سنڌ جي سياسي ۽ سماجي ترقيءَ جي واٽ

اسڪول جي زماني ۾ ٻاراڻن رسالن ۾ هڪ راند نهايت دلچسپيءَ سان کيڏبي هئي. اها هئي ٽٻڪا ملائي تصوير مڪمل ڪرڻ. ان راند جو اڳيون دلچسپ مرحلو ان خاڪي ۾ رنگ ڀرڻ هوندو هو. اچو ته ڪجهه ڏينهن اندر ڇپيل ڪجهه اهم رپورٽن جي ٽٻڪن کي ملايون ۽ پوءِ انهن سان ٺهندڙ سنڌ جي تصوير کي غور سان ڏسي ان ۾ رنگ ڀرڻ جي ڪوشش ڪريون.
(1) سنڌ جي معيشت 47ع کان به بدتر آهي. ورلڊ بئنڪ جي ڪنٽري ڊائريڪٽر جون صحافين سان ڳالهيون (ڪاوش- 2 مارچ 2006ع).
(2) سنڌ جي ماڻهن جي 1947ع ۾ في ماڻهو روزاني آمدني 50 رپيا هئي. جڏهن ته هاڻي سراسري طور تي في ماڻهوءَ جي روزاني آمدني 20 رپيا آهي. تعليم واري صوبائي وزير ميڊم حميده کهڙو جون صحافين سان ڳالهيون. (حوالو ساڳيو)
(3) سنڌ ۾ تعليم مٿان خرچ ۾ جوڳو اضافو ٿيڻ، استادن جي انگ ۾ 50 سيڪڙو واڌ ٿيڻ ۽ اسڪولن ۾ 220 سيڪڙو واڌ اچڻ جي باوجود تعليمي ترقيءَ جا ماپا جمود جو شڪار آهن: ورلڊ بئنڪ جي هڪ رپورٽ (ڊان: 26 فيبروري 2006ع).
(4) سال 05-2004ع اندر بي روزگاري ۽ غربت ۾ ترتيبوار 6.7 ۽ 6.8 سيڪڙو لاٿ آئي آهي: قومي اقتصادي ڪائونسل جي اجلاس ۾ ڄاڻايل انگ اکر (ڊان: 1 مارچ 2006ع)
(5) پاليسيون ٺاهيندڙ، ڪاروباري برادري ۽ سرگرم سول سوسائٽي هڪ وڌيڪ سکي ستابي سنڌ جي اميد لاهي ويٺي آهي. ورلڊ بئنڪ پاران سنڌ جي معيشت تي جاري ڪيل هڪ رپورٽ جي شروعاتي حوالن ۾ ڄاڻايل ڪجهه جملا.
هونئن ته اهڙا ٻيا به ڪيئي ٽٻڪا ملائي سگهجن ٿا، پر منهنجي خيال ۾ اهي پنج ٽٻڪا ملائڻ سان به سنڌ جو خاڪو ڪافي چٽو نظر اچڻ لڳي ٿو، جنهن ۾ جيڪي رنگ ڀرڻ چاهيو سي ڀري وٺو.
معدني وسيلن، سمنڊ ۽ درياهه جهڙين نعمتن جي هڪ ئي وقت گڏ مهيا هجڻ واري ڌرتي جيڪڏهن ان صورتحال جو شڪار هجي ته پوءِ ڳالهه رڳو نصيب کي ميار ڏيڻ سان ختم نه ٿي ٿئي، پر قدرت پاران مليل نصيب جي اهڙي پينٽنگ ڪندڙ ڪارڻن کي چٽو ڪرڻ نهايت ضروري ٿي پوي ٿو. معاشي ۽ سماجي بدحاليءَ جي ان منزل تائين پهچڻ ۾ چند مهينا يا سال نٿا لڳن، پر ڪيترن ڏهاڪن تائين ٿيندڙ ٻاهرين ۽ اندروني ڦرلٽ جا ڪردار به واضح ڪرڻ ضروري ٿيو وڃي.
غيرجمهوري ۽ غيرقانوني بنيادن واري بيٺڪي قسم جي راڄ ۾ قومن جو اهڙو استحصال شايد تاريخ جي شاگردن لاءِ نئون نه هجي، پر ان جي ردعمل ۾ موجود موت جهڙي سماجي بي حسي هر سوچيندڙ جيو کي ڪياڙي کنهڻ تي ضرور مجبور ڪري ٿي ڇڏي. ملڪي معيشت جو ڇيد ڪرڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته ملڪ جي بين الاقوامي ڪاروبار جو 90 سيڪڙو سنڌ جي ساحل تي موجود ٻن بحري اڏن تان ٿئي ٿو. (سن 3-2002ع جا انگ اکر) ۽ قومي روينيو جو اٽڪل 67 سيڪڙو سنڌ مهيا ڪري ٿي.
