سنڌي مڊل ڪلاس کي اتساهيندڙ رُخن تي هڪ نظر
تاريخي حقيقتن جي روشنيءَ ۾ هڪ ڳالهه واضح نظر اچي ٿي ته سنڌي مڊل ڪلاس ۾ سنڌ کي هڪ نئين واٽ ڏانهن وٺي ويندڙ قيادت پيدا ڪرڻ جي صلاحيت موجود هئي، جنهن کان ڊڄي طاقت ڌڻين ان کي ختم ڪرڻ لاءِ منظم رٿابنديءَ تي وسيلا ۽ توانايون خرچ ڪيون. ان بحث کي اڳتي وڌائيندي ان پهلو کي به ڏسڻ جي ضرورت آهي ته سمورين ڪمزورين، موقعي پرستين ۽ خارجي عملن جي نتيجي ۾ پيدا ٿيل بگاڙ جي باوجود سنڌ مڊل ڪلاس جي حوالي سان ڪهڙا مثبت رخ ساهه کڻي رهيا آهن. جيتوڻيڪ اهي مثبت رخ اڃا شروعاتي ڏاڪي تي هجڻ سبب منفي رخن جي ڀيٽ ۾ ڪجهه ڪمزور آهن، پر انهن جي موجودگي خود وڏي اُتساهه جو ذريعو آهي. انهن مثبت رخن کي سامهون آڻي، انهن کي مضبوط بڻائڻ جا تمام گهڻا موقعا موجود آهن. ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته سنڌي مڊل ڪلاس کي هڪ منظم سياسي ۽ سماجي تحريڪ وسيلي هڪ پليٽ فارم مهيا ڪري ڏجي، جنهن وسيلي اهو هڪ نئين سنڌ جي تعمير لاءِ پنهنجو ڪردار ادا ڪري سگهي.
هن صورتحال ۾ سنڌي مڊل ڪلاس اندر موجود باصلاحيت ۽ باشعور فرد جنهن مونجهاري ۽ ويڳاڻپ جو شڪار آهن. ان مان کين ٻاهر نڪري پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي، کين تبديليءَ جو انتظار ڪرڻ بدران تبديليءَ جو وسيلو بڻجڻ لاءِ سوچڻ گهرجي.
پڙهيل لکيل سنڌي مڊل ڪلاس جو اڄوڪو نسل گذريل نسلن جي ڀيٽ ۾ نه رڳو وڌيڪ باصلاحيت ۽ هنرمند آهي، پر ان جي اندر سنڌ لاءِ ڪجهه ڪرڻ جي تڙپ به موجود آهي. اها ڳالهه صحيح آهي ته سنڌي مڊل ڪلاس جا سنڌَ ساڻا ڪري صورتحال کي مايوس ڪندڙ بڻايو ويو آهي، پر مايوسيءَ جي ان فضا ۾ ڪجهه ڳالهيون نهايت مثبت ۽ اتساهيندڙ به آهن. جيڪي سنڌ جي بهتر مستقبل لاءِ هڪ وڏي اميد آهن.
جيڪڏهن ذوالفقار علي ڀٽي جي دور ۾ اک کوليندڙ مڊل ڪلاس کي ورهاڱي کان پوءِ واري سنڌ جي مڊل ڪلاس جو پهريون نسل فرض ڪجي ته ان حساب سان سنڌ اڄ مڊل ڪلاس جي ٻين جنريشن مان گذري رهي آهي بنا ڪنهن شڪ جي هن جنريشن وٽ گذريل نسل جي تجربن ۽ غلطين مان سکڻ لاءِ گهڻو ڪجهه موجود آهي. ساڳئي وقت هن جنريشن وٽ گذريل نسل جي ڀيٽ ۾ ڪجهه ڪري سگهڻ جا موقعا به وڌيڪ آهن. البته اڄوڪي نسل جي سياسي تربيت گذريل نسل جي ڀيٽ ۾ ڪجهه ڪمزور آهي. اسان اڳتي هلي ان ڳالهه تي به بحث ڪنداسين ته اڄوڪو مڊل ڪلاس ڪهڙي طرح سنڌ کي مايوسيءَ جي هن ڌٻڻ مان ٻاهر ڪڍي سگهي ٿو. ان کان اڳ اچو ته هڪ نظر انهن اميد جي