نئين دنيا جا چئلينج: سنڌ کي نين تدبيرن جي ضرورت
گذريل ٻن ڏهاڪن دوران عالمي منظرنامي ۾ ٻه اهم تبديليون آيون، جن سڄي دنيا ۾ موجود سياسي ۽ معاشي صف بندين کي اٿلائي پٿلائي ڇڏيو. اهي ٻه تبديليون هيون نوي واري ڏهاڪي جي منڍ ۾ سوويت يونين جو ٽٽڻ ۽ هلندڙ ڏهاڪي جي منڍ ۾ يارهين سيپٽمبر وارو واقعو. پهرين واقعي کان پوءِ دنيا سياسي طور هڪ پاسائين ٿي وئي ۽ طاقت جي عالمي توازن کي زبردست ڌڪ رسيو. سوويت يونين جو ٽٽڻ رڳو هڪ سپر پاور جو ورهاڱو نه هئو، پر نظرياتي آڌار تي سڄي دنيا ۾ هلندڙ سياسي تحريڪن لاءِ هڪ ڪاپاري ڌڪ پڻ هئو. ايئن لڳ ڀڳ ستر سالن تائين سرمائيداراڻي ڦرلٽ تي ٻڌل نظام سان ويڙهاند ڪندڙ سماجي انصاف جي هڪ وڏي عالمي تحريڪ وکرجي وئي. ان عمل جا نقصان ۽ فائدا ٻئي سمجهڻ لاءِ نهايت اهم آهن. نقصان اهو ٿيو جو مظلوم قومون هڪ عالمي بلاڪ جي حمايت واري نفسياتي ٽيڪ وڃائي ويٺيون، جڏهن ته فائدو اهو ٿيو جو مظلوم قومن کي اهو پتو پئجي ويو ته هاڻي کين سواءِ پنهنجي پاڻ جي ڪير به نجات نه ڏياري سگهندو. تنهن ڪري هنن کي سرحد پار ٽئنڪن جي زور تي انقلاب آڻڻ واري خواب مان ڇرڪ ڀري جاڳڻو پيو. سوويت بلاڪ جي خاتمي سان سرمائيداراڻي نظام جي وهڪري اڳيان ڄڻ ٻڌل بند ٽٽي پيو ۽ گلوبلائيزيشن هڪ ٻوڏ جيان دنيا کي پنهنجي وهڪري ۾ وهائي وئي آهي. ماضيءَ ۾ سوويت يونين جي مالي سهڪار تي ساهه کڻندڙ انيڪ ننڍن ملڪن کي هاڻي سرمايو فراهم ڪندڙ عالمي ادارن ۽ ملڪن جو سهارو وٺڻو پيو، جن جي قرضن سان ري ريگيوليشن ۽ اسٽرڪچرل رفارمر جهڙا مطالبا مشروط هئا. انهن ادارن جي قرضن جو لازمي نتيجو سرحدن جو خاتمو هئو، جنهن سان پرماريت وارين طاقتن جي سرمائي کي کليل ميدان ملي ويو. مارڪيٽ اڪانومي تي ٻڌل موجوده معاشي ڍانچو گذريل ڏيڍ ڏهاڪي اندر منظم ٿيو آهي. درحقيقت ان ڏيڍ ڏهاڪي اندر سرمائي کي جيڪو ڦهلاءُ مليو آهي، اهو شايد گذريل ڏيڍ صديءَ ۾ به نه مليو هوندو. ايئن گلوبلائيزيشن پراڻن مسئلن جا نوان حل ۽ انيڪ نوان مسئلا پاڻ سان کڻي دنيا تي راڄ ڪري رهي آهي. جيئن ته ويجهي آئندي ۾ ان مانڊاڻ کي ڪو نظرياتي چئلينج سامهون نه آهي، تنهن ڪري ان اڻ وڻندڙ حقيقت کي چڱيءَ ريت سمجهڻ ۽ ان ۾ موجود موقعن مان عقلمنديءَ سان فائدو وٺڻ اسان جهڙين قومن لاءِ لازمي آهي. اوپن مارڪيٽ اڪانومي ۽ عالمگيريت جي موجوده ڍانچي اندر هيٺيان موقعا موجود آهن، جن مان اسان ڀرپور فائدو وٺي سگهون ٿا.
