سنڌ ۾ نئين سياسي متبادل جي اوسر
سنڌ جي قومپرست تنظيمن ۽ سندن گهڻ گهرن کي هڪ مهڻو لڳاتار ملندو آهي ته اهي اسيمبليءَ جي سيٽ ته ڇڏيو، ڪائونسلر جي سيٽ به نه ٿا کٽي سگهن. اهو حقيقت جو هڪڙو رخ آهي. حقيقت جو ٻيو رخ اهو آهي ته اسيمبليءَ جون سيٽون کٽندڙن جي چونڊ مهم ۾ شهيدن جي ماتم کان پوءِ جيڪڏهن ٻڌائڻ واري ڪا ڳالهه هوندي آهي ته سنڌ سان لاڳاپيل اهي مسئلا هوندا آهن، جن تي ذري گهٽ سموري جدوجهد اسيمبلين کان ٻاهر جاکوڙيندڙ قومپرست تنظيمن جي ڪيل هوندي آهي. مثال طور سنڌ مان اڪثريتي سيٽون کٽندڙ پيپلز پارٽيءَ جي ايم پي اي ۽ ايم اين اي جي چونڊ مهم وارين تقريرن جو جائزو وٺبو ته ان ۾ ڪالاباغ ڊيم، گريٽر ٿل ڪئنال، اين ايف سي ايوارڊ، تيل ۽ گئس جي وسيلن جي مالڪي ۽ سنڌين کي نوڪرين ۾ حصو ڏيڻ جهڙن معاملن جو ذڪر ملندو. اها الڳ ڳالهه آهي ته اقتدار ۾ اچڻ کان پوءِ ساڳين همراهن کي سنڌ ۽ سنڌ جا مفاد ياد نه رهندا آهن ۽ عملي طور سندن ڪم گذريل حڪومتي دورن کان گهڻا مختلف نه هوندا آهن، پر پوءِ به قومپرستن جي هر جائز تنقيد جو وٽن هڪ ئي جواب هوندو آهي ته سنڌ جا ماڻهو ووٽ قومپرستن کي نه پرکين ڏين ٿا، تنهن ڪري قومپرستن جي تنقيد جي ڪا به حيثيت ناهي.
بين الاقوامي سياست ۽ ڊپلوميسيءَ ۾ پارلياماني جمهوريت جي بهرحال هڪ مڃيل حيثيت آهي. ان فورم تي چونڊجي ايندڙ ڀلي بندوق جي زور تي ووٽ وٺي اچن ٿا يا شهيدن جا واسطا ڏئي چونڊجن، وٽن عوامي نمائندي هجڻ جي هڪ سڃاڻپ اچي ويندي، جنهن جي آڌار بين الاقوامي سياست ۽ ڊپلوميسيءَ سان تعلق رکندڙ ڌريون کين عوامي نمائندي طور وڌيڪ سنجيده وٺنديون آهن. اهي طاقتون ان تفصيل ۾ ڪڏهن به نه وينديون ته جاگيرداراڻي جمهوريت جو هي ڍانچو حقيقي عوامي نمائندگي بنهه نه ٿو ڪري، ڇو ته ان ۾ هيٺين ۽ وچولي طبقي لاءِ سمورا دروازا نهايت چالاڪيءَ سان بند ڪيل هوندا آهن. جيئن ته ٽن چئن لکن ووٽن تي ٻڌل اسيمبلي سيٽ ۾ چونڊ وڙهڻ لاءِ پنجن کان ڏهن ڪروڙ رپين جي ضرورت هوندي آهي، تنهن ڪري وچولي طبقي جي لاءِ تيستائين جاءِ پيدا ڪرڻ ممڪن ناهي هوندي، جيستائين هو ڪنهن نه ڪنهن طرح قيادت سان وفاداريءَ وسيلي هڪ ڀيرو موقعو حاصل ڪري ايندڙ چونڊن لاءِ مال نه ميڙي. وچولي طبقي مان ايڪڙ ٻيڪڙ اهڙو موقعو حاصل ڪندڙ همراهه پنهنجو آئيندو روشن رکڻ لاءِ ڪرپشن ۽ سنڌ بجاءِ پارٽي قيادت سان وفاداريءَ ۾ ايترو ته اڳتي نڪري ويندا آهن جو کين وڏيرا به نه پُڄي سگهن. اڪثر ڪري اهڙائي همراهه قومپرست ڌرين مٿان ڇوهه ڇنڊڻ ۾ اڳڀرا هوندا آهن.
