سنڌ جي بهتر مستقبل جو اونو ڪندڙ نسل
ڪڏهن جنم وٺندو؟
دنيا ۾ شاگرد تنظيم جو تصور اعليٰ اخلاقي قدرن، جديد ڄاڻ ۽ مستقبل ۾ سماج جي واڳ سنڀاليندڙ هڪ سڌريل اداري وارو هوندو آهي. بدقسمتيءَ سان اسان وٽ شاگرد تنظيم جو تصور ڪرمنلز، ڀتاخورن، هٿياربندن ۽ هرسال امتحان ۾ فيل ٿيندڙن جي گروهه وارو بڻجي پيو آهي. ورهاڱي کانپوءِ سنڌ جي قومي آجپي ۽ ثقافتي بقا واري تحريڪ ۾ شاگرد تنظيمن جو شاندار ڪردار سنڌ جي سياسي تاريخ جو هڪ شانائتو باب آهي، پر افسوس جو اڄ جون ڪجهه شاگرد تنظيمون سنڌ جي سياسي تاريخ جا ڪارا باب تخليق ڪري رهيون آهن.
ڪجهه هفتا اڳ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ جيڪو ڪجهه وهيو واپريو، سو تعليم دشمنيءَ کانسواءِ ٻيو ڪجهه نه هئو ۽ ان قسم جي جهيڙن ۾ ملوث شاگرد تنظيمون ۽ سندن اڳواڻ ڀلي سنڌ جي آجپي ۽ جمهوري قدرن جا دعويدار هجن، پر سندن عمل ٻڌائن ٿا ته هنن جو پهريون ۽ آخري نظريو سنڌ جي تعليمي ادارن کي تالا لڳرائي سنڌ جو مستقبل برباد ڪرڻ آهي.
سنڌ جي شاگرد سياست درحقيقت تاريخ جي جبر جي پيداوار هئي. ورهاڱي کانپوءِ هندن جي لڏپلاڻ سبب سنڌ ۾ وچولي طبقي جي خال جي نتيجي ۾ ون يونٽ خلاف عوامي سطح تي ڪا تحريڪ جنم نه وٺي سگهي. ان وقت سنڌ ۾ هڪ طرف ٻن ويلن لاءِ پريشان هيٺيون طبقو هئو، جنهن کي ڪجهه پتو نه هئو ته ون يونٽ ڪهڙي طرح سندن صدين جي تاريخي سڃاڻپ کي ميساريو آهي ته ٻئي طرف رياست جي جهوليءَ ۾ ويٺل اهو وڏيرڪو طبقو هئو، جنهن وڏي اڪثريت سان سنڌ اسيمبليءَ مان ون يونٽ جو بل پاس ڪرايو. ان خوفناڪ سماجي خال واري حالت ۾ آڱرين تي ڳڻڻ جيترا باشعور شاگرد ۽ اديب ئي هئا، جن سنڌ جي ثقافتي مورچي کي سنڀاليو ۽ هڪ شاندار جدوجهد وسيلي ان ڪٺن وقتن ۾ سنڌي سماج جا ڪارائتا ڪردار بڻيا، ڇو ته انهن جي تنظيم سازي جي پٺيان هڪ عظيم مقصد موجود هئو. اهي نه ته”ڳجهين پگهارن“ تي هلندا هئا ۽ نه ڀتا اوڳاڙي ڪاٽن جا وڳا پائيندا هئا. جيڪڏهن اڄ جي شاگرد سياست بابت منهنجي راءِ سان ڪنهن کي اختلاف آهي ته مان کانئس هيٺيان سوال پڇڻ گهرندس.