* ٽيڪنالاجي ۽ موڙيءَ تائين پهچ جي آساني
* ميڊيا، خاص طور تي اليڪٽرانڪ ميڊيا جي بي پناهه طاقت
* انفارميشن اينڊ ڪميونيڪيشن ٽيڪنالاجي جو عام ٿيڻ
* انٽرنيٽ وسيلي ڄاڻ جي عالمگيريت
* بين الاقوامي ادارن تائين پهچ
* تعليم ۽ روزگار جي وسيلن جو ڦهلاءُ
* رياستي ڍانچي جي ڪمزوري ۽ عالمي امن جي ضرورت جو احساس
اهي ۽ ان جهڙا ٻيا انيڪ موقعا اسان جي آسپاس موجود آهن، پر ساڳي وقت نئين عالمي ڍانچي اندر نهايت ڳنڀير مسئلا پڻ موجود آهن. تنهن ڪري گلوبلائيزيشن جي موقعن مان فائدو وٺڻ جو مقصد قطعي ان جي سياسي حمايت ڪرڻ ناهي، پر اهو سمجهڻ جي ڪوشش ڪرڻ آهي ته ڪهڙي طرح تاريخ جي هن جبر مان اڳتي نڪرڻ جا موقعا تلاش ڪجن. هن بحث کان اڳ ۾ ضروري آهي ته سنڌ جي معاشي ڍانچي کي سمجهجي. سنڌ جي معاشي ڍانچي کي سمجهڻ لاءِ ان کي ٽن حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو.
(1) ڪچن رستن يا لنڪ روڊن وسيلي ڳنڍيل ٻهراڙيون
(2) اُسرندڙ نيم شهري علائقا
(3) اُسريل شهري علائقا
سنڌ جي ٻهراڙين ۾ جاگيرداراڻي راڄ سبب هڪ مدي خارج پيداواري سرشتي جو راڄ آهي. پنهنجي مزاج ۾ سست، رضا تي راضي رهڻ ۽ مارڪيٽ جي چٽاڀيٽيءَ کان وانجهيل سماجي ڍانچي ۾ هيٺين ۽ وچولي طبقي کي موڙيءَ تائين پهچ حاصل نه هوندي آهي. ڏي وٺ ۽ جنس جي مٽاسٽا جي آڌار تي هلندڙ معاشي نظام ۾ ماڻهن کي زندگيءَ جون بنيادي ضرورتون ڪجهه نه ڪجهه مهيا ٿي وينديون آهن، پر موڙيءَ جي اڻ هوند سبب سندن حال ان پکيءَ جهڙو هوندو آهي، جنهن کي پيٽ ڀرڻ لاءِ داڻو ته ملي ويندو آهي، پر سندس پر ٻڌل هوندا آهن ته جيئن هو ان نظام مان اڏامي جان آجي نه ڪرائي سگهي. اهو ئي ڪارڻ آهي جو هيٺين طبقي جا اڪثر ماڻهو مرڻن پرڻن ۽ علاج لاءِ وڏيرڪي جي اوطاق جا محتاج هجڻ سبب سڄي ڄمار سندن غلاميءَ ۾ جڪڙيل هوندا آهن. سندن گهرن جو اٽڪل سمورو سامان ڪنهن وياج خور وسيلي يا اوڌر تي مليل هوندو آهي، جنهن لاءِ هو ٻن سالن اندر ٻيڻي قيمت ادا ڪندا آهن. ان طبقي کان ٿورو مٿڀرو اهو سرڪاري نوڪري ڪندڙ طبقو آهي، جيڪو ويهين تاريخ کان پوءِ دڪاندار کان سيڌو به اوڌر تي کڻندو آهي. ساڳيءَ طرح وچولي قسم جا ڪاروبار ڪندڙن جا کنڌي جا بڪ سدائين قرضين جي لسٽ سان ڀريل هوندا آهن. اهڙي طرح ٻهراڙين ۾ اڪثر ڪري موڙيءَ جي کوٽ سبب ڪا نئين سيڙپڪاري نه ٿي سگهندي آهي. نئين سيڙپڪاري جي ان صورتحال سبب ٻهراڙين جو سماجي ڍانچو نار جي ڏاند جيان جمود جي گول دائري ۾ ڦرندو رهي ٿو ۽ سماجي توڙي معاشي رشتن ۾ ڪا به نواڻ نه ٿي اچي. ٻهراڙين ۾ رهندڙ ماڻهو پنهنجي پيداوار هڪ مخصوص دائري ۾ ڦيرائيندا رهن ٿا ۽ جيڪڏهن ٿورو گهڻو ڪنهن نيم شهري تعلقي هيڊ ڪوارٽر يا ضلعي هيڊ ڪوارٽر تائين پهچ اٿن ته اتي وري مڊل مين کين ٺڳڻ لاءِ موجود هوندو آهي. اهو ئي سبب آهي جو ڪراچيءَ ۾ 30 کان 35 رپيا ليٽر وڪامجندڙ کير صرف 50 ڪلوميٽر پريان ٺٽي ضلعي جي ٻهراڙين مان 10 کان 15 رپيا ليٽر جي مُلهه تي شهر ۾ آندو وڃي ٿو. اهڙي طرح زرعي جنسون وغيره به ساڳي ڪارستانيءَ جو شڪار بڻجي وڃن ٿيون. ان سڄي نظام ۾ ٻهراڙيءَ جا ماڻهو رڳو ساهه کڻڻ جيترو ڪمائي سگهن ٿا ۽ واڌو موڙي سندن خواب خيال ۾ به نه ٿي اچي.
