سياسي ۽ سماجي انارڪي جي ڌٻڻ ۾ ڌڪجندڙ سنڌ
موجوده حڪومت جي دور ۾ جتي هيٺين سطح تي خراب حڪمراني گهٽي گهٽيءَ ۾ نظر اچي ٿي، اتي ٻه چار مٿين سطح جا ڪجهه بهتر ڪم به ٿيا هئا، جن سان ڪجهه اختلاف رکڻ جي باوجود انهن جي ڪجهه بهتر رخن کي واکاڻيو به ويو هو. مثال طور اين ايف سي ايوارڊ اندر گهڻ رخي فارمولي جي اصولي مڃتا ۽ سروسز تي سيلز ٽيڪس صوبن حوالي ڪرڻ وارا پاسا بهتر سمجهيا ٿي ويا. جيتوڻيڪ اهي به مڪمل طور ڪنهن قابل قبول شڪل ۾ نه هئا، پر ماضيءَ جي ڀيٽ ۾ هڪ قدم بهتريءَ طرف هئا. ساڳئي طرح 18هين ترميم وسيلي پارليامينٽ کي بااختيار بڻائڻ، صوبن کي تيل ۽ گئس جي وسيلن تي برابريءَ جو حق ڏيڻ، ڪائونسل آف ڪامن انٽريسٽ کي سگهارو بنائڻ ۽ ڪنڪرنٽ لسٽ کي ختم ڪرڻ پڻ بهتر قدمن طور واکاڻيا ويا. انهن قدمن جو ثمر ملڪ جي پٺتي پيل عوام تائين پهچڻ ۾ اڃا هڪ وڏو عرصو گهربل آهي، پر تنهن هوندي به انهن کي آئيني تحفظ ملڻ هڪ اهم اڳڀرائي آهي. اهي وڏا قدم کڄڻ کان پوءِ سالن کان اڻبرابري ۽ ناانصافيءَ جو شڪار ٿيل صوبن جي عوام ۾ اها اميد پيدا ٿي هئي ته سندن زندگين ۾ جلد ڪي وڏيون تبديليون اچڻ واريون آهن، پر هن ملڪ اندر هڪ مخصوص ذهنيت جي نمائندگي ڪندڙ چالاڪ بيورو ڪريسي انهن سمورين خواهشن کي مٽيءَ ۾ ملائڻ لاءِ رات ڏينهن مصروف آهي. جهڙي طرح تازو ارسا ۾ صرف هڪ ميمبر پنهنجي هڪ هٽي ۽ بالادستيءَ جو مظاهرو ڪندي اڪيلي سر چشما-جهلم لنڪ ڪئنال کولرائڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو، ان انگن اکرن ۽ دليلن جي جنگ ۾ ويساهه رکندڙ ماڻهن کي به منجهائي ڇڏيو آهي ته آخر ان نوعيت جي کلي ڏاڍ مڙسيءَ کي دليل ذريعي ڪيئن روڪجي. جڏهن هفتي کن جي رڙ واڪن ۽ دانهن کان پوءِ وزيراعظم وچ ۾ پيو ۽ ڪي فيصلا ٿيا ته چوويهن ڪلاڪن اندر وري انهن کي به ڊسٽ بن ۾ ڦٽو ڪيو وڃي ته پوءِ عام ماڻهو وفاقي مامرا هلائيندڙ ادارن ۽ وفاق جي علامت بڻيل عهدن ۾ ڪهڙو ويساهه رکن؟ شايد بي وسيءَ جي اها ئي انتها هئي، جنهن قيصر بنگاليءَ جهڙي ماڻهوءَ کي اهي لفظ چوڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو ته: ”جيڪڏهن اسان جو پاڻي روڪيو ويو ته پوءِ سنڌ به پورٽ ۽ رستابند ڪري سگهي ٿي.“
شايد چشما- جهلم لنڪ ڪئنال جو کلڻ ايترو خطرناڪ ناهي، جيترو ادارن ۽ فردن مان صوبن جي عوام جو ويساهه کڄڻ خطرناڪ آهي. جيڪي غيردانشمند ماڻهو عارضي فائدن لاءِ اهي قدم کڻي رهيا آهن، کين شايد ان ڳالهه جو اندازو ناهي ته ان ريت هو دراصل هن ملڪ جون پاڙون کوٽي رهيا آهن. بنگلاديش دراصل ان بيوسيءَ جي انتها جو نتيجو هو ۽ هن وقت بلوچستان به ان صورتحال مان گذري رهيو آهي، جتي ”دليل“ پنهنجي وجود جا دليل وڃائي ويٺو آهي. هڪ ڀيرو ٻيهر جيڪڏهن اهي طاقتون ملڪ جي ڪمزور صوبن ۽ طبقن کي دليل جي مهذب هٿيار کان محروم ڪرڻ واري روش اختيار ڪنديون ته ان کان وڏي ملڪ دشمني ٻي ڪا به نه ٿيندي.
