سنڌ جي سياسي ۽ سماجي ترقيءَ جي واٽ

ڪجهه ڏينهن اڳ ملڪ جي اخبارن ۾ سي ايس ايس جي امتحانن جو نتيجو شايع ٿيو آهي. امتحاني رزلٽ هونءَ ته ملڪ جي مجموعي تعليمي معيار کي پڌرو ڪري ٿي، پر سنڌ جي حوالي سان ته هي امتحاني رزلٽ هر سوچيندڙ ذهن لاءِ هڪ سوال آهي. نتيجن موجب 2005ع ۾ ٿيل سي ايس ايس جي امتحان ۾ ڪل 3673 اميدوار چٽاڀيٽيءَ ۾ هئا، پر انهن مان رڳو 224 اميدوار ڪامياب قرار ڏنا ويا. اهڙيءَ طرح پاس ٿيندڙ اميدوارن جي شرح مس 6 سيڪڙو بيهي ٿي. انهن انگن اکرن مان ملڪ اندر لڳاتار زوال ڏانهن وڌندڙ تعليمي معيار جو اندازو آسانيءَ سان لڳائي سگهجي ٿو، پر انهن نتيجن کي ٿورو تفصيل ۾ وڃي ڏسڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ جو حال باقي علائقن جي ڀيٽ ۾ اڃا به بدتر آهي. رزلٽ جي وچور موجب پاس ٿيندڙن ۾ پنجاب جا 156، سرحد جا 22 ۽ سنڌ جا رڳو 19 اميدوار ڪامياب ٿيا آهن. اهڙيءَ ريت پاس ٿيندڙن ۾ سنڌ جي اميدوارن جو حصو رڳو 8.5 سيڪڙو آهي. جڏهن ته ان جي ڀيٽ ۾ پنجاب مان ڪامياب ٿيندڙ اميدوار اٽڪل 70 سيڪڙو آهن. ساڳيءَ ريت سڄي ملڪ اندر پهريون ٽئي پوزيشنون پنجاب جي اميدوارن کي حاصل ٿيون آهن ۽ چوٿين، پنجين پوزيشن فاٽا جي قبائلي علائقن جي اميدوارن کي حاصل ٿي آهي. سنڌ ٻهراڙيءَ مان پهرين پوزيشن حاصل ڪندڙ اميدوار مجموعي ميرٽ لسٽ ۾ ٻارهين نمبر تي آيو آهي. انهن سمورن انگن اکرن کي کليل اکين، دل ۽ دماغ سان ڏسڻ کان پوءِ اسان کي سنجيدگيءَ سان سوچڻو پوندو ته اسان هڪ قوم جي حيثيت ۾ پنهنجي بقا ۽ ترقيءَ ۾ خود ڪيترو سنجيده آهيون؟
مڃون ٿا ته پنجاب جي اميدوارن کي سنڌ جي اميدوارن جي ڀيٽ ۾ انيڪ سهولتون حاصل هونديون، پر تڏهن به مجموعي فرق ايترو وڏو آهي جو اسان کي پنهنجي تعليمي ادارن جي ڪارڪردگيءَ کي نهايت سنجيدگيءَ سان ڏسڻو پوندو. سنڌ جي گهڻ گهرو هجڻ جي دعويدارن کي گهرائيءَ سان ڏسڻو پوندو ته سنڌ جي تعليمي ادارن جي ان زوال جي پٺيان ڪهڙا اندريان ۽ ٻاهريان ڪارڻ آهن.