ان کان هڪ ڏاڪو مٿي اهي نيم شهري علائقا آهن، جن ۾ تعلقي هيڊڪوارٽر ۽ ضلعي هيڊڪوارٽر اچي وڃن ٿا. ٻهراڙين ۾ امن امان جي خراب حالت ۽ بنيادي انساني سهولتن جي اڻ هوند سبب گذريل ٻن ٽن ڏهاڪن دوران آباديءَ جو هڪ وڏو حصو هنن اُسرندڙ شهري علائقن ۽ ان جي ڀرپاسي ۾ اچي ويٺو آهي. هنن ۾ ٿورا گهڻا پڙهيل لکيل سرڪاري نوڪريون ڪندڙ ۽ ننڍا ڪاروبار ڪندڙ ماڻهو شامل آهن. انهن مان جن جي حالت ڪجهه بهتر ٿئي ٿي، اهي ٻارن جي بهتر تعليم، صحت ۽ نوڪري وغيره جي سهولتن لاءِ حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جو رخ ڪن ٿا. خاص طور تي اهي ماڻهو جن کي يونيورسٽين تائين پهچڻ جو موقعو ملي ٿو، اهي نوڪري ملڻ کان پوءِ هرممڪن ڪوشش ڪري پنهنجي ڪٽنبن کي شهري علائقن ڏانهن منتقل ڪن ٿا. هنن علائقن جو معاشي ڍانچو ٻهراڙين کان ڪجهه مختلف آهي، ڇو ته ننڍن ڪاروبارن ۽ سفيد پوش نوڪري پيشه ماڻهو صوبي ۽ ملڪ جي مکيه ڌارا سان ڪنهن حد تائين ڳنڍيل هجڻ سبب نسبتن متحرڪ حالت ۾ رهن ٿا.
درحقيقت سنڌ جا اهي ضلعي هيڊڪوارٽر سنڌ جي سماجي ڍانچي ۾ بنيادي تبديليءَ جو ڪردار ادا ڪرڻ جي صلاحيت رکن ٿا، پر کين منظم طريقي سان ڌاڙيل فيڪٽر ۽ قبائلي جهيڙن هٿان بيوس بڻائي سر بچائڻ جي جدوجهد ۾ مصروف رکيو ويو آهي. ساڳي طرح انهن نيم شهري علائقن ۾ انفرااسٽرڪچر ۽ تعليم توڙي صحت جهڙين بنيادي سهولتن جي ترقيءَ تي مناسب توجهه نه ڏئي انهن جي فطري اوسر کي به روڪيو ويو آهي. اهو ئي سبب آهي جو هڪ طرف پنجاب جي شهري سيالڪوٽ جا صنعتڪار واپاري پنهنجي هڙان سڄو سارو هوائي اڏو تعمير ڪرائن ٿا (جنهن تي اٽڪل اڍائي ارب رپيا خرچ آيا) ته ٻئي طرف سنڌ جي ننڍن شهرن ۾ رڳو ناليون ۽ گهٽيون به ڍنگ سان ٺهيل نه ٿيون ملن.
