سنڌ دوست پارلياماني سياست جي
ڪيتري گنجائش آهي؟
پاڪستان جي هاڻوڪي ڍانچي اندر سنڌ جي حقن جي جدوجهد پاڪستان ٺهڻ کان اڳ شروع ٿي چُڪي هئي. 1937ع ۾ سنڌ ليجسليٽو اسيمبليءَ ۾ اُن سوال تي بحث ٿيو ته سنڌ جا اصلوڪا رهواسي هجڻ جي وصف ڇا هجڻ گهرجي؟ ان اجلاس ۾ اهو پڻ سوال اُٿاريو ويو ته پوليس ۽ بجلي وارن کاتن ۾ صوبي اندر غير سنڌي، سنڌين کان وڌيڪ ڇو آهن؟ اسيمبليءَ ۾ اهو پڻ فيصلو ڪيو ويو ته آئنده جوڳي اهليت رکندڙ سنڌين کي اُن ڏس ۾ اوليت ڏني ويندي، پاڪستان ٺهڻ کان ستت پوءِ سرحد پار کان ايندڙ مسلمانن جي ڪٽڪن ۽ ڪراچيءَ کي سنڌ کان الڳ ڪرڻ وارن مسئلن تي ايوب کهڙي جي حڪومت سخت موقف اختيار ڪندي رهي ۽ سنڌ ۽ وفاق وچ ۾ تڪرار جي شروعات پهرين ڏينهن کان وٺي شروع ٿي وئي.
اهڙي طرح ڏسجي ته سنڌ جي قومي حقن جي جدوجهد پاڪستان ٺهڻ واري ڏينهن کان جاري آهي ۽ اڄ ذري گهٽ ڇهه ڏهاڪا گذرڻ کان پوءِ به سنڌ واسي هن ملڪ ۾ پنهنجي بنيادي حقن لاءِ رڙيون ڪري رهيا آهن. ڇهن ڏهاڪن جي انهيءَ جبر ۽ ناانصافي واري دور ۾ سنڌ جي قومي تحريڪ ڪٿي کان ڪٿي پهتي آهي، اُن جو تجزيو گهٽ ۾ گهٽ پي ايڇ ڊي ٿيسز جيتري محنت طلبي ٿو. هونئن ته سنڌ جي قومي حقن جي تحريڪ کي سائنسي اڀياس لاءِ مختلف دورن ۾ ورهائي ان جي ڇنڊڇاڻ ڪري سگهجي ٿي، پر هڪ ليڪ اُن کي ٻن اهم دورن ۾ ورهائڻ لاءِ سڌي سنئين ٺاهي سگهجي ٿي. هڪ اهو دور، جنهن ۾ سنڌ جا وڏا قومپرست اڳواڻ سائين جي ايم سيد، رسول بخش پليجو، عبدالواحد آريسر ۽ فاضل راهو وغيره ڏينهن رات اُن جدوجهد ۾ رهيا ته سنڌ واسي اُن ڳالهه کي سمجهي سگهن ته اهي ڪهڙي طرح هڪ بي مثال رياستي جبر ۽ غلامي جو شڪار آهن.
ايترن سالن جي ڏينهن رات محنت کان پوءِ عام تاثر اهو رهيو ته قومپرست تحريڪ تعليمي ادارن ۽ نوجوانن جي هڪ حلقي تائين محدود آهي، جڏهن ته سنڌ جو عام رهواسي قومي اشوز کان وڏي حد تائين لاتعلق آهي.
اڳتي هلي ڀٽي جي ڦاهي، ايم آر ڊي تحريڪ، 80ع واري ڏهاڪي جي آخر ۾ شروع ٿيل لساني وڳوڙ ۽ اُن کان اڳتي هلي 90 واري ڏهاڪي ۾ سنڌي ميڊيا جي طاقتور لهر جي نتيجي ۾ هڪ ٻيو دور نظر اچي ٿو، جنهن ۾ سنڌ واسين جي اڪثريت ان ڳالهه تي متفق نظر اچي ٿي ته سنڌي هجڻ جي ڏوهه ۾ ساڻن ڪهڙيون ناانصافيون ٿي رهيون آهن. ستم ظريفي اها آهي ته پهرين دور ۾ قومپرست تحريڪون مضبوط هيون ۽ عوامي سطح تي قومپرستي ايتري مضبوط نه هئي. هاڻي جڏهن عام سنڌي وڏي حد تائين قومپرست آهي ته قومي تحريڪون ڪمزور ٿي چڪيون آهن ۽ اڪثر قومپرست تنظيمون اها ساک توڙي اهليت برقرار نه رکي سگهيون آهن، جنهن سان اُهي قومپرستيءَ جي ان مضبوط عوامي لهر کي ڪا قيادت مهيا ڪري سنڌ جي قومي حقن لاءِ ڪو اهم ڪردار ادا ڪري سگهن.