سي ايس ايس جا نتيجا شايع ٿيڻ کان ٻئي ڏينهن تي سنڌي اخبارن ۾ هڪ خبر شايع ٿي آهي ته استادن جي تنظيم پ ٽ الف جا نوان عهديدار چونڊيا ويا آهن ۽ تنظيم جي نون چونڊيل عهديدارن مان هڪ اڳواڻ اهو پڻ چيو آهي ته سنڌ جا سوا لک استاد سنڌ دشمن منصوبن خلاف پڻ جدوجهد ڪندا. پ ٽ الف جي عهديدارن کي اها گذارش ڪرڻ ۾ ڪا به خرابي نه ٿي لڳي ته سڀ کان وڏي سنڌ دشمني سنڌ جي تعليم تباهه ڪرڻ آهي. تنهن ڪري جيڪڏهن سنڌ جا سوا لک استاد سچ پچ به سنڌ دشمن منصوبن خلاف ڪجهه ڪرڻ گهرن ٿا ته هو ٻيو ڪجهه به نه ڪن رڳو سنڌ اندر بند پيل 7 هزار اسڪولن کي کولين ۽ جيڪڏهن کين سچ پچ به سنڌ جو ڪو درد آهي ته هو اهو چئلينج کڻن ته سال 2006ع جي پڄاڻيءَ تي سنڌ جو ڪو به اسڪول استاد جي غير حاضريءَ سبب بند نه رهندو. سنڌ ايجوڪيشن مئنيجمينٽ انفارميشن سسٽم (SEMIS) جي سال5-2004ع واري سالياني رپورٽ موجب سنڌ ۾ بند پيل اسڪولن جا تفصيل هيٺين ريت آهن:

انهن بند پيل اسڪولن ۾ 1731 اسڪول ڇوڪرين جا ڄاڻايا ويا آهن. هي ته اهي انگ اکر آهن، جيڪي سرڪار جي هڪ سال پراڻن دستاويزن ۾ ملن ٿا. شايد اصل انگ اکر ان جي ڀيٽ ۾ ڪجهه وڌيڪ هجن. هاڻي جيڪڏهن سوا لک استادن جي تنظيم سنڌ دشمن منصوبن خلاف جدوجهد جي پهرين مرحلي طور اهو طئه ڪري ته نه رڳو اهي بند پيل کولايا ويندا، پر آئيندي سنڌ جو ڪو به اسڪول بند ٿيڻ نه ڏنو ويندو ته پ ٽ الف سنڌ جي خوبصورت مستقبل کي تعمير ڪر سگهي ٿي. هونءَ ته سنڌ جي تعليمي زوال تي لکڻ ويهجي ته قصو کٽڻ جو ناهي، پر جيڪڏهن ڪنهن هڪ بنيادي نقطي کي تلاش ڪرڻو هجي ته پڪ سان ڳالهه استاد جي معيار تي وڃي کٽندي. ستر واري ڏهاڪي تائين سنڌ جي پرائمري تعليم ملڪ ۾ مثالي سمجهي ويندي هئي ۽ سنڌ جي پرائمري استادن جو معيار نهايت اعليٰ درجي جو هيو، پر 80ع واري ڏهاڪي جي وچ ڌاري سفارشي ڀرتين جو هڪ سلسلو آهستي آهستي شروع ٿيو ۽ 90ع واري ڏهاڪي ۾ پيپلز پارٽي ۽ مسلم ليگ جي حڪومتن ۾ عروج تي پهتو. ان ڏيڍ ڏهاڪي دوران ڀرتي ٿيل استادن جو انگ ان کان اڳ واري سموري ملڪي تاريخ جي انگ کان وڌيڪ هيو ۽ معيار ان جي ابتڙ سموري ماضيءَ جي ڀيٽ ۾ بدتر هيو. عوام کي روزگار ڏيڻ جي نالي تي جهڙيءَ ريت ميرٽ جي عزت کي سرعام نيلام ڪيو ويو، ان سنڌ جي اڄوڪي تعليمي زوال جا مضبوط بنياد رکي ڇڏيا آهن. ان دور ۾ سَوَن نه پر هزارن جي ڳاڻيٽي ۾ اهڙا استاد ڀرتي ڪيا ويا، جن کي نوڪريءَ جي درخواست لکڻ جو ڏانءُ به نه هيو. اڄ انهن استاد صاحبن جي اڪثريت اسڪولن اندر جهالت ونڊڻ جو ڪم سخاوت سان ڪري رهي آهي. اهو ئي سبب آهي جو اڄ سنڌ جي ٻهراڙين ۾ اسڪول ويران ۽ هوٽلون آباد نظر اچن ٿيون. پرائمري تعليم کي لڳل اهو ڪينسر ايترو گهرو ٿي چڪو آهي، جو سنڌ سرڪار، ڊونرز ۽ اين جي اوز جي سمورين ڪاوشن ۽ اربين رپيا خرچڻ جي باوجود سنڌ جي تعليم جا اهڃاڻ ڏينهون ڏينهن پوئين پير ٿي رهيا آهن. پرائمري تعليم جي ان ٻيڙي ٻوڙ ڪارڪردگيءَ جي نتيجي ۾ اعليٰ تعليمي ادارن مان پڻ اهڙا اڪابر ڊگريون وٺي نڪري رهيا آهن، جيڪي