* گذريل ڏهن سالن ۾ ڪيترين شاگرد تنظيمن جي اڳواڻن پنهنجي ڪلاس يا ڊپارٽمينٽ ۾ پوزيشن حاصل ڪئي آهي؟
* گذريل ڏهن سالن ۾ انهن شاگرد تنظيمن سنڌ جي تعليمي برباديءَ تي گهڻا سيمينار يا ڪانفرنسون منعقد ڪيون آهن؟
* گذريل ڏهن سالن ۾ هنن شاگرد تنظيمن ڪاليجن ۽ يونيورسٽين ۾ ڪيترا ڪتابي ميلا، تعليمي ڏينهن يا هفتا ملها يا آهن؟
* گذريل ڏهن سالن ۾ ڪيترا شاگرد اڳواڻ چٽا ڀيٽي وسيلي اسڪالر شپ ماڻي پرڏيهه پڙهڻ ويا آهن؟
* گذريل ڏهن سالن دوران سنڌ ۾ آيل آفتن سامونڊي طوفانن، ٻوڏن ۽ ڏڪار ۾ انهن تنظيمن ڪيترا ڀيرا شاگردن جا وفد وٺي متاثر سنڌ واسين جي واهر لاءِ ڪي ڪيمپون لڳايون آهن؟
* گذريل ڏهن سالن ۾ سنڌ جي شاگرد اڳواڻن سنڌ جي قومي حقن سان لاڳاپيل معاملن تي ڪيترا دستاويز شايع ڪرايا يا رڳو پڙهيا آهن؟
منهنجي دعويٰ آهي ته اهي عمل آڱرين تي ڳڻڻ جيترن موقعن تي به نه ڪيا ويا آهن. هي سڀ علامتون شاگرد سياست جي زوال کي ظاهر ڪن ٿيون. سنڌ جي شاگرد سياست جي ان زوال جا پيرا کڻبا ته ان جا شروعاتي حوالا 70ع جي ڏهاڪي ۾ ملندا، جڏهن سياسي ٽڪراءَ واري بنياد تي شاگرد تنظيمون قائم ڪرڻ جو رواج پيو. هي تنظيمون سنڌ جي تعليمي معيار کي سڌارڻ يا تعليمي ادارن جو علمي ماحول بهتر بنائڻ لاءِ وجود ۾ نه آنديون ويون، پر تعليمي ادارن ۾ گروهه بنديون ڪري پنهنجي سياسي قد وڌائڻ لاءِ اهي تنظيمون ٺهرايون ويون. 70ع واري ڏهاڪي ۾ سرڪار پهريون ڀيرو سرڪاري نوازشن ذريعي ڪجهه شاگرد تنظيمن ۾ پئسي، رعايتن ۽ دٻدٻي جو بنياد وڌو. قومپرست تحريڪون جيئن ته ان وقت پنهنجي شروعاتي دور ۾ هيون ۽ عوامي سطح تي وٽن ڪا اثرائتي نمائندگي نه هئي، تنهن ڪري انهن پڻ شاگرد تنظيمن تي ڀاڙڻ شروع ڪيو. ان جو هڪ جائز ڪارڻ اهو به هئو ته ان وقت سنڌ جي ٻهراڙين ۾ تعليم عام نه هئي، ميڊيا جي اڻهوند هئي ۽ قومپرستيءَ جو پيغام عام ڪرڻ ۽ عام سنڌ واسيءَ ۾ سنڌ جي ثقافتي ۽ قومي حقن بابت جاڳرتا پيدا ڪرڻ جو اهم ۽ واحد وسيلو شاگرد هئا. ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته ان دور ۾ شاگرد تنظيمن سنڌ ۾ قومي سوچ کي جهر جهنگ پهچائڻ ۾ نهايت اهم ڪردار ادا ڪيو ۽ ايئن چوڻ ۾ ڪو به وڌاءُ نه ٿيندو ته هڪ عرصي تائين شاگرد تنظيمون سنڌ جي حقن واري جدوجهد ۾ سرواڻيءَ وارو ڪردار ادا ڪنديون رهيون آهن. جيئن جيئن شاگرد تنظيمن جو ڪردار اثرائتو بنجڻ لڳو ته سنڌ دشمن حڪمتِ عمليءَ خلاف جدوجهد لاءِ شاگرد تنظيمون هڪ اهم ذريعو بڻجي ويون. ڀٽي جي دور ۾ سنڌي مڊل ڪلاس جي اڳڀرائي ۽ ايم آر ڊي جدوجهد دوران سياسي جاڳرتا جا منظر ڏسي واڳ ڌڻين اهو طئي ڪري ڇڏيو هئو ته سنڌ کي ملڪ جو ٻيو بنگلاديش بنجڻ نه ڏنو ويندو. بنگلاديش جي قومي تحريڪ ۾ شاگردن، يونيورسٽين جي پروفيسرن ۽ مجموعي طور بنگالي مڊل ڪلاس جي ڪردار انهن طاقتن کي شڪست ڏني هئي. ان تجربي کين مجبور ڪيو ته هو سنڌ ۾ اهڙين محبِ وطن قوتن کي پير ڄمائڻ نه ڏين.