سنڌ ۾ قومپرستي جي ان ڦهلاءَ پٺيان قومپرست تحريڪ جون سالن تائين ڪيل محنتون ته شامل آهن، پر ان سان گڏ ٻه ٻيا فيڪٽر به اهم آهن. هڪ سنڌي ميڊيا ۽ ٻيو سنڌي مڊل ڪلاس جي اوسر ۽ شهرن ۾ آمد. انهن ٻن اهم فيڪٽرن جي عمر اڃا ننڍي آهي ۽ اهي ٻئي عنصر سنڌ ۾ قومپرست سوچ کي مضبوط ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪري رهيا آهن.
اُن ۾ ڪو شڪ ناهي ته قومپرست تحريڪن ۾ هيٺينءَ طبقي جو ڪردار نهايت اهم هوندو آهي، پر باشعور مڊل ڪلاس ان تحريڪ کي جيڪا سگهه فراهم ڪري سگهي ٿو، اُن کي نظرانداز ڪري نٿو سگهجي.
گذريل ڏيڍ ٻن ڏهاڪن کان سنڌ ۾ نيم شهري ۽ شهري مڊل ڪلاس جي اوسر قومپرستيءَ جي منظم، باشعور ۽ گهڻ رُخي لهر کي ڪيئن هٿي ڏني آهي، اهو موضوع پڻ مڪمل ريسرچ طلب ڪري ٿو. جيئن ته اهو مڊل ڪلاس اڃا سماجي اوسر جي اوائلي ڏاڪن تي آهي، تنهن ڪري اڃا سنڌي سماج تي اُن جي پڪڙ ايتري مضبوط ناهي. هن ڪلاس کي اڃا رياستي ٿوڻين تي بيٺل مدي خارج وڏيرڪي نظام جي مزاحمت کي ڪافي عرصي تائين منهن ڏيڻو پوندو، ڇو ته ملڪ جي اسٽيبلشمينٽ ۽ اصل طاقت ڌڻي ”هردم حاضرِ خدمت“ وڏيرڪي ڪلاس کي ايتري سولائيءَ سان آئوٽ ٿيڻ نه ڏيندا. اهوئي سبب آهي جو حڪومتي ڍانچي کان وٺي حڪومت مخالف جمهوريت پسند تحريڪن تائين، هر هنڌ وڏيرڪي ڪلاس جو قبضو آهي. اُن صورتحال ۾، سنڌ جي حقن لاءِ پارليامينٽ جي اندر توڙي ٻاهر موجود مڊل ڪلاس جي تنظيمن کي پنهنجي لاءِ جاءِ ٺاهڻ ۾ اڃا وڌيڪ جدوجهد۽ مستقل مزاجي درڪار آهي. هڪ ڊگهي عرصي تائين پارلياماني سياست تي وڏيرڪي طبقي جي والار کان پوءِ ويجهي ماضي ۾ مڊل ڪلاس جي سياسي تحريڪ هوريان هوريان پارلياماني سياست ڏانهن قدم وڌائڻ شروع ڪيو آهي، اُن ڏس ۾ محدود حد تائين عوامي تحريڪ، سنڌ نيشنل فرنٽ، سنڌ ترقي پسند پارٽي اڳڀرائي ڪئي ۽ هاڻي پهريون ڀيرو سنڌ جي قومي حقن لاءِ پارلياماني سياست ڪندڙ قومپرست تنظيم ”سنڌ يونائيٽيڊ“ پارٽي قائم ڪرڻ جو اعلان ڪيو ويو آهي. ڪجهه قومپرست سياسي تنظيمون واضح طور تي پارلياماني سياست کي رد ڪري اهو چونديون رهيون آهن ته سنڌ جي حقن لاءِ ڪم ڪندڙ ڪا به پارٽي پارلياماني سياست ۾ ڪامياب ٿي نه سگهندي، ڇو ته پارلياماني سياست تي اسٽيبلشمينٽ جو مڪمل قبضو آهي.
جڏهن ته هڪ ٻئي حلقي جي راءِ آهي ته پارليامينٽ سنڌ جي قومي حقن جي جدوجهد جو اهم محاذ آهي، جنهن کي خالي نه ڇڏڻ گهرجي. منهنجي خيال ۾ پارليامينٽ اندر سنڌ جي قومي حقن لاءِ جدوجهد ڪرڻ جا هيٺيان رُخ مدنظر رکڻ جي ضرورت آهي.
