئي مانس ۽ تعارف لاءِ عرض ڪيو مانس هن مرڪندي چيو ’ادا منهنجو نالو يوسف سنڌي آهي، دڙي کان آيو آهيان‘. يوسف سنڌي اُن زماني ۾ برسات رسالي ۾ ’سب ايڊيٽر‘ هو ۽ يوسف شاهين سان گڏجي سٺو صحافتي ادبي، پورهيو ڪندو هو. هن جو نالو منهنجي لاءِ اجنبي ڪونه هو. نالو ٻڌڻ تي نه رڳو خوشي ٿي، بلڪه چيو مانس ته توهان ويهو ته آءٌ گهران چانهن ٺهرائي اچان ٿو. آءٌ گهران تڪڙ ۾ ڪجهه خاطر توازع جو سامان ۽ چانهن ٿرماس ۾ ٺهرائي کڻي آيس. ايتري ۾ اُستاد گل محمد خشڪ به اچي ويو. بس پوءِ اسان ڀرپور ادبي، سياسي ۽ صحافتي ڪچهري ڪئي. اسان جي دوستي اتان جڙي ته هرايندڙ ڏينهن وڌندي ۽ مضبوط ٿيندي رهي.
اڳتي هلي مون جڏهن سنڌي ادبي سنگت مڪليءَ جو بنياد وڌو ته ان ۾ هن ڀرپور مدد ۽ رهنمائي ڪئي. اسين ترقي پسند ادبي تحريڪ جا اهم رڪن هئاسين. هر جاءِ ۽ هر هنڌ هڪٻئي جي مدد اسان پنهنجو فرض سمجهي ورتو.
اڳتي هلي مون مڪلي ڇڏي نواب شاهه اچي وسايو ته به اسان جا رابطا قائم رهيا. آهن، خطن رستي، ڪڏهن روبرو، ڪڏهن واٽ ويندي ته ڪڏهن ادبي يا سياسي ميڙاڪي ۾ ملندا هئاسين ته خوب روح رهاڻيون ٿينديون هيون.
ادبي سنگت جي وڏن معرڪن ۾ به سدائين گڏ گڏ هوندا هئاسين. هُو سدائين جدوجهد جو ماڻهو رهيو آهي، جنهن ڪڏهن به آرام ڪرڻ سکيو ئي ناهي. سڀئي دوستن کي ساٿ ۾ گڏ کڻي هلڻ هن جو محبوب خاص گڻ آهي هُو ڀٽائي جي هن بيت:
هڻڻ هڪلڻ، ٻيلي سارڻ، ايءِ مانجهيان مرڪ،
وجهن تان نه فرق، رُڪ وهندي راند ۾.
جي هوبهو چٽي تصوير پيش ڪندو رهيو آهي. هن ماڻهوءَ وٽ وڏي ۽ ننڍي اديب وارا ڪي ماڻا ۽ ماپا هرگز نه آهن، پر هر اهو ماڻهو جيڪو نياز ۽ نوڙت جو مظاهرو ڪري ٿو، اهو هن جي سرجو سائين آهي، پوءِ ڇو نه ان جو ادبي قد ڪاٺ ننڍڙو يا گم ناميءَ وارو هجي.
يوسف هڪ اڻ ورچ انسان آهي، سخت ترين بحراني حالتن ۾ به ادبي پورهئي سان جُنبيل، هي شعر يوسف ئي ٺهڪندي محسوس ڪندو آهيان ته:
هجي ڪا کاڻ خوبين جي، خامين کان بنهه آجي،
نه پنهنجي زندگي اهڙي، نه پنهنجي شاعري اهڙي.