قومپرست تنظيمون عوامي نمائندگيءَ جي ان مرتبي کان ڇو محروم رهيون آهن، اها ڪا لڪل ڇپيل ڳالهه ناهي. حڪمت عمليءَ جي لحاظ کان صحيح يا غلط جو بحث پنهنجي جاءِ تي الڳ آهي، پر سنڌ ۾ قومپرست سياست ڪندڙ تنظيمن جي سياسي جدوجهد جو مرڪز اسيمبليون شروع کان نه رهيون آهن. قومپرست ڌرين ۾ هڪڙيون تنظيمون ته اعلانيل طور پارلياماني سياست کي رد ڪنديون رهيون آهن. سندن اهو رويو بنگلاديش جي الڳ ٿيڻ کان پوءِ پيدا ٿيو. سندن دليل اهو آهي ته جڏهن انتهائي شفاف چونڊن وسيلي عوامي ليگ پاڪستان مٿان حڪمرانيءَ جو حق حاصل ڪيو ته مستقل مفاد سول ۽ ملٽري بيورو ڪريسيءَ سندن ان حق کي نه رڳو رد ڪيو، بلڪه کين ان جي موٽ ۾ اهڙي سزا ملي، جو وٽن ملڪ کان الڳ ٿيڻ کان سواءِ ٻي ڪا به واهه نه بچي هئي. ان ڪري قومپرست تنظيمن جو هڪ حصو ان راءِ جو رهيو آهي ته پارليامينٽ ۾ نمائندگيءَ جي جدوجهد رڳو عوامي طاقت جو ذيان آهي ۽ جنهن ڏينهن به ان جدوجهد وسيلي اسٽيبلشمينٽ مخالف قومپرستن اثرائتي گهڻائي حاصل ڪئي ته سندن به اهڙو حشر ڪيو ويندو، جهڙو بنگالين جو ڪيو ويو. ٻيون قومپرست ڌريون اهڙيون آهن، جيڪي پارليامينٽ ۾ نمائندگيءَ کي قومي حقن جي جدوجهد جو واحد نه پر هڪ اهم مورچو سمجهن ٿيون. اڪثر ڪري سندن صفن ۾ هيٺين ۽ وچولي طبقي سان تعلق رکندڙ ماڻهو هوندا آهن، جن وٽ نه اوطاقن تي روز ٻه ٽي سئو ماڻهن کي چانهه ماني ڏيڻ جيترا پئسا آهن، نه وٽن ڌاڙيل ۽ ڪاٽڪن جا ٽولا آهن، جن وسيلي هو عوام کي هيسائي پنهنجي محڪوميءَ ۾ رکي سگهن ۽ نه وري رياستي ادارا کين ٿاڻي تان ٻڌي ڇوڙي ڪرائڻ يا جرڳا ڪوٺائڻ جيترا اختيار ڏيڻ گهرندا، جن وسيلي تر جي عوام کي اڻ سڌي محڪوميءَ ۾ رکي ووٽ وٺي سگهن. اهو ئي سبب آهي جو سندن جدوجهد جو مرڪز گهڻو ڪري سنڌ جي قومي حقن بابت عوامي جاڳرتا پيدا ڪرڻ رهيو آهي. سنڌ جي قومي حقن جي جاڳرتا جو اهو سفر ورهاڱي کان پوءِ يڪدم شروع ٿي ويو هو. ڪيترن ئي ڏهاڪن تائين ان جي جدوجهد جي سرواڻي اسرندڙ وچولي طبقي جي نوجوانن ۽ خاص طور تي شاگردن ۽ ليکڪن تائين محدود رهي، تنهن ڪري باوجود قومپرست احساسن جي عام هجڻ جي، قومپرست تحريڪ ڪيترن ئي ڏهاڪن تائين سنڌي سماج جي مکيه ڌارا جو حصو نه بڻجي سگهي. البته 1970ع جي ڏهاڪي جي پڇاڙيءَ ۾ ڀٽي صاحب جي ڦاسي ۽ 1980ع واري ڏهاڪي ۾ هلايل ايم