تبديل ٿيندڙ سنڌي سماج ۾ جمود جو شڪار ٿيل سياست
ڊسمبر 2007ع جي سخت ٿڌ ۾ جڏهن بينظير ڀٽو جي شهادت تي سنڌ واسين جو رت ٽهڪي پيو ته دنيا سنڌ واسين جي ڪروڌ ۽ للڪار جا انوکا منظر ڏٺا. ساڍن ٽن سالن کان پوءِ اڄ وري سنڌ واسين جي اکين ۾ ڪاوڙ جي اها ساڳئي لهر اڀري آئي آهي. ٻنهي موقعن تي سنڌ واسين جي محبتن جو محور سنڌ ئي رهي آهي. پيپلز پارٽيءَ کي شايد اندازو نه هو ته شهيدن جي محبت ۾ گونگا، ٻوڙا ۽ ٻُوٿ ٻڌل ماڻهو جڏهن للڪارون ٿي اٿندا ته آهن ته پوءِ ايوان ڪيئن لڏندا آهن. ڏهاڪن تائين مصر جي ماڻهن مٿان دهشت ۽ ڏمر سان راڄ ڪندڙ حسني مبارڪ کي جڏهن جانورن جيان پڃري ۾ بند ڪري عدالت اڳيان آندو ويو ته دنيا ان منظر کي هالي ووڊ جي فلم جو ڪو سين سمجهي رهي هئي. اهڙا ئي سين اڄ جي سنڌ ۾ پيپلز پارٽيءَ کي نظر اچي رهيا آهن. سنڌ جي انتظامي ورهاست خلاف سنڌ واسين جي اندر ۾ جيڪا باهه ڀڙڪو ڏئي اٿي آهي، اها ڪا ڪمشنري نظام جي بحالي يا مڪاني ادارن واري مشرفي نظام جي خلاف اوٻر ناهي، پر درحقيقت ان اوٻر جي پٺيان گذريل ساڍن ٽن سالن کان پيپلز پارٽيءَ طرفان سنڌ واسين جي مئنڊيٽ ۽ ويساهه جي ڪيل لتاڙ جو درد ۽ ڪاوڙ سمايل آهي. دنيا ۾ وڏين تبديلين جون غير معمولي لهرون ايئن بظاهر ننڍن واقعن تان شروع ٿينديون آهن. هزارين ايڪڙ زمينون ۽ ڳوٺ ٻوڙيندڙ وڏيون ٻوڏون به بند کي پيل چند فوٽن جي گهارن مان پيدا ٿينديون آهن. تيونس ۾ تازو آيل عوامي طوفان جي لهر به ايئن ئي هڪ بظاهر معمولي واقعي تان شروع ٿي هئي. تيونس جي شهر سدي بوزد ۾ 26 سالن جي ڪمپيوٽر سائنس گريجوئيٽ نوجوان نوڪري نه ملڻ کان پوءِ گاڏڙي تي ميوا وڪڻڻ شروع ڪيا، ان ننڍي ڪاروبار مان هو پنهنجي ستن ڀائرن ۽ ڀينرن کي سنڀاليندو هو. هڪ ڏينهن هڪ پوليس واري کيس ٿڦڙو وهائي ڪڍي عزتِ نفس جي اها تذليل تيونس ۾ هونئن ته رواجي واقعو هو، پر هن نوجوان ان کي رواجي واقعي تائين رهڻ نه ڏنو. هن گورنر هائوس ڏانهن مارچ ڪيو ۽ ملاقات جو موقعو نه ملڻ تي آپگهات جي ڌمڪي ڏني ۽ نيٺ ملاقات نه ملڻ تي هن پاڻ کي ماري ڇڏيو. ان هڪ واقعي تيونس جي تاريخ بدلائي ڇڏي ۽ ڪجهه ئي ڏينهن اندر لکين ماڻهو ظلم ۽ ناانصافيءَ خلاف رستن تي نڪري آيا ۽ پوءِ ويهن سالن کان ملڪ مٿان راڄ ڪندڙ ”بن علي“ کي ملڪ ڇڏي ڀڄڻو پيو.