رهڻ، ڪو هن کان ڪو سکي، هن ماڻهوءَ پنهنجي وقت کي سدائين سڦلو ۽ سيبتي نموني استعمال ڪيو آهي. اها هن جي اهڙي خوبي آهي جنهن کي هن جا دوست توڙي دشمن به ساراهيندا آهن. گوناگون خوبين جو مالڪ هجڻ سان گڏ هُو. ضرور ڪي اهڙو ڪوتاهيون ۽ خاميون به پنهنجي مزاج ۾ پاليندو رهيو آهي، جيڪي هن کي وقت بوقت اذيت ۽ تڪليف پڻ ڏينديون رهيون آهن. انهن مان اهم ترين، منهنجي نظر ۾ بنهه جذباتي هجڻ ۽ اچانڪ اٻهرا فيصلا ڪرڻ يا اٻهرا قدم کڻڻ آهي. نارائڻ شيام جو هي معصوم خيال رکندڙ انسان، اندر جو بنهه اُجرو آهي، پر ڪڏهن ڪڏهن جي ڪو چالاڪي جو سهارو وٺڻ جي ڪوشش ڪندو آهي ته اها ڳالهه هن کي ڪو عرصو ڏنڀ پڻ ڏيندي رهندي آهي ۽ ڪيترائي ڏينهن خود احتسابي لاءِ پنهنجي ضمير جي عدالت ۾ سرنمايو بيٺو هوندو آهي. هن جي اندر ۾ جتي محبت جا ميلا متل هوندا آهن ايئن پنهنجي پيارن طرفان ڏنل ڳجها ۽ ظاهر ڏک پڻ کيس تڙپائيندا رهندا آهن.
هن کي اڪٽر ان وقت غمگين ڏٺو اٿم جڏهن اهي ڪردار جن کي هن اوائلي دؤر ۾ ادب جي دنيا ۾ سڃاڻپ ۽ روشني عطا ڪئي، اهي هن کي بي درديءَ سان نظر انداز ڪري ادبي پروگرامن جي اهم ڪرسي تي براجمان ٿي ويهي رهندا آهن ۽ اخلاقي طور اهو اعتراف ڪرڻ به گوارا ناهن ڪندا ته ادب جي هن سير ۾ اسان کي روشناس ڪرائڻ وارو پهريون ماڻهو ڪو ٻيو نه پر يوسف سنڌي ئي آهي.
سچ اهو آهي ته اڄ جي دؤر ۾ جيڪڏهن ڪاٿو ڪجي ته يوسف جو ادبي پورهيو گهڻن نام نهاد ادبي ادارن کان گهڻو وڌيڪ ۽ مٿانهون آهي.
فرد گهرجن ٿا، ادارن کي
پر مانائتو ڪي ادارا فرد به آهن
(ارباب رفيق انڙ)
ڦوهه جوانيءَ ۾ ملياسين ۽ اڄ پوڙهائپ جي چاڙهي تي تڪڙا ڏاڪا کڻندا موت جي منزل طرف روان دوان آهيون. پر اسان جي محبت ۽ سچائيءَ ۾ ڪا کوٽ ناهي آئي، پوءِ ته اسان جا ناتا سراپا سچائي ۽ بي غرضي تي مبني آهن. لاغرضيءَ سبب ڪڏهن ڪڏهن ڪي وٿيون پيدا ٿي وينديون آهن ته جلدئي ملي انهن کي محبت جي ميڙ سان پُر ڪري ڇڏيندا آهيون.
دعا آهي ته هي مٺو، محبتي ماڻهو سدائين سنڌي ادب جي آبياري ڪندو رهي ۽ جلد پنهنجي محبتن جو ثمر ڀرپور نموني ماڻي.
سنڌي ادبي سنگت ۾ سالن تائين پنهنجو رت، ست ۽ پگهر ڳاڙيندڙ هي نرالو ماڻهو اڄڪلهه تنظيم سازيءَ جي هُل بکيڙن کان گهڻو پاسيرو رهندو آهي. وچ ۾ ڪجهه وقت انجمن ترقي پسند مصنفين کي به متحرڪ ڪرڻ جي ڪوشش ڪيائين، پر هاڻي ان ڪم کان به ڪنڊائتو ٿي ويو آهي. سندس ادبي تحرڪ واري موضوع کي جيڪڏهن هن سان کولجي ته پڪ سان جون ايليا جو هي شعر سندس ترجمان ٿي پوي ته:
خود کو تباہ کیا٬ اور کوئی ملال ئی نہیں.