پاڻيءَ واري معاملي کان اڳ سنڌ حڪومت کي ناڻي ورهاست واري معاملي تي به ساڳي فرسٽريشن جو منهن ڏسڻو پيو، جڏهن چئن وڏن وزيرن جي سهمتيءَ سان صحيح ڪيل اين ايف سي ايوارڊ ۾ جيڪي اڀرا سڀرا فائدا ننڍن صوبن کي ڏنا ويا هئا، تن کان به نابري واري وئي. سروسز تي سيلز ٽيڪس واپس ملڻ تي پيپلز پارٽيءَ جي سنڌ سرڪار تمام گهڻو جشن ملهايو هو ۽ ان کي پنهنجي تمام وڏي ڪاميابي ۽ جمهوريت جي سوڀ قرار ڏنو هو. اهو سيلز ٽيڪس هاڻي وفاق، صوبن کي واپس ڏيڻ کان بنهه نابري واري ويٺو آهي. ويليو ايڊيڊ ٽيڪس توڙي جنرل سيلز ٽيڪس ۾ سڌارن وارا سٽاءَ سڌو سنئون اين ايف سي ايوارڊ مڃيل قدمن کان نابري وارڻ واري روش آهن. اهڙي طرح سنڌ اندر وچٿري سوچ رکندڙ جمهوريت پسند ماڻهن کي اها جائز ڳڻتي ٿيڻ لڳي آهي ته جيڪڏهن ايترين قربانين ۽ ڏاڍاين برداشت ڪرڻ کان پوءِ ايندڙ جمهوريت ۾ کين آمريتي دور واري ورتاءَ کي منهن ڏيڻو آهي ته پوءِ حقن جي جدوجهد جا مهذب طريقا بي معنيٰ بڻجي ويندا. اڄ به سنڌ ۾ قبائلي رتوڇاڻ جا ذميوار مفاهمت جا مزا ماڻي رهيا آهن. اغوا، قتل، ٽارگيٽ ڪلنگ، قبضا، رشوتي بدليون، سفارشي مقرريون ۽ رستن تي ڦرون اڳي کان ڳريون آهن. شهرن اندر ادارن ۾ سنڌي شاگردن جون داخلائون، نوڪريون ۽ ڊوميسائيل ساڳئي بندش هيٺ آهن. اسلام آباد جي ادارن ۾ ماڻهن جي پهچ ۾ ساڳيون رنڊڪون برقرار آهن ۽ عوام جي اهنجن جي ڳڻتيءَ کان آجا چونڊيل عيوضي ساڳئي طرح فوٽو سيشنز ۽ اخباري بيانن ۾ مصروف آهن. اسڪول ۽ اسپتالون ساڳئي حال ۾ آهن. ٿاڻن ۽ سرڪاري آفيسن جو ساڳيو عوام دشمن ڪلچر برقرار آهي. پاڻيءَ جي کوٽ خلاف مظاهرا ۽ بک هڙتالون برقرار آهن. واضح رهي ته پاڻيءَ جي کوٽ هڪ ته مٿان کان مڙهيل آهي، ٻي وري صوبي اندر پهچندڙ پاڻيءَ جي روايتي بدانتظامي ۽ ڪرپشن جو نتيجو آهي، جنهن کي پنجاب جي کاتي ۾ وجهي پنهنجا اعمال نه ٿا لڪائي سگهجن. ٻهراڙين ۾ ترقيءَ جو برباد حال اڳي کان گهڻو مختلف ناهي. شهرن جي اسٽريٽ لائيٽس کي آن رکڻ لاءِ ٻهراڙين ۾ ٻارنهن کان پندرنهن ڪلاڪن جي لوڊشيڊنگ سبب زندگي مفلوج آهي. مٿان وري مهانگائي، بدامنيءَ ۽ بدانتظامي عوام جي صبر کي لڳل سمورا ٽاڪا ٽوڙي ڇڏيا آهن. ان سڄي وايو منڊل ۾ ماڻهن جي دماغ ۾ هڪ ئي سوال هٿوڙي جيان لڳي رهيو آهي ته جيڪڏهن سندن نصيب ۾ اهوئي سڀ ڪجهه لکيل آهي ته پوءِ اهڙي جمهوريت ڇا سندن قبر قيامت آجي ڪرائڻ جي ڪم ايندي؟