ساڳي طرح هڪ اهڙو انتظامي فيصلو جيڪو پيپلز پارٽيءَ لاءِ رڳو اتحادين آڏو گوڏا کوڙڻ جو هڪ رواجي اعلان هو، ان سنڌ ۾ صبر ۽ برداشت جا سمورا بند ڀڃي ڇڏيا. سنڌ واسي گذريل ساڍن ٽن سالن کان خراب حڪمراني، ڪرپشن ۽ مفاهمت جي نالي ۾ سندن مفادن جو اڻ کٽ نيلام ڏسي خاموشيءَ سان پڄري رهيا هئا؛ هن واقعي سندن صبر ۽ سهپ جي بند ۾ پيل ننڍن سوراخن کي وڏي گهاري ۾ بدلائي ڇڏيو. هن سڄي ردعمل جي پٺيان ڪجهه اهم نياپا آهن، جن کي سمجهڻ جي ضرورت آهي. هن ردعمل ۾ سنڌ واسين هڪ نياپو ته اهو ڏنو آهي ته هو ٻيون سڀ زيادتيون برداشت ڪري وٺندا، پر جتي سوال سنڌ جي جاگرافيائي ۽ قومي وحدت جو ايندو، اتي هو پارٽين ۽ ٻين سڃاڻپن کان مٿانهون ٿي بيهندا. ٻيو، اهو نياپو پيپلز پارٽيءَ لاءِ آهي ته بينظير صاحبه جي زندگيءَ ۾ پارٽيءَ سان سنڌ واسين جو جيڪو غير مشروط معاهدو هو، اهو هاڻي ختم ٿي چڪو آهي. هاڻي پيپلز پارٽيءَ سان رشتا جذبات ۽ عشق ۾ نه پر ميرٽ ۽ پرفارمنس جي آڌار ٿيندا. جيڪڏهن پيپلز پارٽي سنڌ واسين جي محبتن، احساسن ۽ حقن جو قدر نه ڪندي ته پوءِ ان کان به پڇاڻو ٿيندو ۽ اهو سخت ترين شڪل ۾ ٿيندو. سنڌي عوام پنهنجي اجتماعي سياسي شعور وسيلي هاڻي ميارون ۽ ڏوراپا ڏيڻ بجاءِ سوال پڇڻ شروع ڪيا آهن، جيڪا ڳالهه سنڌ جي سياست ۾ هڪ غير معمولي تبديليءَ جي شروعات آهي. ايئن سمجهو ته ڄڻ سنڌ چاليهن سالن جي ننڊ مان ڇرڪ ڀري اٿي آهي ۽ پنهنجي خوابن جون اونڌيون تعبيرون ڏسي ٻري پئي آهي.
هڪ ڳالهه سمجهڻ گهرجي ته جڏهن ماڻهو جمهوريت لاءِ ڪنهن پارٽيءَ کي ووٽ ڏين ٿا ته ان جو مقصد رڳو اسيمبلي اجلاس ڪرائڻ جو اختيار ڏيڻ نه هوندو آهي. بنيادي طور عوام جمهوريت جي معرفت پنهنجي زندگين ۾ ڪي بنيادي تبديليون ڏسڻ گهرندو آهي. سنڌ واسي جڏهن پيپلز پارٽيءَ کي جمهوريت لاءِ ووٽ ڏيئي ايوانن ۾ اماڻين ٿا ته هو سکڻو سفارشي نوڪرين، رشوت تي ٿيندڙ ٽرانسفر پوسٽنگ، ٺيڪن ۽ امدادن لاءِ مئنڊيٽ نه ٿا ڏين. منهنجي نظر ۾ سنڌ واسي بنيادي طور مجموعي بهتر حڪمراني ۽ ملڪ اندر ڇهن ڏهاڪن کان ضبط ڪيل سندن سياسي حقن جي بحاليءَ جي خواهش رکي پيپلز پارٽيءَ کي مئنڊيٽ ڏين ٿا. بهتر حڪمراني ۽ سياسي حقن جي حوالي سان پيپلز پارٽي سنڌ کي ڇا ڏنو آهي، ان تي ته سوين صفحا حوالن سان ڀري سگهجن ٿا، پر هتي رڳو چند حوالا اخباري خبرن مان ورجائجن ٿا.
