سنڌ جي سياسي ۽ سماجي ترقيءَ جي واٽ

سنڌ جي غربت جون هونءَ ته ڪيتريون ئي شاهديون روز مرهه جي زندگيءَ ۾ هر گهڙيءَ نظر اينديون رهن ٿيون، پر ملڪ جون پاليسيون ٺاهيندڙ ۽ فيصلا ڪندڙن لاءِ هن ملڪ جي ماڻهن واتان چيل اهڙيون ڳالهيون ملڪي ترقيءَ جي مخالفت ۾ ڳڻيون وينديون آهن. البته جيڪڏهن اهڙي ڪا ڳالهه ورلڊ بئنڪ يا ايشين ڊولپمينٽ بئنڪ جهڙا ولايتي ادارا چون ته پوءِ انهن کي گهٽ ۾ گهٽ هڪ ڪن کان ضرور ٻڌو ويندو آهي.
سنڌ جنهن جو تاريخي تصور خوشحالي، ساوڪ ۽ امن وارو رهيو آهي. اها اڄ سماجي زوال، سوڪهڙي ۽ بدامني جي آڙاهه ۾ ٻري رهي آهي ۽ اسان سڀ ميلي ۾ وڃايل ٻار جيان وائڙا ٿي مسئلن جي پيهه مان نڪرڻ جا پيچرا ڳولهي رهيا آهيون. سنڌ جي اوج ۽ زوال جي ان دردناڪ داستان کي انگن اکرن جي زبان ۾ بيان ڪرڻ لاءِ هر لمحي جي اذيتناڪ احساس جي اهڙي چرٻيليءَ تان گذرڻو پوي ٿو، جنهن جي ٽانڊن ڀري کڏ ڪٿي کٽي ئي نٿي. ورلڊ بئنڪ تازو جاري ڪيل رپورٽ نمبر: 35001-PK ملڪ جي وجود ۾ اچڻ کان پوءِ سنڌ جي شاهوڪار معيشت تي لڳل راتاهن جي هڪ اهڙي ڪٿا آهي، جيڪا هر سمجهدار ۽ درمند سنڌي ۽ سنڌ دوست غير سنڌين کي ضرور پڙهڻ گهرجي. جيتوڻيڪ رپورٽ ۾ سنڌ جي معاشي زوال جي اصل ڪارڻن تي کُلي لکڻ کان لنوايو ويو آهي، پر گهٽ ۾ گهٽ رپورٽ ۾ ڄاڻايل حقيقتون هڪ اهم حوالي طور ضرور ڪتب آڻي سگهجن ٿيون.
1947ع ۾ ملڪ جي وجود ۾ اچڻ وقت سنڌ سڄي ملڪ ۾ شاهوڪار ترين خطو هيو. ان وقت سنڌ جي في ماڻهو سالياني آمدني پنجاب کان 40 سيڪڙو وڌيڪ هئي، جڏهن ته ملڪ جي سراسري في ماڻهوءَ جي آمدني جي ڀيٽ ۾ سنڌ جي في ماڻهو آمدني 55 سيڪڙو وڌيڪ هئي. اڌ صديءَ اندر هن صوبي جي معيشت سان اها ويڌن ڪئي وئي، جو سال 92-1991ع ۾ اهو فرق رڳو 36 سيڪڙو وڃي بچيو ۽ سال 05-2004ع ۾ اهو فرق اڃا به گهٽجي 16 سيڪڙو تائين پهتو آهي. ان رفتار سان لڳي ٿو ته ايندڙ ڏهاڪي اڌ اندر اهو فرق ختم ٿي ڪاٽو ۾ هليو ويندو. گذريل ڏهاڪو ڏيڍ خاص طور تي سنڌ جي معيشت لاءِ انتهائي هاڃيڪار ثابت ٿيو آهي. گذريل ڏهاڪي دوران پنجاب ۽ سرحد صوبن اندر في ماڻهو آمدني ۾ ترتيبوار 6. 1 ۽ 3. 2 سيڪڙو واڌ ٿي. جڏهن ته سنڌ صوبي اندر اها واڌ رڳو 9. 0 سيڪڙو رڪارڊ ڪئي وئي. ان صورتحال جو اثر هر گهر تائين نظر اچي ٿو. هڪ سروي موجب سنڌ اندر 81 سيڪڙو گهرن گذريل سال جي ڀيٽ ۾ پنهنجي گهرو آمدني ۾ ڪا بهتري محسوس نه ڪئي، جڏهن ته باقي ملڪ اندر اهڙن گهرن جو تناسب 72 سيڪڙو نوٽ ڪيو ويو.