80ع ۽ 90ع وارن ڏهاڪن ۾ سنڌ اندر پيش آيل واقعن جو جائزو وٺبو ته واڳ ڌڻين جي ان حڪمتِ عمليءَ جا هيٺيان اهم پاسا نظر ايندا.
* ٻهراڙين ۾ ڌاڙيل پيدا ڪري سنڌي مڊل ڪلاس جي اوسر کي هاڃو رسائي سنڌي سماج ۾ جمود پيدا ڪرڻ.
* شهرن ۾ دهشتگردن کي منظم ڪري سنڌي مڊل ڪلاس جي ٻهراڙين کان شهرن ڏانهن پهچ کي روڪڻ.
* سنڌ جي شاگرد ۽ استاد تنظيمن ۾ ڪجهه ذهني طور تي ڪرمنلز ۽ فڪري طور تي اڻ پڙهيلن ۽ ڄٽن جي والار ڪرائي سنڌ جي ترقيءَ جي اهم رستي يعني تعليم کي برباد ڪرڻ.
* سنڌ ۾ ڪاپي ڪلچر کي عام ڪري صلاحيت کي ناپيد بنائڻ.
* سنڌ کي بدامنيءَ جو ڀوت بڇي مقامي ۽ غير مقامي سيڙپڪاري کي روڪي سنڌ جي مجموعي سماجي ترقيءَ ۾ رنڊڪ وجهڻ.
* سنڌ ۾ غلاماڻي ذهنيت واري وڏيراشاهيءَ کي رياستي ٿوڻين سان مدد فراهم ڪرڻ.
بدقسمتيءَ سان سنڌ جون ڪجهه شاگرد تنظيمون ان رٿابنديءَ جو بهترين شڪار ثابت ٿيون ۽ اٽڪل ٻن ڏهاڪن تائين سنڌ جا تعليمي ادارا لڳاتار تالابندي، تعليمي معيار جي زوال ۽ ڏوهارين جو مسڪن بڻيل رهيا، جنهن سان نه رڳو سنڌ جي تعليمي ادارن جو جاب مارڪيٽ ۾ اميج تباهه ٿي ويو، پر سنڌي سماج ترقيءَ جي ميدان ۾ ملڪ جي باقي ٻين سمورين قومن کان پٺتي رهجي ويو. اهوئي سبب آهي جو انهن ويهن سالن دوران ايڪڙ ٻيڪڙ فردن کي ڇڏي سنڌ جي تعليمي ادارن مان ڊگرين جي نالي تي شرمندگي ۽ نااهليءَ جا پروانا وٺندڙ اڻ پڙهيلن جي هڪ لشڪر جنم ورتو، جنهن کي خانگي شعبي جو ڪو ادارو انٽرويو ڪال جاري ڪرڻ لاءِ به تيار ناهي. ان سموري ڪارستانيءَ جو هڪ اهم ڪردار ڪجهه شاگرد تنظيمون رهيون آهن. ”ڳجهيون پگهارون“ کڻندڙ قيادت جي مهربانيءَ سان انهن تنظيمن سنڌ جي تعليمي برباديءَ ۾ ڪا به ڪسر نه ڇڏي. بدقسمتيءَ سان انهن تنظيمن جي مڌر پارٽين جي قيادت به سندن سڌاري لاءِ ڪي اُپاءَ وٺڻ بجاءِ سندن همت افزائي ڪندي رهي، ڇو ته عوامي سطح تي ڪا مڃتا ۽ اهميت نه ملڻ سبب سماج جا ٻيا عوامي حصا سندن جلسن ۾ اچڻ لاءِ تيار نه هئا. تنهن ڪري سستي اگهه تي پمفليٽ ورهائڻ، نعرا هڻڻ، چاڪنگ ڪرڻ ۽ هٿيارن جي زور تي چندا ڪٺا ڪري سندن ضرورتن ۽ شوقن جي پورائي لاءِ شاگرد تنظيمون سندن مجبوري بڻجي پيون. هي تنظيمون اويل سويل اخبارن ۾ پريس رليز جي ڪوريج وٺڻ لاءِ داٻا ڏيڻ ۽ شريفن جا پٽڪا لاهڻ جهڙيون سهولتون به مهيا ڪنديون هيون، تنهن ڪري سنڌ جي معتبر قومپرست اڳواڻن عوام جي دلين ۾ جاءِ ٺاهڻ واري ڪٺن جدوجهد بجاءِ شاگرد تنظيمن کي ڏاڪڻ طور استعمال ڪيو. ان ۾ ڪو به شڪ ناهي ته شاگرد تنظيمن کي يرغمال ڪري غلط راهه تي هڪليندڙ قيادت کي ڇڏي ڪري سندن ڪارڪنن جي هڪ وڏي اڪثريت ايماندار، سنڌ جي آجپي لاءِ جان جوکي ۾ وجهندڙ ۽ سنڌ خاطر اذيتون برداشت ڪندڙ وطن پرست نوجوانن تي ٻڌل هئي، انهن جي اڪثريت دنيا جي انقلابن جي تاريخ پڙهي قومپرستيءَ جي جنهن رومانس ۾ گهيريل هئي، ان جو سنڌ سان سچائيءَ ۾ تر جيترو به تفاوت نه هئو ۽ پنهنجي سادگيءَ ۾ کين ان ڳالهه جو به احساس نه هئو ته سندن سنڌ دوستيءَ جي ڪيتري قيمت سندن اڳواڻ وصول ڪري رهيا آهن. اهوئي ڪارڻ آهي جو شاگرديءَ وارو دور ختم ٿيڻ کانپوءِ شاگرد تنظيمن جا اهي مخلص ڪارڪن زماني جون حقيقتون سمجهڻ کان پوءِ سياست کي خدا حافظ چئي پنهنجين نوڪرين ۽ ڪٽنبن کي وڃي سنڀاليندا هئا، جنهن کي سندن اڳواڻ ٿڪاوٽ، موقعي پرستي ۽ شڪست جو نالو ڏيندا هئا، پر ڪڏهن به ان جي حقيقي ڪارڻ کي مڃڻ لاءِ تيار نه هئا. ٿورن لفظن ۾ ايئن چئجي ته شاگرد تنظيمون سنڌ دوستيءَ جي دعويٰ کان شروع ٿيون ۽ تعليم دشمن ڪاررواين تي پهتيون.
هاڻي اهم سوال اهو آهي ته اڄ سنڌ کي شاگرد تنظيمن جي سچ پچ به ڪا ضرورت آهي يا اهي مورڳو سنڌ جي تعليمي ادارن لاءِ هڪ بار بڻيل آهن؟ هڪ رايو اهو آهي ته شاگرد تنظيمن جو وجود هاڻي غير ضروري آهي، ڇو ته اهي سنڌ کي فائدو ڏيڻ بجاءِ الٽو نقصان ڏئي رهيون آهن. جيئن مون مٿي ڄاڻايو ته ون يونٽ جي دور ۾ شاگرد تنظيمن جي موجودگيءَ جو هڪ مضبوط جواز هئو، ڇو ته سنڌ ۾ قومي ۽ ثقافتي بچاءَ جا ٻيا فورم موجود ۽ سرگرم نه هئا. اهڙي طرح ون يونٽ ٽٽڻ کانپوءِ به انهن تنظيمن جي وجود جو اهو جواز هئو ته گهٽ تعليم ۽ ڄاڻ تائين محدود پهچ سبب سنڌ جي قومي حقن جي ڄاڻ ۽ شعور عام سنڌيءَ تائين پهچائڻ لاءِ شاگرد تنظيمن جو ڪردار اهم هئو. ان دور جي ڀيٽ ۾ هاڻي جڏهن قومپرستي سنڌ جي گهر گهر تائين پهچي چڪي آهي ۽ عام واڍي ۽ موچيءَ کي به خبر آهي ته سنڌ سان ڪهڙيون زيادتيون ٿي رهيون آهن، تڏهن شاگرد تنظيمن جو ڪهڙو ڪردار باقي رهي ٿو؟ خاص طور تي انتهائي منظم سنڌي ميڊيا سنڌ جي حقن بابت جاڳرتا ۽ ڄاڻ پهچائڻ جو ڪم سرانجام ڏئي رهي آهي، اتي شاگرد تنظيمن جو هاڻوڪو ڪردار ڪهڙي ضرورت جو پورائو ڪري رهيو آهي؟