ٽئين ڏاڪي تي سنڌ جا اُهي اُسريل شهر آهن، جيڪي ڪاروبار، صنعت ۽ ٽرانسپورٽ جي ميدان ۾ روزانو اربين رپين جي ڏيتي ليتي ڪن ٿا ۽ اتي سنڌي ڳالهائيندڙ عملي طور معاشي سرگرميءَ کان ٻاهر آهن. ڪراچيءَ ۾ اها صورتحال وڌيڪ واضح نظر اچي ٿي. جڏهن ته حيدرآباد ۽ سکر ۾ ٿورو گهڻو سنڌي ماڻهو معاشي سرگرميءَ ۾ حصيدار بڻيل آهي. حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جي مکيه ڌارا ۾ سنڌين جي عمل دخل جي ڄمار بنهه ٿوري آهي. جيستائين سنڌي ان ريل ۾ سوار ٿيا تيستائين ان جون سموريون سيٽون والارجي چڪيون هيون. هي اهي شهري علائقا آهن جتي عالمگيريت جو اثر وڌيڪ تيزيءَ سان پهچي رهيو آهي ۽ هتان ويهي سڄي سنڌ جو سماجي ۽ معاشي ڍانچو تبديل ڪري سگهجي ٿو.
مٿئين بحث مان اها ڳالهه سمجهي سگهجي ٿي ته سنڌ جي ٻهراڙين ۽ نيم شهري علائقن ۾ سماجي تبديليءَ جو عمل سست رفتار آهي ۽ اتي مدي خارج جاگيرداراڻو سماجي ۽ معاشي ڍانچو اڃا تائين ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ موجود آهي. جڏهن اسان سنڌي قوم جي تبديليءَ جي ڳالهه ڪريون ٿا ته درحقيقت ان مان مراد سنڌ جي ٻهراڙين ۽ نيم شهري علائقن جي سماجي ۽ معاشي ڍانچي جي تبديلي آهي، جنهن کان سواءِ ٻي ڪا به تبديلي بي معنيٰ هوندي.
ايڏي وڏي تبديلي مارڪيٽ اڪانوميءَ جي دور ۾ ڪيئن ايندي، ان جا طريقا ۽ وسيلا به عام حالتن کان بنهه مختلف هوندا. منهنجي نظر ۾ انفارميشن ۽ ڪميونيڪيشن ٽيڪنالاجي ايندڙ سالن ۾ هڪ وڏي تبديليءَ جو سنڌ اندر به ايئن بنياد بڻجندي، جيئن باقي دنيا ۾ بڻجي رهي آهي. ناليج بيسڊ اڪانوميز جو تصور ان بنياد تي ٻڌل آهي، هاڻي مارڪيٽن تي رڳو جنس يا موڙيءَ وسيلي ڪنٽرول نه ڪري سگهبو. جيستائين جنس ۽ موڙيءَ سان گڏ وقتائتي ۽ لاڳاپيل ڄاڻ موجود نه هوندي، مارڪيٽ جي چٽاڀيٽيءَ ۾ پير نه جهلي سگهبا. جهڙيءَ ريت دنيا ۾ خانگي شعبو ڪارپوريشنز جي شڪل ۾ پکڙجي رهيو آهي. ان ۾ موڙيءَ سان گڏ انفارميشن ٽيڪنالاجي جو تمام وڏو ڪردار آهي. پاڪستان اڃا خود ان ڊوڙ ۾ گهڻو پٺتي پيل آهي ۽ پاڪستان جي اندر وري سنڌ جون ٻهراڙيون ۽ نيم شهري علائقا ته بنهه پٺتي پيل آهن. ناليج بيسڊ اڪانوميءَ تي ٻڌل مارڪيٽ واري دنيا سماجي برابريءَ جي معاملي ۾ بنهه بي رحم آهي ۽ ان کي صرف موڙي، ٽيڪنالاجي ۽ بهتر انساني وسيلن سان ئي منهن ڏئي سگهجي ٿو. بلاڪن واري دور جي انت کان اڳ ڪمزور قومن کي ثقافتي موت جو خوف هوندو هئو. انفرميشن ٽيڪنالاجيءَ موت جي ان خوف کي ختم ڪري مارڪيٽ اڪانومي وسيلي معاشي موت جي نئين خوف کي جنم ڏنو آهي. نوي جي ڏهاڪي تائين پي ٽي وي تان اردوءَ کي ڇڏي ملڪ جي باقي ٻين ٻولين کي 30 منٽ خيرات ۾ ملندا هئا ۽ سنڌ جا اديب ۽ سياسي اڳواڻ ان وقت کي هڪ ڪلاڪ تائين وڌرائڻ لاءِ بک هڙتالون ڪندا هئا. هاڻي اهو زمانو گذري ويو. ڪمپيوٽر تي سنڌي ٻوليءَ جي اچڻ ۽ سيٽلائيٽ چئنلز پنجن سالن اندر ان خوف کي ختم ڪري ڇڏيو، جيڪو پنجاهه سالن کان سنڌ مٿان تلوار جيان ٽنگيو پيو هو. هاڻي قومي وجود جي سلامتيءَ جو وڌيڪ مشڪل پيمانو اسان جي اڳيان آهي ۽ اهو آهي مارڪيٽ اڪانومي جي بي رحم ڊوڙ ۾ ٻنهي پيرن ۾ ٻڌل زنجيرن سان ڊوڙڻ ۽ انهن تائين پهچڻ، جيڪي اسان کان ڪيئي ڏهاڪا اڳ ان ڊوڙ ۾ پير رکي چڪا هئا.