سنڌ ۾ صنعتي توڙي زرعي شعبن جي اوسر ۾ آيل لاڳيتي لاٿ جي نتيجي ۾ صوبي اندر بيروزگاريءَ ۾ لڳاتار واڌ اچي رهي آهي. ورلڊ بئنڪ جي رپورٽ موجب ايندڙ ڏهاڪو کن سالن لاءِ هر سال ڇهن لکن جي لڳ ڀڳ ماڻهو بيروزگارن جي انبوهه ۾ شامل ٿيندا. جڏهن ته سنڌ ۾ ڊگهي مدي واري روزگار جي سهولت پيدا ڪرڻ جي سالياني صلاحيت ساڍا ٽي لک کان وڌيڪ ناهي. ان لحاظ کان ڏسجي ته هر سال اٽڪل اڍائي لک نوان بيروزگار صوبي ۾ پيدا ٿيندا. جيڪڏهن سنڌ جي معيشت بهتر ڪارڪردگي به ڏيکاري، تڏهن به اندازي موجب صوبي اندر ساليانو هڪ لک ماڻهو ضرور بيروزگار پيدا ٿيندا. اهڙي طرح جيڪڏهن سنڌ جي معيشت ۾ بهتري اچي، تڏهن به ايندڙ ڏهاڪي ۾ 10 لک بيروزگار سنڌ جي شهرن ۽ ڳوٺن ۾ موجود هوندا. بيروزگارن جو اهو جٿو صوبي ۾ زندگي سان ڪهڙو حشر ڪندو؟ ان جو اندازو لڳائڻ ايترو ڏکيو ناهي. ان مشڪل صورتحال مان نڪرڻ لاءِ سنڌ جي معاشي اوسر جي رفتار 7 کان 8 سيڪڙو ساليانو تائين پهچڻ گهرجي. موجوده قسم جي حڪمراني ۽ وسيلن جي ڦرلٽ واري حالت ۾ ايتري سطح جي اوسر ڪا ايڏي سولي ڳالهه ناهي.
ياد رهي ته سنڌ جي معيشت تي هڪ وڏو بار هر سال ججهي انگ ۾ ايندڙ ڌاريا پڻ آهن. ورلڊ بئنڪ جي رپورٽ ۾ ڄاڻايو ويو آهي ته 80ع ۽ 90ع وارن ڏهاڪن اندر ڪراچيءَ جي آباديءَ ۾ لاهور جي ڪل آبادي کان به وڌيڪ نوان ماڻهو شامل ٿيا آهن. صاف ظاهر آهي ته انهن جي گهڻائي غير فطري طور ٻاهران پهتي آهي. سنڌ سرڪار جي هڪ ايڊيشنل سيڪريٽري ڊولپمينٽ هڪ انٽرويو ۾ ڄاڻايو هيو ته سنڌ ۾ ايندڙ هر ٻاهرين ماڻهوءَ جي مٿان سنڌ حڪومت جا ساليانو 32 هزار رپيا رڳو پاڻي، صحت ۽ تعليم جهڙين بنيادي سهولتن فراهم ڪرڻ تي خرچ ٿين ٿا. اهي ٻاهران آيل هزارين نه، پر لکين ماڻهو سنڌ جي مجموعي معيشت تي ڪيترو بار وجهي رهيا آهن ۽ مقامي آباديءَ جي آمدني، روزگار ۽ مجموعي سماجي خوشحالي تي ڪيترو قبضو ڪري رهيا آهن، ان جو اندازو لڳائڻ مشڪل ناهي. ورلڊ بئنڪ جي رپورٽ ان ڳالهه کي پڻ انگن اکرن سان چٽو ڪيو آهي ته هڪ پاسي پاڪستان جي ڀيٽ ۾ سنڌ جي سماجي ۽ معاشي صورتحال خراب ٿي آهي ته ٻئي طرف صوبي اندر شهر جي ڀيٽ ۾ ٻهراڙين جي معيشت وڌيڪ زوال جو شڪار ٿي آهي.