مان اصولي طور شاگرد تنظيمن جي وجود جي خلاف ناهيان، پر شاگرد تنظيمن جي وجود لاءِ سندن ڪردار ۽ جواز جي نئين وصف جي ضرورت محسوس ڪيان ٿو. اڄ سنڌ ايڪهين صديءَ ۾ گلوبلائيزيشن جي ان چٽاڀيٽيءَ جي دور ۾ اڃا بانبڙا پائي رهي آهي، جتي جديد ٽيڪنالاجي، سائنسي ڄاڻ ۽ اهم قومي ۽ بين الاقوامي فورمز تي سنڌ جي اثرائتي نمائندگيءَ جي ضرورت آهي. ان سنڌ کي ملڪي سياست ۽ مارڪيٽ اڪانوميءَ جي نون چئلينجز کي منهن ڏيڻ لاءِ بهتر ريسرچ ۽ بهتر هيومن رسورسز جي ضرورت آهي. هتان جي شاگردن کي خانگي ادارن جي باصلاحيت شاگردن سان مقابلو ڪرڻو آهي، ان ڪري انهن ادارن سان چٽاڀيٽي لاءِ بهترين فيڪلٽي، ليبارٽريز ۽ تعليمي ماحول جي ضرورت آهي. جيڪڏهن اڄ شاگرد تنظيمن جي ڪا ضرورت آهي ته اها انهن مقصدن کي حاصل ڪرڻ لاءِ آهي. هاڻي ڪينٽين تي مفت جون مانيون کائڻ، هاسٽلن تي قبضا ڪرڻ ۽ ڀتا گيريءَ سان جلسا ڪرائڻ وارين شاگرد تنظيمن جي سنڌ کي ڪا به ضرورت ناهي. سنڌ کي سماج جي ترقيءَ سان ڪميٽيڊ اهڙين شاگرد تنظيمن جي ضرورت آهي، جيڪي سنڌ جي تعليمي ادارن کي علم، عقل، اهليت ۽ صلاحيت جو مرڪز بڻائي ان کي نئين دور جي چئلينجز سان منهن مقابل ٿيڻ جي سگهه ڏين. سنڌ کي سياسي ساڃاهه ۽ ڄاڻ جي ضرورت اڄ به آهي، پر اها هاڻي رڳو سنڌ جي حقن بابت سکڻا نعرا هڻن تائين محدود ناهي. هاڻي سنڌ کي حقن بابت ڄاڻ لاءِ دليل ۽ انگن اکرن جي ضرورت آهي. سنڌ جي شاگرد تنظيمن کي جيڪڏهن سنڌ لاءِ ڪو ڪردار ادا ڪرڻ جي ضرورت آهي ته اها آهي ته سنڌ کي هڪ اهڙي تعليمي ماحول کي منظم ڪرڻ جي، جنهن سان سنڌ کي هڪ بهتر مستقبل ڏيندڙ نسل جنم وٺي سگهي. يونيورسٽين جي گريجوئيٽس کي پنجن کان ڏهن سالن اندر سماج کي قيادت فراهم ڪرڻ واري پوزيشن اختيار ڪرڻي هوندي آهي. شاگرد تنظيمون ۽ سندن اڳواڻن کي پنهنجي پاڻ کان اهو سوال ڪرڻ گهرجي ته بائيڪاٽن، فائرنگ ۽ تالابنديءَ جي ماحول مان جنم وٺندڙ نسل سنڌ کي ڪهڙي قيادت فراهم ڪري سگهندو؟
شاگرد تنظيمن جي اڳواڻن ۽ سندن پارٽي قيادت کي اهو طئي ڪرڻو پوندو ته هو سنڌکي هڪ صحتمند روين واري سياسي قيادت فراهم ڪرڻ گهرن ٿا يا سنڌ کي پڙهيل لکيل مڊل ڪلاس جي قيادت فراهم ڪرڻ جي صلاحيت رکندڙ تعليمي ادارن کي برباد ڪندڙ سياست جي سرپرستي ڪرڻ گهرن ٿا. (روزاني ڪاوش- 5 نومبر 2007ع)