سنڌ جي ڏاهن ۽ سياسي اڳواڻن کي گهرجي ته سنڌ واسين کي ان چئلينج کي منهن ڏيڻ لاءِ تيار ڪن. هاڻي جڏهن کليل مارڪيٽ سڀ ڪنهن لاءِ هڪ جهڙو ٿي پيو آهي ۽ حڪومتون مارڪيٽ مٿان ڪنٽرول تيزيءَ سان وڃائي رهيون آهن، ڪمزور قومن لاءِ نيون تدبيرون اختيار ڪرڻ اڻ ٽر ضرورت بڻجي پيو آهي. مارڪيٽ اڪانومي دنيا جي ڪمزور طبقن ۽ قومن تي زوريءَ مڙهيل عالمي جنگ آهي، جنهن مان ڀڄڻ جي ڪابه واهه نظر نٿي اچي. ان جنگ جا ٽي اهم هٿيار جديد ٽيڪنالاجي، واڌو موڙي ۽ بهتر انساني وسيلا آهن. بدقسمتيءَ سان سنڌي انهن ٽنهي هٿيارن کان گهڻي ڀاڱي محروم آهن. پر مارڪيٽ اڪانوميءَ جي هڪ خوبي اها به آهي انهن ٽنهي ضرورتن کي پورو رکڻ اڳ جيان مشڪل نه رهيو آهي. صرف ان لاءِ بهتر سياسي حڪمت عمليءَ جي گهرج آهي. هاڻي صرف محلاتي ۽ سرڪاري سازشون سنڌ کي ان ڊوڙ ۾ شڪست نه ٿيون ڏئي سگهن. جيڪڏهن هاڻي اسان جي اڳتي نڪرڻ ۾ ڪا رڪاوٽ آهي ته اهي اسان جون داخلي ڪمزوريون آهن. هاڻي سنڌين جهڙين ڪمزور بڻايل قومن لاءِ مارڪيٽ اندر پنهنجي جاءِ پيدا ڪرڻ جا گس ڳولهڻ کان سواءِ ٻيو ڪو به آپشن ناهي. گذريل ڇهن ڏهاڪن ۾ جهڙي طرح سنڌ ۽ سنڌين کي ترقيءَ جي ميدان مان مخصوص رٿابنديءَ هيٺ ٻاهر رکيو ويو، اهو سڀ ڪجهه هاڻي رياستي طاقتن لاءِ ممڪن ناهي، ڇو ته کليل مارڪيٽ جي ڍانچي ۾ ڪمزور قومن جي رستا روڪ اڳ جيان ممڪن نه رهي آهي. رياستي ڍانچو خود ڇهن ڏهاڪن جي ڦرلٽ ۽ جبر وارن روين سبب پنهنجي ساک وڃائي چڪو آهي ۽ تيزيءَ سان اندروني ڀڃ ڊاهه جو شڪار ٿي رهيو آهي. ان ڪري اهو سمجهڻ گهرجي ته هاڻوڪو رياستي ڍانچو گهڻو وقت هيڻين قومن کي غلام رکي نه سگهندو، البته کين مارڪيٽ جي نون چئلينجن جو منهن ڏيڻو پوندو. اها صورتحال رڳو پاڪستان ۾ نه پر سڄي دنيا ۾ ڪر کڻي رهي آهي. ڪنهن سوچيو هئو ته هڪ ڏينهن ٽائيم ميگزين روس جي صدر کي سال جي شخصيت قرار ڏيندو ۽ هڪ چيني ڪارپوريشن آمريڪا جي تمام وڏي بئنڪ ۾ شيئرز حاصل ڪندي. اهڙن اڻ ٿيڻ معجزن کي اسان جي ڌرتيءَ تي به ظاهر ٿيڻ ۾ هاڻي گهڻو عرصو نه لڳندو، پر ان لاءِ اسان کي تياري ڪرڻ جي ضرورت آهي.
(روزاني ڪاوش- 26 ڊسمبر 2007ع)