ڪرڻن تي وجهون، جيڪي گذريل پنجن کان ڏهن سالن اندر اسان جي آسپاس ۾ پيدا ٿيا آهن. هي حقيقتون ان ڳالهه کي واضح ڪن ٿيون ته تيزيءَ سان تبديل ٿيندڙ سماجي ڍانچي ۾ سنڌي مڊل ڪلاس نيون راهون ٺاهڻ لاءِ هٿ پير هڻي رهيو آهي. ڪيترين ئي تڪليفن ۽ مشڪلاتن کان پوءِ سنڌي مڊل ڪلاس جو هڪ نسل شهري ماحول ۾ قدم رکي چڪو آهي. 90ع واري ڏهاڪي جي شروعات ۾ ٻهراڙين مان تمام وڏي انگ ۾ سنڌي حيدرآباد منتقل ٿيا جنهن سان شهري مڊل ڪلاس جا بنياد پوڻ لڳا آهن. موجوده ڏهاڪي جي شروعات کان ڪراچي، اسلام آباد ۽ ملڪ جي ٻين ڪيترين ئي اهم شهرن ۾ سنڌين جي آمد جو انگ گذريل سمورن ڏهاڪن جي مجموعي تعداد کان وڌيڪ آهي. جيتوڻيڪ حيدرآباد جي ابتڙ ٻين شهرن ۾ سنڌي مڊل ڪلاس گهٽ منظم ۽ ڇڙوڇڙ آهي، پر شروعاتي مرحلي ۾ ايئن هجڻ به فطري ڳالهه آهي. خود حيدرآباد م سنڌي مڊل ڪلاس ڪرائسز کان پوءِ منظم ٿيو هو. ايندڙ سالن اندر ٻين شهرن ۾ سنڌي مڊل ڪلاس وڌيڪ منظم ٿي سگهي ٿو.
* گذريل ڏهن سالن اندر سنڌ ۾ ڪميونيڪيشن جي نئين لهر جي نتيجي ۾ سنڌي مڊل ڪلاس رابطن جو نئون ڄار قائم ڪيو آهي. درجنن جي تعداد ۾ نوجوان ڏيهه پرڏيهه ۾ موجود موقعن مان فائدو وٺي رهيا آهن. اسڪالر شپ، ڪانفرنسون ۽ ٽريننگ پروگرامن ۾ سنڌين جو هڪ چڱو موچارو انگ ملڪ جي باقي حصن توڙي پرڏيهه ۾ پهتو آهي ۽ اهڙي طرح پنهنجي صلاحيتن ۽ قابليتن کي بهتر بڻائي رهيو آهي. جيتوڻيڪ بلوچستان کي ڇڏي باقي صوبن جي ڀيٽ ۾ اهو انگ اڃا به گهڻو گهٽ آهي، پر پوءِ به سنڌي مڊل ڪلاس جي گذريل جنريشن جي ڀيٽ ۾ ڪيترائي ڀيرا وڌيڪ آهي.
* ڀوتارن جي اوطاقن تان خيرات ۾ ملندڙ سرڪاري ماستريون ۽ ڪلارڪيون بند ٿيڻ کان پوءِ سنڌي نوجوانن انگريزي ۽ ڪمپيوٽر جهڙن بنيادي هنرن تي وڌيڪ توجهه ڏنو آهي ۽ غير سرڪاري شعبي جي نوڪرين، ننڍن ڪاروبارن ۽ مارڪيٽ لاءِ گهربل هنرن ڏانهن منهن موڙيو آهي ۽ ان ڏس ۾ اڳڀرائي سست، پر نهايت اميد ڀري آهي. ڪراچي، حيدرآباد ۽ ٻين شهرن ۾ سنڌي نوجوان هينئر انهن شعبن ۾ آهستي آهستي پير کُپائي رهيو آهي، جتي اڳي سنڌي ڳولهيندي نه لڀندا هئا.
* سنڌ جي هر ضلعي هيڊڪوارٽر ۽ اڪثر تعلقي هيڊڪوارٽرز ۾ ڪمپيوٽر ڪوچنگ سينٽرز ۽ انٽرنيٽ ڪيفيز وسيلي سنڌي نوجوان ڏيهي ۽ پرڏيهي سطح تي رابطا ڪرڻ جي قابل بڻيل آهن. هن مرحلي تي انهن وسيلن جو استعمال مثبت گهٽ ۽ ناڪاري وڌيڪ ٿي رهيو آهي، پر اهو پراسيس جو حصو آهي ۽ تمام جلد اڪثريت انٽرنيٽ ۽ ڪمپيوٽر جو هاڪاري استعمال وڌيڪ ڪرڻ لڳندي.