آر ڊي تحريڪ دوران قومپرست جدوجهد عوامي صفن کي متحرڪ ڪيو. جيتوڻيڪ ان سموري جدوجهد ۽ عوامي ردعمل جو سمورو فائدو پيپلز پارٽيءَ ورتو، پر سنڌ جي حقن وارو سوال عوامي احساس جي شڪل اختيار ڪري ويو. ايئن وقت گذرڻ سان قومي حقن بابت سوال سنڌ اندر وفاقي توڙي مذهبي تنظيمن سميت هر ڌر لاءِ سياست جو بنياد بڻجي ويو. ان سڄي عرصي دوران جيتوڻيڪ قومپرست تنظيمون ڪمزور ٿي ويون، پر سنڌ ۾ قومپرستيءَ جو احساس ڏينهون ڏينهن وڌيڪ پختو ٿيندو ويو. ان سموري عمل ۾ قومپرست تنظيمن پاڻ کي چونڊن واري سياست کان الڳ رکي قومپرستيءَ جو ڦل پيپلز پارٽيءَ جي جهوليءَ ۾ وجهي ڇڏيو ۽ قومپرست ڌرين عملي طور پاڻ کي قومي حقن بابت جاڳرتا واري ڪم سان سلهاڙيل رکيو. جيتوڻيڪ ڪجهه قومپرست ڌريون عوامي سطح جي سياست به ڪنديون رهيون آهن، پر اليڪشني سياست جا روايتي اوزار ميسر نه هجڻ، اندروني ڏڦيڙن ۽ قيادت جي غلطين سبب اهي پارلياماني سياست جي ڊوڙ ۾ ڪڏهن به مکيه ڌر طور اڀري نه سگهيون آهن. سنڌ جي پسمنظر ۾ انهن ڌرين جي پارلياماني سياست ۾ اڳتي نڪري نه سگهڻ جو هڪ اهم ڪارڻ پيپلز پارٽيءَ جو سحر رهيو آهي. جيتوڻيڪ پيپلز پارٽيءَ جي سنڌ جي مفادن سان ڪيل ڀلاين جا تفصيل کولجن ته پتو پوندو ته سنڌ جي اڄوڪي بدحالي ۽ سياسي يتيميءَ جو ڪارڻ به اها ئي پارٽي رهي آهي، پر سندس قيادت جي قربانين جي نتيجي ۾ سنڌ جي ماڻهن هميشه پارٽيءَ کي بنا حساب ڪتاب جي محبتون آڇيون آهن. اها الڳ ڳالهه آهي ته شهيدن جي نالي تي ووٽ وٺندڙن جي گهڻائي نه رڳو موقعو ملڻ تي انهن شهيدن سان جيئري بي وفايون ڪيون، پر سنڌ جي قومي مفادن تي به سوديبازيون ڪيون آهن. البته هر ڀيري ڪجهه سالن کان پوءِ ملڪي اسٽيبلشمينٽ جي ڪوتاهه نظر ڪرتوتن جي نتيجي ۾ مظلوم ٿيڻ سبب هر اليڪشن ۾ کين ڪارڪردگيءَ بجاءِ مظلوميت جي عيوض سنڌ واسين ووٽ ڏنا آهن. سنڌ واسين پاران چئن ڏهاڪن کان پيپلز پارٽيءَ کي ووٽ ڏيڻ جي پٺيان به سنڌي قومپرستي ئي محرڪ رهي آهي. جيڪڏهن ملڪ ۾ جمهوري نظام کي هلڻ ڏنو وڃي ها ۽ هر ڀيري حڪومت پنهنجو مدو پورو ڪري عوام وٽ ڪارڪردگيءَ آهر ووٽ وٺڻ وڃي ها ته سنڌ اندر پارلياماني سياست جي شڪل گهڻي مختلف هجي ها. ان صورت ۾ پيپلز پارٽيءَ لاءِ ڪارڪردگيءَ بجاءِ شهيدن جي واسطن ۽ سنڌي هجڻ سبب اسٽيبلشمينٽ جي هٿان نشانو بڻجڻ واري درد-ڪهاڻي ٻڌائي عوام جي اکين ۾ ڌوڙ وجهڻ ايتري آسان نه هجي ها. ممڪن آهي ته ان صورتحال ۾ سنڌ جون قومپرست ڌريون سنڌ جي اصل مسئلن تي عوام کي متحرڪ ڪري پارلياماني سياست يا گهٽ ۾ گهٽ مڪاني چونڊن واري ڍانچي ۾ پنهنجي لاءِ جاءِ پيدا ڪري سگهن ها. ٻه چار ڀيرا چونڊن ۾ حصو وٺڻ ۽ کٽڻ هارائڻ واري مشق کان پوءِ کين به چونڊن واري سياست جا گر سمجهه ۾ اچي وڃن ها. ضروري ناهي ته ايئن ٿيڻ سان قومپرست ڌريون يا سندن ڪجهه همراهه اسٽيبلشمينٽ سان ساڳي قسم جي ڏي وٺ نه ڪن ها، پر گهٽ ۾ گهٽ سنڌ اندر عوامي سطح تي چونڊن واري سياست ۾ سنڌ واسين وٽ پيپلز پارٽيءَ جي مقابلي ۾ ڪا چوائس ضرور پيدا ٿي وڃي ها. ايئن نه ٿيڻ سبب پيپلز پارٽيءَ کي سنڌ اندر اليڪشني سياست ۾ جيڪا هڪ هٽي ملي وئي، تنهن جو ان ڀرپور ناجائز فائدو ورتو. هاڻي سنڌي ويچارا پيپلز پارٽيءَ کي ووٽ يا ته ان خوشفهميءَ ۾ ڏين ٿا ته اها ملڪ اندر سندن حقن جي نمائندگي ۽ حفاظت ڪندي يا وري ان غلط فهميءَ ۾ ڏين ٿا ته اها سندن واحد آپشن آهي. ڪيترن ڏهاڪن کان ان هڪ سوال سنڌي ووٽرن کي يرغمال بڻائي رکيو آهي ته سنڌين وٽ پيپلز پارٽيءَ جو متبادل ناهي. پيپلز پارٽيءَ کي به اها ڳالهه اڃا تائين سمجهه ۾ نه ٿي اچي ته سنڌ جي مفادن سان هر طرح جي هٿ چراند ڪرڻ کان پوءِ ان سنڌ اندر پاڻ ئي متبادل جي ضرورت ۽ خواهش کي جنم ڏنو آهي. سماجي سائنس جي بنيادي اصولن موجب ان خال کي ضرور ڀرجڻو آهي. البته ان خال ڀرجڻ جي وقت ۽ متبادل جو تعين ڪيترائي فيڪٽر ملي ڪندا. ويجهن سالن ۾ سنڌ جي قومپرست تنطيمن پارلياماني سياست ۾ پير رکڻ جون تياريون ڪرڻ شروع ڪيون آهن ۽ ايندڙ چونڊن ۾ ممڪن آهي ته اهي سنڌ ۾ هڪ چونڊ آپشن ٿي اڀرن. ان کان اڳ اسي واري ڏهاڪي دوران به سنڌ نيشنل الائنس جي پليٽ فارم تان قومپرستن اڻ سڌي طرح چونڊن ۾ حصو ورتو هو، پر ان دور ۽ اڄ جي سنڌ ۾ تمام گهڻو فرق آهي. هاڻي جيڪڏهن قومپرست تنظيمون منظم طور تي هڪ اليڪشني فورم تان چونڊن ۾ لٿيون ته اهي سنڌ اندر جيڪڏهن ڪا تمام وڏي اليڪشني طاقت ٿي نه به اڀريون، ته به پيپلز پارٽيءَ جي ڀيٽ ۾ هڪ آپشن طور ضرور اڀرنديون. ايندڙ سالن ۾ جيڪڏهن انهن مستقل مزاجيءَ سان پنهنجي سياسي جدوجهد کي ان رخ ۾ جاري رکيو ته اهي سنڌ اندر اڳتي هلي هڪ مضبوط سياسي طاقت ٿي اڀري سگهن ٿيون.