* پارلياماني سياست تي اسٽيبلشمينٽ جو قبضو اُن ڪري آهي، جو اتي اڄ ڏينهن تائين موقعي پرست وڏيرڪي ڪلاس جو قبضو رهيو آهي. سنڌ دوست مڊل ڪلاس جي نمائندگي پارليامينٽ ۾ نه هجڻ جي برابر رهي آهي، جنهن ڪري اسٽيبلشمينٽ ڪڏهن پارليامينٽ اندر سنڌ جي قومي حقن جي آواز جو ڪو تاءُ محسوس ئي نه ڪيو آهي.
* بين الاقوامي ادارن، سفارتي حلقن، عالمي ميڊيا ۽ اُن نوعيت جي اهم پرڏيهي فورمن تي سنڌ جي قومي تحريڪ کي اُن ڪري جوڳي پذيرائي نه ملي سگهي آهي، جو پارليامينٽ اندر چونڊجي آيل سنڌ جي نمائندن ۾ قومپرستن جي نمائندگي نه رهي آهي. اهو تاثر عام ڪيو ويو آهي ته سنڌ جي قومي حقن واري جدوجهد کي عوامي سطح تي مڃتا حاصل ناهي، تنهن ڪري قومپرستن کي وسيع تر عوامي حمايت حاصل ناهي.
* ماضيءَ ۾ بنگلاديش جي قومي حقن واري جدوجهد کي عالمي سطح تي مڃتا ملڻ جو هڪ اهم ڪارڻ پارليامينٽ ۾ سندن واضح اڪثريت هئي. اهو ئي سبب آهي جو بنگالي پنهنجي حقن جي ويڙهه ۾ هڪ مضبوط بنياد تي پاڪستان سرڪار کي چئلينج ڪندا رهيا ۽ عالمي عام راءِ سندن حق ۾ رهي.
* پارليامينٽ ۾ سنڌ جي قومي حقن لاءِ آواز نه اُٿڻ سبب پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ هميشه قومي حقن جي تحريڪ کي ملڪ ۽ ترقيءَ جو مخالف گروهه قرار ڏيندي اُن جي اهميت کي گهٽائيندي رهي آهي.
هڪ طرف پارليامينٽ واري محاذ کي خالي ڇڏڻ جا اهي نقصان آهن ته ٻئي طرف سنڌ جي قومي حقن واري جدوجهد کي پارليامينٽ ڏانهن کڻي وڃڻ وقت هيٺين حقيقتن کي پڻ مدنظر رکڻ جي ضرورت آهي.
* پارليامينٽ واري سياست تي اسٽيبلشمينٽ ۽ ملڪ جي اصل طاقت ڌڻين جو مضبوط قبضو آهي. ماضيءَ ۾ قومپرستيءَ جا جيڪي به دعويدار ان محاذ تي پهتا، تن کي اسٽيبلشمينٽ چالاڪيءَ سان پنهنجي مفادن لاءِ استعمال ڪيو ۽ اُنهن کان اهڙا فيصلا پڻ ڪرايا جيڪي سنڌ جي مفادن جي ابتڙ هئا. 90ع واري ڏهاڪي ۾ آيل نيم جمهوري حڪومتن ۾ مڊل ڪلاس جا جيڪي همراهه چونڊجي پهتا، تن جي اڪثريت عوام دوست ڪردار اداڪرڻ بدران موقعي پرستيءَ جو مظاهرو ڪندي، سنڌ جي قومي حقن جي پاسداري يا سنڌي سماج ۾ نمايان مثبت تبديلي آڻڻ بدران، پنهنجو ڪلاس تبديل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. پيپلز پارٽيءَ ۽ مسلم ليگ جي حڪومتن ۾ شامل اهڙن ڪردارن جو ڇيد ڪبو ته معلوم ٿيندو ته اُنهن مان ڪي همراهه ته وڏيرن کان به ٻه وکون اڳتي نڪري ويا.
* پارليامينٽ ۾ وڃڻ کان پوءِ سندن اوليتون سنڌ جي مفادن بدران مال ٺاهڻ، پلاٽ هٿ ڪرڻ، سفارشن تي نوڪريون ڏيڻ ۽ مخالفن سان پراڻا حساب ڪتاب پورا ڪرڻ جهڙن عملن حوالي ٿي ويون. مڊل ڪلاس جي اُنهن همراهن جي اڪثريت اسٽيبلشمينٽ جي اتحادي بڻجي، ڏينهن رات اقتدار ۽ اُن سان لاڳاپيل ذاتي فائدن وٺڻ ۾ جنبيل رهي ۽ اڃا به آهي.