* ورڪس کاتي جو ڪمپيوٽر پروگرامر غير قانوني ترقيءَ بعد ڊي او مانيٽرنگ بڻائي 55 يوسيز جو ايڊمنسٽريٽر مقرر (روزاني ڪاوش-21 فيبروري 2011).
* اينٽي ڪرپشن کاتي ۾ 80 کان وڌيڪ آفيسر ڊيپوٽيشن تي مقرر ٿيل. (روزاني ڪاوش- 31 جنوري 2011ع).
* خوراڪ کاتي پاران 11 ضلعن ۾جونيئر ڪامورا فوڊ ڪنٽرولر مقرر. (روزاني ڪاوش-30 ڊسمبر 2010ع).
* سنڌ جي 23 ضلعن مان 20 ۾ 18 ۽ 19 هين گريڊ ا عملدار او پي ايس بنياد تي مقرر. (رزاني ڪاوش- 22 سيپٽمبر 2010ع).
* عدالتي حڪم تي هٽايل 28 نان ڪيڊر آفيسرن چارج نه ڇڏي، لياري ۽ ملير اٿارٽين جا ڊي جي ٻيهر بحال. (روزاني ڪاوش- 11 جنوري 2011ع).
* وزير تعليم اي ڊي او اي جي 159 عهدن تي ويٺل نان ڪيڊر وارن کي هٽائڻ جي سمري واپس ڪري ڇڏي. (23 جون 2011، روزاني ڪاوش).
* سنڌ ۾ زرعي توسيع کاتي اندر مختلف ڪيڊر جي پوسٽن تي 196 سفارشين کي ڳجهه ڳوهه ۾ ڀرتي ڪرڻ جو انڪشاف. (روزاني ڪاوش-2 اپريل 2011).
* پوليس کاتي ۾ 1453 سياسي تقرريون. (روزاني ڊان- 13 جنوري 2011ع). نوٽ: هن خبر ۾ ڄاڻايل آهي ته وزيراعظم گيلاني ۽ وزيراعليٰ قائم علي شاهه ايم ڪيو ايم جي 777 ماڻهن جا ڀرتين وارا آرڊر نائن زيرو تي پنهنجي دوري دوران ساڻ کڻي پهتا هئا. ياد رهي ته ان دور ۾ ذوالفقار مرزا صاحب گهرو کاتي جو وزير هو، جنهن اندر اهي ڀرتيون رپورٽ ڪيون ويون، البته پيپلز پارٽي، ايم ڪيو ايم ۽ ذوالفقار مرزا ان خبر کي درست مڃڻ کان انڪار ڪيو هو.
* وفاقي ملازمتن ۾ سنڌ ٻهراڙيءَ جي ڪوٽا نظرانداز. 35 هزار 317 نوڪريون گهٽ ملڻ جو انڪشاف (روزاني ڪاوش- 7 فيبروري 2011ع).
* 270- ارب رپين جي زرعي قرضن مان سنڌ کي رڳو 37.8 ارب رپيا ڏنا ويا. (ماهوار ماڊرن ايگريڪلچر، مارچ 2011ع).
* ٽن صوبن، فاٽا ۽ گلگت جي 13 لک ماڻهن سنڌ ۾ رهائش اختيار ڪري شناختي ڪارڊ به ٺهرائي ڇڏيا. روزاني ڪاوش- 20 مارچ 2011ع).