ايندڙ چونڊن کان اڳ جيتوڻيڪ مختلف قومپرست تنظيمون پنهنجي پنهنجي پليٽ فارمن تان عوامي سطح تي متحرڪ ٿيل آهن، پر عملي طور تي چونڊن جي مقابلي لاءِ کين پنهنجي حڪمت عمليءَ کي بهتر طريقي سان ترتيب ڏيڻ جي ضرورت آهي. جيئن ته اهي تنظيمون ان سطح تي پهريون ڀيرو چونڊن ۾ مقابلي لاءِ لهنديون، تنهن ڪري انهن وٽ اليڪشني اتحاد ڪرڻ ۽ هڪ ٻئي جي اميدوارن جي مدد ڪرڻ کان سواءِ ٻيو ڪو رستو ناهي. جيڪڏهن ايس پي اين اي کي چونڊ اتحاد طور پليٽ فارم بڻائي قومپرست ڌريون ايندڙ چونڊن لاءِ ڪا حڪمت عملي جوڙين ته سندن ڪارڪردگي اثرائتي ٿي سگهي ٿي. قومپرست تنظيمون پنهنجي حڪمت عمليءَ ۾ هيٺين نڪتن تي غور ڪري سگهن ٿيون:
گذريل چونڊن جي نتيجن جو تڪ- وار جائزو وٺي ڪجهه اهم تڪن جي نشاندهي ڪن، جتي سندن ڪاميابيءَ جا امڪاني بهتر هجن. اهڙن تڪن کي پهرين اوليت رکي انهن لاءِ الڳ حڪمت عملي جوڙي وڃي ۽ باقي تڪن لاءِ الڳ حڪمت عملي جوڙي وڃي.
ايس پي اين اي ۾ شامل تنظيمون سنڌ ۾ گڏيل اميدوار بيهارين ۽ هڪ چونڊ اتحاد طور انهن اميدوارن جي سمورن وسيلن سان واهر ڪن.
اليڪشني اميدوار پنهنجي تنظيمي ڪارڪنن يا سٺي ساک رکندڙ ماڻهن کي بڻائجي، رڳو ووٽن جي طاقت ۽ پيپلز پارٽي مخالفت جي بنياد تي اهڙن ماڻهن جي حمايت کان پاسو ڪجي، جيڪي عوامي سطح تي سنڌ دوست سڃاڻپ نه رکندا هجن يا جن جو ماضي داغدار هجي. جيڪڏهن ڪنهن ڌر کي اهڙن اميدوارن سان اتحاد ڪرڻو هجي ته اها ايس پي اين اي جي فورم بدران پنهنجي تنظيمي پليٽ فارم تان اهڙو اليڪشني اتحاد ڪري. باقي ايس پي اين اي کي سنڌ جي حوالي سان چٽو ڪردار رکندڙ فردن کان سواءِ ڪنهن جي به حمايت نه ڪرڻ گهرجي.