* پاڪستان جي اقتداري سياست ۾ ايوانن تان پهچڻ وارو اسٽرڪچر اهڙي طرح جوڙيل آهي، جو مڊل ڪلاس جو ماڻهو پنهنجي هڙان وڙان خرچ ڀري هاڻي ايم اين اي، ايم پي اي ته ٺهيو، يونين ڪائونسل جو ناظم به نٿو ٿي سگهي. ميلن تائين پکڙيل تڪن ۽ ووٽرن جي تمام وڏي انگ تي سيٽون رکڻ جي نتيجي ۾ اليڪشن مهم ايترو مهانگو عمل بڻجي پئي آهي جو حرام جي پئسي يا اسٽيبلشمينٽ جي سيڙپڪاري کان سواءِ اليڪشن وڙهڻ ۽ کٽڻ جو تصور ناممڪن ٿي پيو آهي. مثال طور تي سنڌ ۾ قومي اسيمبليءَ جون اڪثر سيٽون ٻه کان ٽي لک رجسٽرڊ ووٽن تي مشتمل آهن. ساڳي طرح صوبائي اسيمبليءَ جون سيٽون هڪ کان ڏيڍ لک ووٽرن تي مشتمل آهن. ايڏن وڏن اليڪشني تڪن ٺاهڻ جو واضح ڪارڻ وڏيرڪي ڪلاس جو پارليامينٽ تي قبضو برقرار رکڻ آهي. مڊل ڪلاس جون پارٽيون جيڪي پارليامينٽ ذريعي سنڌ جي حقن لاءِ جدوجهد ڪرڻ گهرن ٿيون، تن لاءِ اليڪشني اسٽرڪچر هڪ وڏو چئلينج رهندو.
* بنگلاديش ۽ تازو بلوچستان وارن تجربن ثابت ڪيو آهي ته پارليامينٽ ۾ موجودگي قومي مسئلن تي آواز اُٿارڻ جي حد تائين ته ٺيڪ آهي، پر اها قومي تحريڪ خلاف انتها درجي جي رياستي ڏاڍ کي روڪڻ لاءِ ناڪافي آهي. اهڙي طرح قومي سوال جي حوالي سان نه رڳو موجوده پارلياماني سرشتو اپاهج آهي، پر اهو قومي حقن لاءِ ٿيندڙ جدوجهد خلاف طاقت جي استعمال کي روڪڻ اڳيان بيوس آهي. اهو ئي ڪارڻ آهي جو بلوچ قومپرست به هاڻي پارليامينٽ تان استعيفائون ڏئي رهيا آهن.
انهن ۽ اُن قسم جي ٻين انيڪ حقيقتن کي مدنظر رکي اُن نتيجي تي پهچي سگهجي ٿو ته سنڌ دوست ڌرين کي پارليامينٽ وارو محاذ بيشڪ خالي نه ڇڏڻ گهرجي، پر اُن بابت گهڻي خوشفهميءَ جو شڪار به نه رهڻ گهرجي ته پارليامينٽ ۾ پهچڻ سان هو سنڌ جي تقدير بدلائي ڇڏيندا. اڃا به اُن کي هن ريت ڏسڻ گهرجي ته پارليامينٽ ۾ سنڌ جي حقن بابت سندن آواز کي ٿورو گهڻو مان ملڻ به اُن حقيقت سان مشروط هوندو ته سنڌ ۾ قومي حقن جي تحريڪ عوامي سطح تي ڪيتري منظم آهي. ان ڏس ۾ ڪالاباغ ڊيم تي جيئن ته عوامي سطح تي هڪ منظم تحريڪ موجود رهي آهي ته اُن جي دٻاءُ هيٺ صوبائي اسيمبليءَ به اُن جي خلاف ٺهراءُ منظور ڪيا ۽ اسٽيبلشمينٽ تي به هڪ حد تائين دٻاءُ برقرار رهيو آهي. پر ٻئي طرف اين ايف سي ايوارڊ تي جيئن ته سنڌ ۾ عوامي سطح تي ڪا مضبوط تحريڪ موجود ناهي جنهن ڪري ساڳي اسيمبلي ۽ ساڳيا ميمبر اُن ناحق تي ماٺ آهي ۽ طاقت ڌڻي بي ڌڙڪ سنڌ جي ناڻي تي قابض آهن.
سنڌ دوست مڊل ڪلاس جي پارلياماني سياست ۾ اچڻ تي ڪنهن کي به ارهائي نه هُجڻ گهرجي پر اُن ڏس ۾ منظم طور تي اڳڀرائي ڪندڙ قيادت کي اها حقيقت مدنظر رکڻي پوندي ته جيستائين هو پارليامينٽ جو حصو بڻجڻ سان گڏ هڪ منظم عوامي هلچل جو حصو نه بڻجندا، تيستائين قومي حقن لاءِ پارليامينٽ اندر سندن آواز طاقت- ڌڻين ته ڇڏيو، اسپيڪر جي ڪنن تائين به نه پهچي سگهندو.