ننڍن صوبن، خاص طور تي سنڌ جا ماڻهو جنهن مايوسيءَ جي ڌٻڻ ۾ ڌڪجي رهيا آهن ۽ سنڌ جنهن انارڪيءَ ڏانهن وڌي رهي آهي، ان کي منهن ڏيڻ اصولي طور تي پيپلز پارٽي جي ذميواري آهي. نه رڳو ان ڪري جو اها وفاق ۽ صوبي اندر حڪومت ۾ آهي پر ان ڪري به جو سنڌ جا ماڻهو گذريل چئن ڏهاڪن کان اڪثريتي طور پيپلز پارٽي کي چونڊيندا رهن ٿا. بدقسمتيءَ سان پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت کي هن وقت اهو هوش ئي ناهي ته صوبي جي عوام جي دلين اندر ڪهڙي اوٻر اٻري رهي آهي. سنڌ جي ٻهراڙين ۾ خاص طور تي ٻه فيڪٽر خطرناڪ شڪل اختيار ڪري رهيا آهن. هڪ ته عام ماڻهوءَ جو پيپلز پارٽيءَ مان ويساهه کڄي رهيو آهي. ماڻهو سمجهن ٿا ته پارٽيءَ جي اڳواڻن ۽ چونڊيل عيوضين جي هڪ وڏي اڪثريت سندن مسئلن جي حل لاءِ ڪا سنجيده اڳڀرائي ڪرڻ بجاءِ پنهنجي ذاتي اوليتن ۾ مصروف آهي. ٻي خطرناڪ ڳالهه اها آهي ته ننڍي مدي ۾ عوام کي پيپلز پارٽيءَ جو ڪو مضبوط متبادل نظر نه ٿو اچي. قومپرست تنظيمون مختلف سببن جي ڪري اڃا پيپلز پارٽيءَ جي متبادل طور اُڀري نه سگهيون آهن. سياسي ۽ سماجي سطح تي قيادت جو اهو خال نهايت خطرناڪ علامت آهي. سنڌ جي ٻهراڙين ۾ لاقانونيت ۽ انارڪيءَ جو راڄ هينئر کان ئي واضح ٿيڻ لڳو آهي. جيئن جيئن ماڻهن کي اهو احساس ٿيندو ته هاڻي اهي بي يارو مددگار آهن ۽ سندن نمائندگي ڪرڻ يا حقن جي حفاظت ڪرڻ وارو ڪير به ناهي ته پوءِ انارڪي ڪنهن سوناميءَ جيان سماج کي لوڙهي ويندي. هينئر سنڌ ۾ ماڻهن جي دانهن ڪوڪ ورنائڻ لاءِ خوشقسمتيءَ سان هڪ متحرڪ سنڌي ميڊيا موجود آهي، جيڪا وقت بوقت سنڌ جي مسئلن تي آواز اٿاريندي رهي ٿي، پر ظاهر آهي ته ميڊيا مسئلن بابت رڳو آواز اُٿاري سگهي ٿي، مسئلا حل نه ٿي ڪرائي سگهي. سنڌ جي گهٽي گهٽيءَ ۾ راڄ ڪندڙ خراب حڪمراني ۽ بدانتظاميءَ کي رڳو حڪومتون ئي منهن ڏئي سگهن ٿيون. اڻ چونڊيل ۽ ٿاڦيل آمريتي حڪومتن ۾ انهن خرابين جنم ورتو هو ۽ عوام ان ڪري صبر سان انهن جو مقابلو ڪندو رهيو، جو کين اميد هئي ته جڏهن سندن ووٽن سان چونڊيل حڪومت اقتدار ۾ ايندي ته انهن خرابين جو انت اچي ويندو، پر بدقسمتيءَ سان سنڌي سماج کي برباد ڪندڙ اهي سمورا عنصر مفاهمتي پاليسيءَ جي مهربانين سان سنڌ مٿان ساڳي طرح راڄ ڪري رهيا آهن. اهو ئي سبب آهي جو سنڌ جي شهرن ۽ ٻهراڙين ۾ قتل، اغوا، قبائلي رتوڇاڻ، سفارش ڪلچر ۽ شخصي ڏاڍ مڙسي اڳي کان وڌيڪ سگهاري شڪل اختيار ڪري ورتي آهي ۽ عوام وائڙن جيان چوڌاري نهاري رهيو آهي ته هو آخر هاڻي مدد لاءِ ڪنهن ڏانهن واجهائين. حڪمران پارٽيءَ اندر آڱرين تي