* سنڌي ميڊيا (خاص طور تي ٽي وي چئنلز) ۽ اين جي اوز مڊل ڪلاس کي اڳتي وڌائڻ لاءِ اهم ڪردار ادا ڪري رهيا آهن. ٻهراڙين مان ٽيلينٽ کي ٻاهر آڻي رهيا آهن ۽ ان شعبي ۾ وڏي انگ ۾ هنرمند هٿ پڻ تربيت هيٺ آهن. ساڳي طرح اين جي اوز جي ڄار ٻهراڙين ۾ مڊل ڪلاس کي منظم ڪرڻ ۽ ملڪ جي باقي حصن توڙي پرڏيهه جون جهلڪيون ڏيکاري سندن سوچ جي ڪئنواس کي وسيع ڪيو آهي ۽ نوان رابطا ٺاهڻ جا موقعا فراهم ڪيا آهن. انهن ٻن شعبن سنڌي سماج کي اڪيلائي ۽ محدوديت مان ٻاهر آڻي باقي دنيا ۾ موجود ترقي ۽ تبديليءَ جي نون ماپن سان متعارف ڪرائي سماجي زندگيءَ جا نوان رخ پڌرا ڪيا آهن. ان جي نتيجي ۾ سنڌ جي ٻهراڙين ۽ نيم شهري علائقن ۾ مڊل ڪلاس جا نوجوان سنڌي سماج جو تقابلي جائزو (Comparative Analysis) ڪرڻ جي قابل بڻيا آهن، جيڪا لهر ايندڙ سالن ۾ سنڌي مڊل ڪلاس کي پنهنجا رخ متعين ڪرڻ ۾ مددگار ثابت ٿيندي.
* شهري ۽ نيم شهري علائقن ۾ خانگي شعبي ۽ ننڍن ڪاروبارن ۾ پير رکندڙ سنڌي مڊل ڪلاس جي وسيلي سنڌ جو هڪ نئون چهرو متعارف ٿي رهيو آهي ۽ سرڪاري پروپيگنڊا مشينري جو متعارف ڪرايل اهو چهرو تبديل ٿي رهيو آهي، جنهن ۾ اجرڪ کي وڏن شهپرن ۽ ڪهاڙي يا بندوق واري همراهه جي ڪلهي تي ڏيکاري سنڌين کي سڄي ملڪ ۽ دنيا ۾ ڪروڌي، ڌاڙيل ۽ عورتن کي ڪاري ڪري ماريندڙ جانور طور متعارف ڪرايو ويو. اڄ شهرن ۾ پهتل سنڌي مڊل ڪلاس جي اٿڻي ويهڻي، ڳالهه ٻولهه جي انداز ۽ سوچ جي وسيع ڪئنواس سان سنڌي قوم جو هڪ مختلف اميج نروار ٿي رهيو آهي. جيتوڻيڪ اهو اميج نسبتن شهري بابو وارو هجڻ ڪري ڪنهن حد تائين ثقافتي خال جو شڪار ٿي رهيو آهي، پر پوءِ به وڏيري ۽ ڌاڙيل واري اميج کان وڌيڪ بهتر آهي. ايندڙ سالن ۾ سنڌي ميڊيا جو ڪردار ان حوالي سان نهايت اهم هوندو، جنهن لاءِ سنڌي ميڊيا کي ائپروچ ۾ تبديلي آڻڻ جي ڪافي ضرورت آهي.
* پنجابي، سرائيڪي ۽ اردو ڳالهائيندڙ مڊل ڪلاس جي ڀيٽ ۾ سنڌي وچولو طبقو ثقافتي لحاظ کان وڌيڪ مضبوط آهي، جيتوڻيڪ ٽي وي چئنلز وسيلي ٿيندڙ بي پاڙي ثقافتي يلغار ڪافي بگاڙ به پيدا ڪيو آهي، پر پوءِ به وڏي حد تائين سنڌي مڊل ڪلاس ثقافتي لحاظ کان باشعور آهي. مثال طور اسلام آباد ۽ لاهور جي پنجابي گهراڻن ۾ گهر اندر پنجابي ڳالهائڻ يا ٻارن کي پنجابي پڙهائڻ جو لاڙو تيزيءَ سان گهٽجي رهيو آهي. ان جي نسبت سنڌي مڊل ڪلاس وڏي حد تائين سنڌي ٻوليءَ ۽ ثقافت سان ڳنڍيل آهي ۽ سندس پير هوا ۾ نه پر ڌرتيءَ تي آهن.