90ع واري ڏهاڪي ۾ پاڻيءَ جي لاڳيتي قدرتي ۽ هٿرادو کوٽ سنڌ جي زرعي معيشت کي ڪاپاري ڌڪ هنيو آهي. 2000/1999-86/1985ع وارن سالن اندر سنڌ ۾ زرعي شعبو جيڪا اوسر ڪري رهيو هيو، ان کي گذريل پنجن سالن دوران شديد هاڃو رسيو آهي. ان عرصي جي انگن اکرن تي هڪ نظر وجهڻ سان صورتحال جو اندازو آسانيءَ سان لڳائي سگهجي ٿو.

جيئن ته سنڌ جي ٻهراڙين جي معيشت جو دارومدار گهڻو تڻو زراعت تي آهي، تنهن ڪري زرعي اوسر ۾ ان لاٿ جو لازمي نتيجو ٻهراڙين اندر غربت ۾ واڌ جي شڪل ۾ نڪتو آهي، نه رڳو زراعت، پر باقي شعبن ۾ به سنڌ جي اوسر لاٿ جو شڪار آهي. فنانس ۽ انشورنس، هول سيل ۽ ريزڪي واپار ۽ ٽرانسپورٽ وغيره جهڙن شعبن جا انگ اکر به سنڌ جي ترقيءَ ۾ آيل لاٿ جي نشاندهي ڪن ٿا. جدول نمبر 2 ۾ ان جا وچور نظر اچن ٿا.

اهڙي طرح معدنيات کي ڇڏي باقي سمورن شعبن ۾ اوسر لاٿ جو شڪار آهي. اندازو آهي ته معدنيات واري شعبي ۾ رڪارڊ اوسر جو ڪارڻ سنڌ اندر گئس جي نون ذخيرن جو ملڻ آهي، پر بدقسمتيءَ سان انهن معدني وسيلن سان سنڌ جي ماڻهن کي نالي ماتر لاڀ مس ملندو آهي.
سنڌ جي معاشي زوال جي اها ڪهاڻي رڳو سنڌ صوبي جي مجموعي صورتحال تائين محدود ناهي، پر صوبي اندر جيڪڏهن شهرن ۽ ٻهراڙين جي ترقياتي انگن اکرن جو جائزو وٺبو ته معلوم ٿيندو ته سنڌ اندر شهرن جي ڀيٽ ۾ ٻهراڙين جي حالت وڌيڪ خراب ٿي آهي. ڪراچيءَ جي انگن اکرن کي گڏائي پڙهڻ سان سنڌ جا ترقياتي اهڃاڻ ڪجهه منهن ڏيکارڻ جهڙا ٿي پوندا، پر جيڪڏهن ڪراچيءَ جي انگن اکرن کي هڪ پاسي رکجي ته باقي سنڌ جو حال ته انتهائي خراب نظر اچي ٿو. مثال طور Household Economic Income and Expenditure Survey 2001 موجب سنڌ ۾ 36.7 سيڪڙو آبادي غربت جي لڪير کان هيٺ زندگي گذاري ٿي، پر جيڪڏهن ڪراچيءَ جي انگن اکرن کي ڌار ڪري ڏسجي ته غربت جي شرح 48.4 سيڪڙو تائين پهچي وڃي ٿي. شهرن ۽ ٻهراڙين وچ ۾ ترقيءَ جي اها اڻبرابري خاص طور تي صنفي اعتبار کان اڃا به وڌيڪ خراب حال ۾ آهي. مثال طور شهرن اندر بيمارين کان بچاءُ جا ٽڪا لڳرائيندڙ 100 ڇوڪرن جي ڀيٽ ۾ ٻهراڙيءَ جي رڳو 70 ڇوڪرين کي اها سهولت حاصل آهي. ساڳيءَ ريت شهرن ۾ پرائمري اسڪولن ۾ داخلا حاصل ڪندڙ 100 ڇوڪرن جي ڀيٽ ۾ ٻهراڙين ۾ رڳو 43 ڇوڪرين کي پرائمري ۾ داخلا نصيب ٿئي ٿي.