ان قسم جي خبرن جا حوالا اڻ ڳڻيا آهن، مختصر لفظن ۾ ته حڪومت جي هيٺين سطح تي گورننس جو حال انتهائي خراب آهي. سنڌ کي معاشي ترقي ۽ سماجي تبديليءَ جو ڪو ڳانڍاپيل پئڪيج ڏيڻ بجاءِ روايتي ڇڙوڇڙ رٿائون ڏنيون ويون آهن، جن جي پٺيان به عوامي ترقيءَ کان وڌيڪ ڪميشن ۽ ٺيڪن جا چڪر آهن. سنڌ جي ٻهراڙين وارا ضلعا اڃا به اهڙا ئي کنڊر بڻيل آهن، جهڙا هن حڪومت کان اڳ هئا. ڇڙوڇڙ ترقياتي رٿائون ته آمريتي حڪومتن ۾ به صوبي اندر ملنديون رهنديون آهن. اها ڪا غير معمولي خدمت ناهي، جنهن کي ڳڻائي سگهجي، اصل ترقي ته ان گهڻ رخي، ڳانڍاپيل ۽ مڪمل رٿابنديءَ سان عمل هيٺ ايندڙ رٿائن سان اچڻ ممڪن آهي، جن سان عوام جي زندگين ۽ سماجي ڍانچي ۾ بنيادي تبديليون اچي سگهن. پيپلز پارٽي هاڻي جيئن ته عوام بجاءِ اسٽيبلشمينٽ جي ڌُر بڻجي چڪي آهي، تنهن ڪري بدبودار وڏيرڪو نظام مضبوط رکڻ ۽ سماج اندر بنيادي تبديلين کي روڪڻ ان جي اوليتن ۾ شامل آهي. باقي رهي ڳالهه بنيادي سياسي حقن جي ته ان ۾ ارڙهين ترميم ۽ ستون ناڻي ورڇ وارو فارمولو ڪيترن ئي اختلافن جي باوجود حڪومت جي چڱن قدمن ۾ ڳڻي سگهجي ٿو. بدقسمتيءَ سان ارڙهين ترميم کان پوءِ سنڌ کي جيڪا ٿوري گهڻي صوبائي خودمختياري ملڻ جي ڳالهه ڪئي ٿي وئي، ان کي به وفاقي مداخلت سان سنڌ اسيمبليءَ جي منظور ڪيل ڪمشنري نظام واري ايڪٽ کي واپس ڪرائڻ جو اعلان ڪري حڪومت ثابت ڪري ڇڏيو آهي ته صوبائي خودمختياريءَ جا اعلان به رڳو نمائشي آهن.
ان صورتحال ۾ جڏهن پيپلز پارٽيءَ انتها درجي جي سياسي غير دانشمنديءَ جو مظاهرو ڪندي صوبي اندر ٻه انتظامي ڍانچا متعارف ڪرائڻ جو اعلان ڪيو ته ماڻهن سمجهي ورتو ته هاڻي مفاهمت جي گهڻ مُنهين بلا کين ڳهڻ واري آهي. پيپلز پارٽي آخري ڀيرو 1996ع ۾ اقتدار ۾ هئي، اڄ ان کي 15 سال گذري چڪا آهن. ان عرصي دوران سنڌي سماج ۾ جيڪا اندروني اٿل پٿل ۽ تبديلي آئي آهي، ان جو شايد پارٽي قيادت کي ادراڪ ئي نه آهي. پيپلز پارٽيءَ جي قيادت اڃا تائين سنڌ کي 1996ع واري اک سان ڏسي رهي آهي. ان عرصي دوران سنڌ اندر ڪجهه اهڙيون بنيادي تبديليون آيون آهن، جن سنڌ اندر سياسي بنيادن ۾ خاموش تبديليون آنديون آهن، جن کي سمجهڻ جي ضرورت آهي.