ڳڻڻ جيترن ماڻهن کي ڇڏي ٻين تائين خاص طور تي ٻهراڙين جي عوام جي پهچ ناممڪن بڻيل آهي. بيروزگاري، مهانگائي ۽ بدامنيءَ ماڻهن جا ذهن مڏا ڪري ڇڏيا آهن. جيتوڻيڪ ماڻهو اڄ به مٿين سطح تي جمهوريت خلاف ٿيندڙ سازشن خلاف حڪومت جي اصولي حمايت به ڪن ٿا، پر هيٺين سطح تي خراب حڪمرانيءَ ڪارڻ اهي ڪنهن وڏي عوامي مزاحمت لاءِ به آتا نظر نه ٿا اچن. هن صورتحال ۾ جيڪڏهن جمهوريت خلاف روايتي غير جمهوري طاقتون ڪا کيڏ کيڏڻ ۾ ڪامياب ٿي ويون ته جمهوريت جي ثمر کان محروم ۽ مايوس عوام ان لاءِ رستن تي نڪري ڪا وڏي مزاحمت ڪرڻ لاءِ شايد ئي تيار ٿي سگهي. جيڪڏهن پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت باقي بچيل وقت ۾ پنهنجي حڪمرانيءَ جي ڍنگ ۾ ڪي بنيادي تبديليون نه آنديون ته نه رڳو ايندڙ چونڊن ۾ کين هڪ پارٽيءَ طور سخت چئلينج کي منهن ڏيڻو پوندو، بلڪه امڪان آهي ته عوام جي ورهايل ووٽ ۽ راءِ سبب سنڌ اندر عوام دشمن طاقتن جو اتحاد اقتدار تي قابض ٿي باقي بچيل ڪسر به پوري ڪري ڇڏي. ان حالت ۾ سنڌ اندر سياسي انارڪي پنهنجا جيڪي رنگ ڏيکاريندي ان جو تصور ئي ڊيڄاريندڙ آهي. ننڍن صوبن، خاص ڪري سنڌ جي ماڻهن کي ڪنهن انتها تائين پهچڻ کان روڪڻ ۾ جمهوريت جي اميد هڪ وڏو ڪارڻ رهي آهي. جڏهن ماڻهن کي اها پڪ ٿي وئي ته هنن لاءِ جمهوريت ۽ آمريت ۾ عملي طور ڪو به فرق ناهي رهيو، مٿين سطح تي وفاق ۽ صوبن وچ ۾ حقن جي حاصلات جو ٽڪراءُ هجي يا هيٺين سطح تي بهتر حڪمراني، سماجي ترقي ۽ بهتر شهري زندگيءَ جون اميدون هجن، جڏهن انهن سڀني ڏانهن ماڻهن جا ذهن مڪمل طور بند ٿي ويا ته پوءِ شايد انتها پسندي ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ عوامي مزاحمت کي يرغمال بڻائي ڇڏيندي، جيڪا ڳالهه سنڌ واسين توڙي ملڪ لاءِ ڳري ثابت ٿي سگهي ٿي. سياسي ۽ سماجي انارڪي سواءِ برباديءَ جي ڪجهه به نه آڻيندي آهي ۽ ان ۾ ظاهر آهي ته وري به نقصان هيٺين ۽ ڪمزور طبقن جو ئي ٿيندو.
هن وقت ايندڙ مهينن ۽ سالن لاءِ ٻه بنيادي سوال اهم ترين آهن. ڇا پيپلز پارٽي پنهنجي روش بدلائي سنڌ کي بهتر حڪمراني فراهم ڪري مايوسيءَ جي ڌٻڻ مان ڪڍڻ لاءِ تيار ٿيندي؟ ڇا سنڌ اندر قومپرست ۽ وچولي طبقي جي ڪا روشن خيال تحريڪ ماڻهن لاءِ هڪ بهتر متبادل طور اڀري کين ڪنهن انتها تي پهچڻ کان روڪي سگهندي؟ انهن ٻن سوالن مان ڪنهن هڪ جو جواب هاڪار ۾ نه اچڻ جي صورت ۾ ايندڙ سال سنڌ لاءِ انتهائي ڳرا ثابت ٿي سگهن ٿا.
(روزاني ڪاوش- 23 جولاءِ 2010ع)