* سياسي تنظيمن، اخبارن، ٽي وي چئنلز ۽ اين جي اوز وسيلي سنڌ جي زندگيءَ ۽ موت جي مسئلن تي پاڪستان توڙي ملڪ کان ٻاهر وڏي پيماني تي اتفاق راءِ پيدا ٿي رهيو آهي. ويجهن سالن ۾ اهو مشاهدو عام ٿيو آهي ته ڪالاباغ ڊيم جهڙي معاملي تي ڪراچيءَ جا اردو ڳالهائيندڙ، انگريزي ميديا ۽ پنجاب جا مختلف حلقا سنڌين جي موقف جي حمايت ڪرڻ تي مجبور ٿيا آهن. اها سنڌي مڊل ڪلاس جي ڪامياب سياسي جدوجهد جي هڪ ننڍي پر نهايت اهم سوڀ آهي. ساڳئي طرح جمهوريت جي بحالي، سنڌ جي وسيلن تي سنڌين جو حق تسليم ڪرڻ ۽ ملڪ مان فوجي راڄ ختم ڪرڻ جهڙن مسئلن تي سنڌي مڊل ڪلاس سنڌي کان ٻاهر همدردي پيدا ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو آهي.
* ماضيءَ ۾ سنڌين تي هميشه اهو الزام رهيو آهي ته اهي گهرن کان ٻاهر نڪرڻ لاءِ تيار ناهن ۽ ڳوٺ کان ٻاهر سڄي دنيا هنن لاءِ پرديس آهي. ان حوالي سان سنڌين تي ڪيترائي لطيفا پڻ عام آهن. منهنجي ذاتي تجربي موجب اهو الزام ڪنهن حد تائين درست به آهي، پر اهو سڀ ڪجهه ايستائين درست هيو، جيستائين سنڌ جي ٻهراڙين ۾ گذران جا وسيلا ڪافي هئا ۽ ماسترين ۽ ڪلارڪين جي سرڪاري ديڳ هر سال چڙهندي هئي. جڏهن کان سرڪاري نوڪرين تي پابندي پئي ۽ واهن ۾ پاڻي گهٽ ٿيو، بک ۽ بيروزگاريءَ کان مجبور نوجوانن ڳوٺن کان ٻاهر پير ڪڍيا آهن ۽ انهن شعبن ۾ به پير پاتو آهي، جيڪي اڳي يا ته سندن شان وٽان نه هئا يا وري کين انهن ۾ ڪير پير رکڻ نه ڏيندو هو. گذريل ڏهاڪو کن سالن ۾ جنهن رفتار سان سنڌي مڊل ڪلاس جو نوجوان ڳوٺن کان ٻاهر نڪتو آهي، ان جو مثال ان کان اڳ وارن سمورن ڏهاڪن ۾ نٿو ملي. جيتوڻيڪ شهري زندگيءَ ۾ پختا پير کوڙڻ لاءِ اڃا ان کي هڪ وڌيڪ نسل جو انتظار ڪرڻو پوندو، پر بهرحال هڪ صحتمند تبديليءَ جي شروعات ٿي چڪي آهي. ايندڙ ڪجهه ڏهاڪن ۾ ڳوٺن مان ٻاهر نڪتل سنڌي مڊل ڪلاس جو ٽيلنٽ ملڪ جي ٻين حصن توڙي ٻاهرين ملڪن ۾ سنڌي قوم لاءِ هڪ مثبت سڃاڻپ پيدا ڪرڻ جي ڀرپور صلاحيت رکي ٿو. جيڪڏهن سنڌ جي تعليمي ادارن کي فضيلت ڀري قيادت ملي وئي ته اها مڊل ڪلاس جي ٽيلنٽ کي ڏيهه توڙي پرڏيهه سنڌ جي ڀرپور نمائندگيءَ جي قابل بڻائي سگهي ٿي.