90ع واري ڏهاڪي دوران ٻهراڙيءَ ۾ ڌاڙيلن جي راڄ پاڻيءَ جي کوٽ ۽ سرڪاري نوڪرين تي بندش کان پوءِ سنڌ جي نيم شهري ۽ شهري علائقن ڏانهن وڏي لڏپلاڻ ٿي آهي ۽ سنڌ جو پهريون نسل ورهاڱي کان پوءِ شهري زندگيءَ ۾ داخل ٿيو آهي. هي نسل ڌڪا ٿاٻا کائي پنهنجي ميرٽ ۽ محنت سان شهري علائقن ۾ سوين رنڊڪون اورانگهي پهتو آهي. ان نسل جي سڃاڻپ ”عمل جي پيداوار“ وچولو طبقو آهي، جنهن وڏيرن جي اوطاقن تي ڌڪا کائڻ کان انڪار ڪري پنهنجي ٻانهن جي ٻل تي جيئڻ کي ترجيح ڏني آهي. ان سموري نسل جو مزاج ۽ اُمنگون سنڌ جي روايتي سماجي ورتاءُ جي بنهه ابتڙ آهن. هي نسل سرڪاري ڏٽا، ڪوڙا دلاسا، ڄٽڪا حوال ۽ ٺڪائي بيان ٻڌڻ بجاءِ عملي تبديلي ڏسڻ گهري ٿو. اهو نسل سرڪاري مفاهمتن جي نالي ۾ ايندڙ پنج سال پنهنجا باقي بچيل ٽپڙ نيلام ڪرڻ کان انڪار ڪري ٿو، سنڌي سماج اندر آيل ان خاموش ڪيفيتي تبديليءَ کي سنڌ جا سياسي اڳواڻ اڃا مڪمل طور سمجهي نه سگهيا آهن. ان ۾ رڳو پيپلز پارٽي نه پر قومپرست تنظيمون به وڏي حد تائين ناسمجهيءَ جو شڪار آهن. سنڌي سماج ۾ آيل ان تبديليءَ کي نه سمجهندڙ ڌريون سنڌ لاءِ سياست جي نون بنيادن ٺاهڻ ۾ ناڪام ٿين پيون ۽ جيڪي ڌريون ان تبديليءَ سان پنهنجي سياست کي هم آهنگ نه ڪنديون، اهي پنهنجي افاديت وڃائي ويهنديون. سنڌي سماج جو هي نسل وڏيرڪي روين کي ڪنهن به شڪل ۾ قبول ڪرڻ لاءِ تيار ناهي. ڀلي اهي وڏيرا هجن يا سندن ڪمدرا ۽ نقش قدم تي هلندڙ وچولي طبقي جا ننڍڙا وڏيرا. هاڻي فردن جون هڪ هٽيون، قصن ۽ حوالن تي ٻڌل داستان ۽ سياسي منافقتون هن سماج ۾ جاءِ نه والاري سگهنديون. ڀلي اهي ڌريون اقتدار ۾ هجن يا اقتدار کان ٻاهر هجن، کين پنهنجي سياست ڪرڻ وارن طور طريقن جو نئين سر تعين ڪرڻو پوندو. اهڙو ئي هڪ مثال پاڙيسري ملڪ ڀارت جي اولهه بنگال ۾ نظر آيو. هن سال ڪلڪتي جي ميونپسل اليڪشن ۾ اتي جي سڀ کان هر دلعزيز پارٽي ڪميونسٽ پارٽي آف انڊيا (مارڪسٽ) کي چونڊن ۾ بدترين شڪست ملي آهي. ڪلڪتو 1977ع کان ڪميونسٽ پارٽيءَ جو اهڙي طرح سياسي ڳڙهه رهيو آهي جيئن سنڌ پيپلز پارٽيءَ لاءِ رهي آهي. هن سال ڪميونسٽ پارٽيءَ کي اتي ان ڪري بدترين ناڪاميءَ جو منهن ڏسڻو پيو، جو اتي جي عوام سندن پاليسين کي ناپسند ۽ رد ڪيو. پيپلز پارٽيءَ کي به سمجهڻ گهرجي ته سياسي هڪ هٽي رڳو ڪارڪردگيءَ سان ئي برقرار رهي سگهي ٿي. بينظير ڀٽو جي شهادت کان پوءِ سنڌ اندر جيڪو شديد ردعمل ٿيو، ان ۾ هڪ ڳالهه سڄي سنڌ ۾ نوٽ ڪئي وئي ته ان ردعمل ۾ اهي ٽين- ايجرز اڳيان اڳيان هئا، جن پنهنجي هوش حواس جي سالن ۾ بينظير ڀٽو کي ڏٺو به نه هو. هي سنڌ جو اهو ناراض نسل هو، جنهن جهرندڙ وڏيرڪي سماج جي راک مان جنم ورتو هو ۽ وٽن بينظير صاحبه جو تصور رڳو ملڪي وزيراعظم وارو نه پر هڪ اميد وارو هو. هنن جو ردعمل مستقبل جي ڪنهن وزيراعظم جي نقصان خلاف نه پر سندن آئيندي جي اميد جي قتل خلاف هيو. 2011ع ۾ عرب دنيا اندر آيل زبردست سياسي لهر بابت جيتري به ريسرچ ٿي آهي، اها ٻڌائي ٿي ته انهن ملڪن ۾ آباديءَ اندر تيزيءَ سان وڌندڙ نوجوانن ان تبديليءَ کي ممڪن بڻايو. هڪ تحقيق مطابق اٿل پٿل جي شڪار عرب ملڪن مان تيونس ۾ 29 سيڪڙو، مصر ۾ 29 سيڪڙو ۽ يمن ۾ 30 سيڪڙو آبادي انهن نوجوانن تي ٻڌل آهي، جيڪي 30 سالن کان گهٽ ڄمار جا هئا ۽ انهن ان لهر جي سرواڻي ڪئي. سنڌ اندر نوجوان ڄمار واري آباديءَ جو حصو ان کان به وڌيڪ آهي. 1998ع جي آدمشماريءَ موجب سنڌ اندر 42.7 سيڪڙو ماڻهو ڏهن کان پندرهن سالن جي ڄمار ۾ هئا. يعني هن وقت سنڌ جي آباديءَ جو لڳ ڀڳ اڌ حصو 30 ورهين جي آس پاس جي ڄمار ۾ هوندو. انهن نوجوانن جو تعداد ڪروڙن ۾ آهي. ان نسل هڪ اهڙي سنڌ ۾ اک کولي آهي جيڪا مڪمل طور وڏيرن جي غلام ناهي. هنن ان دور جي سنڌ ۾ اک پٽي آهي، جنهن ۾ هڪ متحرڪ سنڌي ميڊيا، گلوبلائيز ٿيل دنيا ۽ سول سوسائٽيءَ جي اسرندڙ طاقت موجود آهي. ان سڄي وايو منڊل ۾ پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت کي هن ڏهاڪي جي سنڌ جي مزاج کي سمجهي فيصلا ڪرڻا پوندا. پيپلز پارٽيءَ کي چڱي طرح سمجهڻ گهرجي ته سندن سياسي مستقبل جو دارومدار هاڻي سندن ڪارڪردگيءَ تي ئي هوندو.