پاڪستان سرڪار جو ادارو هائيڊرو ڪاربان ڊولپمينٽ انسٽيٽيوٽ آف پاڪستان هر سال پاڪستان انرجي بوڪ جي نالي سان توانائيءَ واري شعبي جي انگن اکرن تي ٻڌل هڪ رپورٽ جاري ڪندو آهي. هن رپورٽ کي محنت سان پڙهڻ ۽ انگن اکرن جي الجبرا سلجهائڻ سان پتو لڳي ٿو ته سنڌ هر سال ملڪي معيشت ۾ نهايت اهم ڀائيواري ڪندي رهي ٿي. پاڪستان انرجي بوڪ 2005ع جي انگن اکرن جو ڇيد ڪرڻ سان هيٺيون حقيقتون معلوم ٿين ٿيون.

ياد رهي ته ڪچي تيل جي مارڪيٽ ۾ قيمت هاڻي 70 ڊالرن جي لڳ ڀڳ آهي (ڪجهه وقت اها قيمت 75 ڊالرن تائين به پهچي وئي هئي). ان حساب سان سنڌ مان ملندڙ تيل جي قيمت ساليانو 60 ارب رپين تائين ٿئي ٿي.
ڪچي تيل جي عالمي مارڪيٽ ۾ قيمت هن وقت 62 ڊالر في بيرل آهي.
هن وقت سنڌ ۾ ملندڙ ڪوئلي جو معيار بلوچستان جي ڀيٽ ۾ گهٽ آهي ۽ پاڪستان مائننگ ڊولپمينٽ ڪارپوريشن لاکڙا فيلڊ مان ڪوئلي جو اگهه 873 رپيا في ٽن مقرر ڪيو آهي. (ياد رهي ته بلوچستان جي ڪجهه هنڌن تان ملندڙ ڪوئلي جو اگهه 3000 رپين کان به وڌيڪ آهي. ان حساب سان سنڌ مان ملندڙ ڪوئلي جي ڪل اپت پوڻا ٻه ارب رپيا ساليانو ٺهي ٿي. پر اتي اها ڳالهه ذڪر جوڳي آهي ته جيالاجيڪل سروي آف پاڪستان موجب سنڌ ۾ ٿر اندر ڪوئلي جا غير معمولي ذخيرا موجود آهن، جيڪي 50706 کان 112،705 ملين ٽن تائين ٿي سگهن ٿا. سن 03-2002ع ۾ ملڪ اندر ڪوئلي جي ڪل کپت 4.89 ملين ٽن هئي. ان حساب سان جيڪڏهن ٿر مان ڪوئلي جا اهي ذخيرا دريافت ٿي وڃن ٿا ته اهي هاڻوڪي ضرورت جي حساب سان ملڪي ضرورت جو گهٽ ۾ گهٽ 10 صدين تائين پورائو ڪري سگهن ٿا.
هاڻي اچو ته ڏسون ته پاڪستان کي شاهوڪار بڻائيندڙ سنڌ جو پنهنجو ڪهڙو حال ڪيو ويو آهي.
* اسان سڀني کي ياد آهي ته صدر پرويز مشرف 17 جنوري 2006ع تي قوم کي خطاب ۾ ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪرڻ وقت ورلڊ بئنڪ جي هڪ رپورٽ Pakistan Economy Runing Dry جا حوالا ڏئي پنهنجي ڊيم ٺاهڻ واري مهم جو ٿلهه ٻڌو هو. اسان به ساڳئي اداري يعني ورلڊ بئنڪ جا ڏنل انگ اکر پيش ڪندي هن ملڪ جي اختيار ڌڻين کان اهو سوال ڪرڻ جي ڪوشش ڪنداسين ته آخر سنڌ کي ڪهڙي ڏوهه جي سزا ملي رهي آهي؟ اهو سوال اسان رڳو اسلام آباد ۾ ويٺل اختيار ڌڻين کان نه پر سنڌ جي گادي ڪراچيءَ ۾ صوبي جي ترقيءَ جون واڳون سنڀالي ويٺل پنهنجي ڪامورن ۽ سياستدانن کان به ڪنداسين ته آخر هو سنڌ واسي ٿي اڃا سنڌ کي ڪيستائين کائيندا رهندا؟
* ورلڊ بئنڪ طرفان تازو سنڌ بابت هڪ رپورٽ نمبر: 35001-Pk Securing Sindh’s future- The prospects and challenges ahead جاري ٿي آهي. هيءَ رپورٽ ايشيائي ترقياتي بئنڪ سان گڏجي تيار ڪئي وئي آهي، جنهن کي سنڌ حڪومت ۽ ورلڊ بئنڪ جي گڏيل رپورٽ ڪوٺيو پيو وڃي. هن رپورٽ جي حوالي سان ورلڊ بئنڪ طرفان تازو سنڌ سرڪار کي هڪ پريزنٽيشن پڻ ڏني وئي. هن موقعي تي سنڌ ۾ ريفارمز جي حوالي سان مختصر نوٽ پڻ ميٽنگ ۾ ورهايو ويو. رپورٽ، پريزنٽيشن ۽ نوٽ ۾ ڏنل حقيقتون عوام جي اکين ۽ ڪنن تائين پهچائڻ جي اشد ضرورت آهي، جيئن هن ملڪ جي شهريءَ طور کين پتو پوي ته هو ڪهڙي معاشري ۾ ساهه کڻي رهيا آهن ۽ سندن ايندڙ نسلن جو ڇا ٿيندو. ڪراچي، ڏکڻ ايشيا جو اهو پهريون شهر هو، جنهن ۾ هڪ مڪمل هوائي اڏو ٺهيو ۽ هن خطي ۾ ان جا سامونڊي بندر بهترين بندرن ۾ ڳڻيا ويندا هئا. ان حساب سان ته سنڌ ترقيءَ جي ميدان ۾ نه رڳو ملڪ پر ايشيا اندر تمام گهو اڳڀري هجي ها، پر ان جي ابتڙ گذريل ڇهن ڏهاڪن جي تاريخ ٻڌائي ٿي ته سنڌ ترقيءَ ۾ هڪ قدم اڳتي ته ڏهه وکون پوئتي ٿيندي رهي آهي. ان حقيقت کي ثابت ڪرڻ لاءِ هيٺيان حوالا ڪافي آهن.