سنڌين تي هڪ ٻي جائز تنقيد ڇوڪرين کي پڙهائڻ يا پڙهائڻ کان پوءِ نوڪرين ڪرڻ جي اجازت نه ڏيڻ رهي آهي. جاگيرداراڻي سماجي ڍانچي جي تسلط سبب سنڌي مڊل ڪلاس انهن مدي خارج روايتن ۾ جڪڙيل آهي، جتي عورت جو گهر کان ٻاهر جي زندگيءَ ۾ ڪو به ڪردار حرام آهي. جيتوڻيڪ سنڌي مڊل ڪلاس ۾ ڇوڪرين کي تعليم ڏيارڻ جو لاڙو نئون ناهي، پر اهو نهايت محدود سطح تي رهيو آهي. جيڪڏهن پرائمري کان يونيورسٽيءَ تائين ڊراپ آئوٽ جي ٽرينڊ کي ڏسبو ته ان جو تمام وڏو حصو ڇوڪرين جو نظر ايندو. يونيورسٽين تائين پهچندڙ ڇوڪرين جو انگ اٽي ۾ لوڻ برابر رهيو آهي. انهن ۾ به وري نوڪرين تائين پهچندڙن جو تعداد بنهه ٿورو رهيو آهي ۽ جيڪڏهن نوڪري ڪندڙ سنڌي عورتن جا انگ اکر ڏسبا ته معلوم ٿيندو ته انهن جي اڪثريت سرڪاري ماستري وغيره تائين محدود رهي آهي. بئنڪنگ، سول ايوي ايشن ۽ ڪارپوريٽ سيڪٽر جهڙن شعبن ۾ سنڌي ڇوڪرين جو انگ بنهه گهٽ رهيو آهي. اڄڪلهه اين جي اوز وسيلي سنڌي مڊل ڪلاس جي ڇوڪرين ۾ ٻاهر نڪرڻ ۽ مختلف شعبن ۾ نوڪريون ڪرڻ جو لاڙو وڌيو آهي. عورتن جي اڳتي وڌڻ ۽ بنيادي ذاتي حقن جي حصول ۾ سنڌي ميڊيا به اهم ڪردار ادا ڪيو آهي. جيتوڻيڪ ان حوالي سان به ڪجهه رخ بحث طلب آهن ۽ ماڻهو ڪجهه حوالن سان مختلف راءِ به رکن ٿا، پر مجموعي طور سنڌي مڊل ڪلاس لاءِ هي هڪ اهم وک آهي. جيئن جيئن سنڌي مڊل ڪلاس جي عورت جاگيرداراڻي سماج جي مدي خارج رسمن ۽ پابندين مان جان آجي ڪرائيندي، سنڌي مڊل ڪلاس جو رول وڌيڪ مضبوط ٿيندو. سنڌي مڊل ڪلاس جي عورتن جو هيءُ پهريون نسل جنهن کي اهي آزاديون ۽ موقعا حاصل ٿي رهيا آهن، تن لاءِ ضروري آهي ته هو پنهنجو ڪردار نهايت ذميواري سان ادا ڪن ته جيئن وڌيڪ ڇوڪرين/عورتن لاءِ اهڙا موقعا پيدا ٿي سگهن. پڙهيل لکيل ۽ ذميوار سنڌي مڊل ڪلاس جون عورتون سنڌي سماج جي ترقيءَ لاءِ نه رڳو پاڻ بهترين ڪردار ادا ڪري سگهن ٿيون، پر سنڌ کي محب وطن ۽ باصلاحيت مڊل ڪلاس جي ٽين جنريشن به فراهم ڪري سگهن ٿيون.
مٿي ڄاڻايل اهي سمورا مثبت رخ ان ڳالهه جي علامت آهن ته سنڌي مڊل ڪلاس تبديل ٿيندڙ سماجي، اقتصادي ۽ سياسي منظرنامي ۾ پنهنجي ڪردار کي تبديل ڪري رهيو آهي ۽ وٽس سنڌي سماج کي هڪ متبادل قيادت فراهم ڪرڻ جي ڀرپور صلاحيت موجود آهي. سمورين اندروني ۽ خارجي رڪاوٽن جي باوجود سنڌي مڊل ڪلاس هڪ خاموش مزاحمتي ڪردار ادا ڪندي پنهنجا رستا ٺاهڻ جي جدوجهد ۾ مصروف آهي.
(روزانه ڪاوش، 17 جولاءِ 2006ع)