خانگي شعبي جي چٽاڀيٽيءَ ۾ پير ئي نٿا جهلي سگهن. خانگي شعبي ۾ غيرسرڪاري ترقياتي شعبي ۾ ڏينهون ڏينهن روزگار جا نوان موقعا پيدا ٿي رهيا آهن، پر اسان جي تعليمي ادارن جو گريجوئيٽ پنج منٽ اعتماد سان انگريزيءَ ۾ انٽرويو به نٿو ڏئي سگهي. ساڳئي طرح انهن جي گهڻائي ڪمپيوٽر جي هنر کان به وانجهي آهي. جيستائين اسان جي تعليمي ادارن مان ڊگرين سان گڏ اسان جي گريجوئيٽس کي اهي ٻه هنر ساڻ نه ملندا، اهي چٽاڀيٽيءَ واري ڊوڙ ۾ هميشه پٺيان رهندا. گذريل ڏيڍ سال دوران هڪ اداري جي پروجيڪٽ مئنيجر طور مون ذاتي طور اٽڪل 2 هزار کن گريجوئيٽس جا انٽرويو ڪيا آهن ۽ مون کي ڪڏهن ڪڏهن شديد فرسٽريشن مان گذرڻو پوندو آهي، جڏهن ماسٽرس جون ٻه ٻه ڊگريون رکندڙ سنڌي نوجوان انٽرويو دوران انگريزي ته ٺهيو سنڌي به مناسب گرامر ۽ لهجي ۾ ڳالهائڻ کان آجا ملندا آهن. تازو ڪجهه خالي آسامين لاءِ 158 اميدوارن جي انگريزي ۾ نهايت سادي ۽ سولي ٽيسٽ ورتي. ان ٽيسٽ جا هيٺيان نتيجا اکيون کولڻ لاءِ ڪافي آهن.

انگريزي جي نتيجن جو اهو حال رڳو شاگردن جو ئي ناهي، پر بدقسمتيءَ سان اعليٰ تعليمي ادارن ۾ پڙهائيندڙ استادن جو حال به گهڻو بهتر ناهي، جن جي گهڻائي ڪلاس روم ۾ ليڪچر به سنڌيءَ ۾ ڏيڻ کي اوليت ڏئي ٿي. ساڳي طرح انگريزي لکڻ ۽ پڙهڻ سان به يونيورسٽين جي استادن جي دلچسپي تمام گهٽ نظر ايندي. منهنجي اندازي موجب سنڌ اندر يونيورسٽين جي استادن ۾ انگريزي اخبار يا مئگزين پڙهندڙن جو انگ مشڪل سان 5 سيڪڙو هوندو. هونءَ ته ان جا ٻيا ڪيترائي مثال هوندا، پر هڪ تازو مثال 12 مارچ 2006ع جي ڊان ۾ شايع ٿيل Books & Authors رسالي جي صفحي نمبر 11 تي ملي ٿو. ڪتابن تي ٿيل تبصري ۾ شاهه لطيف يونيورسٽيءَ جي شيخ اياز چيئر پاران سندس چونڊ شاعري جي ترجمي On the Bank of Indus جو جائزو وٺندي هيٺيان رمارڪس ڏنا ويا آهن: ”ترجمي ڪندڙ جي انگريزي ڪمزور آهي ۽ هن سنڌيءَ جو ترجمو ڪرڻ وقت ڪيترائي اڻ ٺهڪندڙ لفظ ڪتب آندا آهن. اها حيرت جي ڳالهه آهي ته شاهه لطيف يونيورسٽيءَ جي شيخ اياز چيئر اهڙي ڪيل ڪم کي ڇپرائي به ڇڏيو آهي.“ چوڻ جو مقصد هي آهي ته اسان جا اعليٰ تعليمي ادارا انگريزي ۽ ان سان لاڳاپيل ٻين جديد گهرجن تي جوڳو ڌيان نٿا ڏين. ان قسم جي تعليمي ماحول ۾ ڊگري وٺي مارڪيٽ ۾ پهچندڙ اسان جو نوجوان اڻ ڳڻين صلاحيتن جي باوجود انٽرويو دوران ٻن منٽن ۾ ان ڪري فارغ ٿيو وڃي، جو سنڌي لهجي ۾ ڳالهايل انگريزي ۽ خيالن جي ڪمزور ادائيگي سبب سندس پهريون تاثر ئي خراب پئجيو وڃي. هاڻي اوهان پاڻ ئي اندازو لڳايو ته ان معيار جي ڪارڪردگيءَ تي اسان ڪهڙي منهن سان پنهنجي تباهيءَ جو الزام ڌارين ۽ پراون تي لڳائيندا رهنداسين؟
مڃون ٿا ته اسان جي تعليم کي تباهه ڪرڻ جي پٺيان ڌاريا هٿ به موجود آهن، پر اسان کي پنهنجي حصي جي گناهن کي ايمانداريءَ سان تسليم ڪري ان جي تدارڪ لاءِ ڪجهه ڪرڻو پوندو. جيڪڏهن ان صورتحال لاءِ ڪا وقتائتي حڪمت عملي نه جوڙي وئي ته پوءِ اسان رڳو رڙيون ڪري پاڻ بچائي نه سگهنداسين.