* پاڪستان ٺهڻ وقت سنڌ ۾ في ماڻهو آمدني باقي ملڪ جي ڀيٽ ۾ 55 سيڪڙو وڌيڪ هئي. اهو فرق 90ع واري ڏهاڪي ۾ گهٽجي 36 سيڪڙو ٿي ويو ۽ 05-2004ع ۾ اهو فرق صرف 16 سيڪڙو مس باقي بچيو آهي.
* مجموعي گهرو پيداوار (GDP) ۾ سنڌ جو حصو تقريبن سمورن شعبن ۾ لاٿ جو شڪار ٿيو آهي. سڀ کان وڌيڪ لاٿ وڏي سطح جي مينوفيڪچرنگ، انشورنس، ٽرانسپورٽ ۽ ڪميونيڪيشن جي شعبن ۾ رڪارڊ ڪئي وئي آهي.
* 04-2003ع ۾ سنڌ اندر بيروزگار ماڻهن جو انگ اٽڪل 610،000 هيو. جيڪڏهن سنڌ ۾ مستحڪم بنيادن تي ترقي جاري نه رهي ۽ ان ۾ 8-7 سيڪڙو واڌ نه ٿي ته 14-2013ع تائين سنڌ ۾ بيروزگارن جو انگ وڌي 16 لکن تائين پهچي سگهي ٿو.
* سنڌ ترقيءَ جي سمورن ماپن ۾ پوئين پير هلندي رهي آهي. مثال طور 99-1998ع کان 05-2004ع دوران سنڌ ۾ خواندگيءَ جي شرح ۾ 5 سيڪڙو واڌ (51 کان 56 سيڪڙو) ٿي جڏهن ته باقي ملڪ اندر ان شرح ۾ واڌ 8 سيڪڙو (45 کان 53 سيڪڙو رهي.)
* 96-1995ع کان 02-2001ع جي دوران ملڪ ۾ غربت جي سطح 30.1 مان وڌي 63.4 ٿي (يعني اٽڪل سوا 6 سيڪڙو واڌ) جڏهن ته ساڳئي عرصي دوران سنڌ اندر غربت ۾ 17 سيڪڙو واڌ (23.4 کان 40.4) ٿي وئي. ساڳي طرح وري سنڌ اندر شهرن ۽ ٻهراڙين ۾ ترقيءَ جي وڇوٽيءَ ۾ پڻ خطرناڪ حد تائين اضافو ٿيو آهي، جيڪو ان ڳالهه کي ظاهر ڪري ٿو ته سنڌ جي ٻهراڙين کي خاص طور تي ترقيءَ کان محروم ڪيو پيو وڃي. هيٺين جدول تي هڪ نظر وجهڻ سان اها حقيقت چٽي نظر ايندي.
ماپو سنڌ شهري سنڌ ٻهراڙي
مجموعي پرائمري داخلائون 99% 58%
خواندگي شرح 72% 38%
ٻارن کي ٽڪا لڳڻ جي شرح 87% 62%
اهڙي طرح سنڌ جيڪا پاڪستان کي پنهنجي وسيلن سان ڏينهون ڏينهن مالا مال ڪري رهي آهي، ان کي موٽ ۾ سواءِ ڪنگالپڻي جي ڪجهه به هڙ حاصل نه پيو ٿئي. هيءَ صورتحال سنڌ جي سياسي جماعتن، سول سوسائٽي ۽ حڪمرانن جي ضمير لاءِ هڪ چڀندڙ سوال آهي، جنهن نظام ۾ اپائيندڙ کي اهڙي غربت ۽ مفلسيءَ جو شڪار بڻايو پيو وڃي، اهو يقينن فطرت جي انصاف ۽ توازن وارن نيمن جي ابتڙ ئي ٿي سگهي ٿو. فطرت جي توازن جي تقاضا آهي ته يا نظام هلائيندڙ پنهنجي روش ٺيڪ ڪن يا وري فطرت جي ردعمل کي منهن ڏيڻ لاءِ تيار رهن.

(روزاني ڪاوش- 16 مارچ 2006ع)