ايس پي اين اي جي چونڊ مهم جو بنياد سکڻو پيپلز پارٽي مخالفت نه پر سنڌ جي قومي حقن جي ايجنڊا هجڻ گهرجي. ان ڏس ۾ کين ڪنهن به اهڙي سياسي ڌر سان اتحاد يا اڻ سڌي واهر کان پاسو ڪرڻ گهرجي، جنهن کي اسٽيبلشمينٽ پيپلز پارٽي مخالفت ۾ ميدان ۾ لاهڻ گهري. ممڪن آهي ته اهڙيون ڌريون وقتي طور تي قومپرستن جي حمايت حاصل ڪرڻ لاءِ سنڌ جي قومي حقن جي ايجنڊا جي وقتي حمايت جو ڍونگ به رچائين. اي پي ڊي ايم ۾ شامل ڌرين پڻ 2008ع جي چونڊن کان اڳ اهڙا واعدا ڪيا هئا، جيڪي اڳتي هلي کوکلا ثابت ٿيا. قومپرست تنظيمون جيئن ته پهريون ڀيرو ان سطح جي چونڊ مقابلي ۾ لهنديون، تنهن ڪري کين ساک جي معاملي ۾ ڪو به رسڪ نه کڻڻ گهرجي.
ايس پي اين اي کي ايندڙ چونڊ مهم لاءِ جلد کان جلد گڏيل چونڊ منشور يا ايجنڊا کي ترتيب ڏئي هاڻي کان ئي ان بابت عوامي جاڳرتا پيدا ڪرڻ گهرجي. اهو چونڊ منشور سنڌ جي قومي حقن جي حوالي سان بنيادي نڪتن تي ٻڌل هجي.
قومپرست تنظيمن کي حڪمت عملي طور پنهنجي چونڊ منشور يا ايجنڊا بابت سنڌ ۾ مختلف شعبن سان واسطو رکندڙ ساکائتن فردن کان حمايتي مهم شروع ڪرائڻ گهرجي ته جيئن عوامي سطح تي سندن ايجنڊا ايتري عام ۽ مقبول ٿي وڃي، جو ايندڙ چونڊن ۾ سنڌ واسي هر تڪ ۾ هر ڌر جي اميدوار کان ان ايجنڊا جي حوالي سان پنهنجي ماضيءَ جي ڪردار ۽ آئيندي جي پروگرام بابت پڇاڻو ڪن.
ان نوعيت جي نڪتن تي ٻڌل هڪ منظم حڪمت عمليءَ سان قومپرست ڌريون سنڌ ۾ هڪ مضبوط سياسي طاقت ٿي اڀري سگهن ٿيون. اها ڳالهه ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته اليڪشني سياست جون تقاضائون عوامي حقن جي جاڳرتا واري سياست کان گهڻو مختلف هجن ٿيون، تنهن ڪري اهو به ممڪن آهي ته ايندڙ چونڊن ۾ قومپرست ڌريون ڪا فيصلائتي طاقت ٿي نه اڀري سگهن، پر ايندڙ چونڊون سندن آئيندي جي اليڪشني سياست جو بنياد بڻجي سگهن ٿيون. سياسي جدوجهد جي سفر ۾ هڪ ٻه چونڊون ڪو غير معمولي پنڌ ناهن، تنهن ڪري مستقل مزاجي ۽ سنڌ جي ايجنڊا سان سچائي سندن مستقبل جي سياسي حيثيت جو تعين ڪندي. موٽ ۾ سنڌ واسين کي ٻيو ڪجهه ملي نه ملي، پر گهٽ ۾ گهٽ اهي پيپلز پارٽيءَ جي سياسي هڪ هٽي مان نڪري جذباتيت ۽ خوف بجاءِ عقل ۽ فهم آڌار پنهنجي ووٽ ۽ سياسي سوچ جو اظهار ڪري سگهندا. ان عمل جو ٻيو اهم فائدو سنڌ جي اليڪشني سياست تان وڏيرڪي پڪڙ ڪمزور ٿيڻ جي شڪل ۾ نڪرندو ۽ سنڌ واسين کي وچولي طبقي جي روشن خيال نمائندگي حاصل ڪرڻ جو به موقعو ملي سگهندو. سنڌي سماج جيستائين سياست تي وڏيرڪي طبقي جي ڏهاڪن کان قائم ناجائز قبضي مان آجو نه ٿيندو، سندس آئيندو هميشه سواليه نشان اڳيان ٽنگيل رهندو.
(روزانه ڪاوش، اربع 2 مئي 2012ع)