ان صورتحال جو نتيجو اهو نڪتو آهي، جو ملڪي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو 02-2001ع ۾ سنڌ اندر غربت جي لڪير کان هيٺ گذاريندڙ گهراڻن جو انگ باقي ملڪ جي سراسريءَ کان وڌي ويو. غربت جي ڳالهه رڳو في ماڻهو آمدنيءَ جي شڪل ۾ نٿي ڪجي، پر ان جو اثر سماجي ترقيءَ جي باقي اهڃاڻن تي به پيو آهي. مثال طور 1995ع کان 2004ع تائين وارن ڏهن سالن دوران سرحد اندر خواندگيءَ جي شرح ۾ 61 سيڪڙو ۽ پنجاب ۾ 35 سيڪڙو واڌ ٿي، جڏهن ته سنڌ اندر اها واڌ رڳو 24 سيڪڙو نوٽ ڪئي وئي. ساڳي عرصي دوران پرائمري اسڪولن ۾ نين داخلائن جو تناسب سرحد ۾ 34 ۽ پنجاب ۾ 29 سيڪڙو رهيو. جڏهن ته سنڌ اندر اهو تناسب رڳو 6 سيڪڙو مس ٿيو آهي. ان صورتحال مان صاف نظر اچي ٿو ته سنڌ نه رڳو پنجاب، پر سرحد جي ڀيٽ ۾ به ترقيءَ جي ميدان ۾ مات کائي رهي آهي. جيتوڻيڪ وفاقي سطح تي ٺهندڙ پاليسين ۽ فيصلا سازي ۾ سنڌ سان اها ويڌن ڪرڻ وارا هٿ ۽ دماغ ڪي ڳجها به ڪو نه آهن، پر ان صورتحال پٺيان سنڌ جي پنهنجي انتظامي مشينري جي ڪمزوري ۽ لاپرواهيءَ کي به ضرور نظر ۾ رکڻ گهرجي.
هڪ پاسي وفاق طرفان سنڌ جي وسيلن مان ٿيندڙ آمدنيءَ کي مرڪزي ورڇ جوڳي پول ۾ وجهي صوبي کي موٽ ۾ ان جو هڪ معمولي حصو ڏنو وڃي ٿو، جنهن ڪري ترقياتي عمل لاءِ وسيلن جي شديد اڻاٺ رهي ٿي ته ٻئي طرف وفاق کان ملندڙ ان نالي ماتر وسيلن کي به ٺيڪ طرح سان استعمال ڪرڻ جي ڏانءَ ۽ نيت جي پڻ گهٽتائي آهي.
مثال طور هاڻوڪي مالي سال جي پهرين ڇهن مهينن دوران سالياني ترقياتي فنڊن جي ڪيل استعمال تي هڪ نظر وجهون ٿا. رٿابندي کاتي جي پنهنجن انگن اکرن مان ئي اها ڳالهه پڌري ٿي ويندي ته سنڌ جي پنهنجي بيورو ڪريسي ۽ حڪمران سنڌ جي ترقيءَ ۾ ڪيترو سنجيده آهي.
هلندڙ مالي سال جي پهرين ڇهن مهينن ۾ 39 مان 30 سرڪاري کاتن پنهنجن بجيٽ جو مس 30 سيڪڙو خرچ ڪيو آهي. جڏهن ته 11 کاتا اهڙا آهن، جن پنج سيڪڙو کان به گهٽ بجيٽ خرچ ڪئي آهي. صوبائي رٿابندي کاتي موجب 204 ارب رپين جي سالياني ترقياتي بجيٽ مان صرف 29.3 سيڪڙو رقم مس خرچ ڪئي وئي آهي. اهي کاتا جن 5 کان 10 سيڪڙو تائين خرچ مس ڪيو آهي، تن ۾ انتهائي اهم کاتا جهڙوڪ ليبر اينڊ مين پاور، وومين ڊولپمينٽ، انڊسٽريز ۽ انفرميشن شامل آهن.
اندازو ڪريو ته باقي ڇهن مهينن ۾ اهي کاتا باقي بجيٽ کي ڪهڙيءَ ريت استعمال ڪندا. صاف ظاهر آهي ته ان بجيٽ جو هڪ وڏو حصو واپس ٿي ويندو ۽ جيڪو استعمال ٿيندو، سو به عوام کان وڌيڪ کاتي وارن جي ڀلائيءَ تي خرچ ٿي ويندو.
سنڌ جي ترقيءَ سان ٿيندڙ اهڙي حشر تي سنڌ جي عوام ۽ سنڌي رهنمائن کي اکيون ۽ زبان ضرور کولڻ گهرجي.

(روزانه ڪاوش 21 مارچ 2006ع)