اها ساڳي ڳالهه سنڌ جي قومپرست تنظيمن سان به لاڳو ٿئي ٿي. هن وقت جڏهن سنڌ جا قومپرست صوبي اندر پيپلز پارٽيءَ جو متبادل ٿي اڀرڻ گهرن ٿا ۽ يونيورسٽين مان نڪري پارليامينٽ تائين پهچڻ گهرن ٿا ته کين به نه رڳو سنڌي سماج جي اندر اندروني اٿل پٿل کي چڱيءَ ريت سمجهي پنهنجي سياسي طور طريقن جو نئين سر جائزو وٺڻو پوندو، پر ان لاءِ کين سنڌ جي اسرندڙ مڊل ڪلاس جي خواهشن ۽ امنگن کي سمجهي سياست ڪرڻي پوندي. ساڳي طرح ان اسرندڙ وچولي طبقي جي نوجوانن ۾ مختلف قسمن جون انيڪ اهڙيون صلاحيتون آهن، جيڪي سنڌ جي حقن واري جدوجهد ۾ قومپرست تنظيمن لاءِ وڏي سگهه ثابت ٿي سگهن ٿيون. انهن صلاحيتن ۽ امنگن کي قومپرست تحريڪ پنهنجي جدوجهد سان سلهاڙي سنڌ جي آئيندي لاءِ شاندار جدوجهد ڪري سگهي ٿي. ان لاءِ ضروري آهي ته قومپرست تنظيمون پنهنجي تنظيمي ڍانچي ۽ سياسي جدوجهد جي طور طريقن جو نئين سر جائزو وٺن ۽ انهن کي معروضي زميني حقيقن سان ٺهڪائن. سياست ۾ غلط هجڻ ايترو مسئلو ناهي هوندو، جيترو اڻ ٺهڪندڙ Irrelevant ٿي پوڻ هوندو آهي. قومپرست قيادت کي نئين دنيا جي تقاضائن سان پنهنجي سياسي جدوجهد کي هم آهنگ ڪرڻو پوندو ته جيئن سندن جدوجهد وقتائتا ۽ گهربل نتيجا ڏئي سگهي. کين گهرجي ته پنهنجي پارٽين اندر ايتري جڳهه پيدا ڪن، جو هو ان باصلاحيت وچولي طبقي کي گڏ کڻي هلي سگهن. سنڌي سماج جي شڪل ۽ گهاڙيٽي کي تبديل ڪري سگهڻ جي صلاحيت رکندڙ اهو طبقو اڃا اوسر جي مرحلي ۾ آهي ۽ قومپرست تنظيمن کي سمجهڻ گهرجي ته اهوئي طبقو سندن ٻانهن جو ٻَل ثابت ٿي سگهي ٿو. تنهن ڪري قومپرست تحريڪ کي پنهنجي سياسي ڍانچي ۽ جدوجهد لاءِ نوجوانن جي صِف بندي ڪرڻي پوندي ۽ ان لاءِ مختلف طريقن سان ساڻن لاڳاپو قائم ۽ گِهرو ڪرڻو پوندو. سوشل ميڊيا کان وٺي جديد ٽيڪنالاجي جي استعمال تائين قومپرست هلچل کي نوان رخ ڏيڻ جي صلاحيت ان ئي طبقي وٽ آهي. ان طبقي جي صلاحيت ۽ همعصر دنيا ۾ جدوجهدن جي جديد طريقن بابت سندن شناسائي سنڌ جي حقن لاءِ جدوجهد کي زبردست سگهه فراهم ڪري سگهي ٿي. پراسيس جي پيداوار اُسرندڙ وچولو طبقو سنڌي سماج جي آئيندي واري جدوجهد ۾ غير معمولي ڪردار اداڪرڻ جي صلاحيت رکي ٿو ۽ کين قومي حقن واري جدوجهد جي مکيه ڌارا ۾ آڻڻ قومپرست تنظيمن جي پهرين اوليت هجڻ گهرجي.
سنڌي سماج ۾ ايندڙ انهن تبديلين کي سمجهڻ کان سواءِ سنڌ جي حقن واري ڪا به جدوجهد هاڻي گهربل نتيجا نه ڏئي سگهندي.
(روزاني ڪاوش)