تازو ورلڊ بئنڪ ۽ ايشيائي ترقياتي بئنڪ طرفان هڪ گڏيل رپورٽ (Securing Sindhs Future-The Prospects and Challenges Ahead) پڌري ڪئي وئي آهي. هن رپورٽ ۾ سنڌ جي مجموعي تصوير ڏسي اکين اڳيان اوندهه ڇائنجي وڃي ٿي. رپورٽ ۾ سنڌ جي تعليمي زوال تي به ڪجهه اکيون کوليندڙ انگ اکر ڏنا ويا آهن. جن مان رڳو ٻه حوالا هتي ڏيڻ ڪافي آهن.
99-1998ع ۾ سنڌ جي خواندگي وارو سيڪڙو پاڪستان جي مجموعي سراسري کان 6 سيڪڙو وڌيڪ هيو، جيڪو 05-2004ع ۾ رڳو 3 سيڪڙو مٿي وڃي بچيو آهي. شهري ۽ ٻهراڙي وارن علائقن ۾ جنسي تفاوت به تمام وڏو آهي. مثال طور جيڪڏهن سنڌ جي شهري علائقن ۾ 100 ڇوڪرا پرائمري ۾ داخل ٿين ٿا ته ان جي ڀيٽ ۾ ٻهراڙين اندر مس 43 ڇوڪريون داخل ٿين ٿيون. ان قسم جي انگن اکرن جي وڌيڪ حوالن ۾ ان ڪري نٿا وڃون جو اهي سڀ ان مسئلي جي تصديق ڪن ٿا، جنهن کي تسليم ڪرڻ کان ڪو به انڪاري ناهي. مسئلي جي ڳنڀيرتا کان هاڻي ڪير به اڻ ڄاڻ ناهي، پر مسئلي جي حل واري معاملي تي لڳي ٿو ته سڀ بيوس بڻيل آهن. سنڌ جي تعليمي معيار جي صحت واري سوال کي هاڻي رڳو ذميوارن جو تعين ڪرڻ سان حل نٿو ڪري سگهجي. هڪ ڳالهه صاف ۽ چٽي نظر اچي ٿي ته رڳو حڪومت يا تعليم کاتي تي تنقيد ڪرڻ ڪري باقي سڀ ماڻهو پنهنجي ذميواريءَ کان آجا نٿا ٿي سگهن. استادن، استاد تنظيمن، شاگردن، شاگرد تنظيمن، والدين، تعليم کاتي جي ذميوارن ۽ خاص طور تي ڳوٺن ۽ شهرن جي رهواسين کي اڳتي وڌي اسڪولن ۾ تعليم جي معيار جي مالڪي ڪرڻي پوندي. اسڪول ۽ استاد کان لاتعلقي وارو رويو رکڻ بجاءِ انهن کي سڌارڻ جي عمل ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻو پوندو نه ته ڏينهون ڏينهن سسندڙ سرڪاري شعبي ۽ تيزيءَ سان پکڙجندڙ خانگي شعبي جي سخت چٽاڀيٽي ۾ اسان لاءِ ايندڙ ڏينهن وڌيڪ ڏکيا ثابت ٿيندا.
(روزانه ڪاوش، 20 مارچ 2006ع)