سنڌ ۾ متبادل سياسي قيادت لاءِ اڀرندڙ موقعا!
پيپلز پارٽي موقعي پرستي ۽ خراب حڪمرانيءَ وسيلي سنڌ واسين کي مايوس ڪيو آهي ۽ سنڌ واسي هڪ بدترين فرسٽريشن مان گذري رهيا آهن. سوال هي آهي ته آخر ان جو حل ڇا آهي؟ سنڌ ۾ هڪ ڊگهي عرصي تائين عام سنڌ واسي ان مونجهاري جو شڪار رهيو آهي ته جيڪڏهن هو سمورين ناراضگين جي باوجود پيپلز پارٽيءَ کي ووٽ نه ڏئي ته پوءِ ڪيڏانهن وڃي؟ پيپلز پارٽيءَ جو اليڪشني سياست ۾ متبادل موجود نه هجڻ عوام لاءِ مونجهاري ۽ پيپلز پارٽيءَ لاءِ موقعي پرستيءَ جو جواز رهيو آهي. پيپلز پارٽيءَ جي قيادت هميشه سنڌي ماڻهن جي ان خلوص ۽ مجبوريءَ جو ناجائز فائدو ورتو آهي ته سنڌ جا ماڻهو ڦري گهري مجبور ٿي کيس ئي ووٽ ڏيندا، ڇو ته هينئر تائين پيپلز پارٽيءَ جا مخالف ان کان وڌيڪ موقعي پرست، اسٽيبلشمينٽ جي مفادن جا رکوالا ۽ سنڌ جي مفادن جي لتاڙ ڪندڙ رهيا آهن. 1977ع ۾ ڀٽي جو تختو اونڌو ڪندڙ جنرل ضياءُالحق سنڌين جو بدترين ويري هيو. 90ع جي ڏهاڪي ۾ پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت کي ٻه ڀيرا زوري ختم ڪري ملڪ مٿان ايجنسين جي ٺهرايل اتحادن جون حڪومتون مڙهي سنڌ کي برباد ڪيو ويو. ساڳئي طرح 1999ع ۾ نوازشريف جي حڪومت ختم ڪري مارشل لا کان بدترين سويلين راڄ مڙهيندڙ مشرف به سنڌ جي مفادن جو خراب حشر ڪيو. چاليهن سالن جي عرصي دوران پيپلز پارٽي ڪڏهن به سنڌين لاءِ آئيڊيل چوائس نه هئي، پر جيئن ته ان جا مخالف ان کان وڌيڪ سنڌ دشمنيون ڪندا هئا، تنهن ڪري پيپلز پارٽي سنڌ واسين لاءِ Lesser evil رهي آهي.
پيپلز پارٽيءَ جي اليڪشني سياست ۾ هڪ هٽيءَ جو هڪ ڪارڻ اهو به رهيو آهي ته سنڌ جي سياست ۾ ٻي اهم سياسي سگهه قومپرست تنظيمون هيون، جن شروع کان وٺي اليڪشني سياست کي غلط ۽ اجايو سمجهندي ان مورچي تي ڪڏهن به سنجيده ڪم نه ڪيو هو. جيتوڻيڪ قومپرست تنظيمون پنهنجي جدوجهد وسيلي سنڌ جي قومي مفادن تي سنڌ واسين کي ايتري قدر متحرڪ رکنديون آيون جو پاڻي ۽ ڌاري آبادڪاري وغيره جهڙن مسئلن تي پيپلز پارٽيءَ کي به سندن موقف اختيار ڪرڻو پوندو هو، پر جيئن ته قومپرست ڌريون چونڊن واري سياست جو حصو نه بڻيون، تنهن ڪري اهو ميدان پيپلز پارٽيءَ لاءِ خالي رهيو. ويتر پيپلز پارٽي سنڌ جي قومي حقن واري اُڀار کي هميشه سنڌ ڪارڊ جي شڪل ۾ اسٽيبلشمينٽ سان بارگيننگ لاءِ استعمال ڪندي رهي. اها بارگيننگ اقتدار جي ڊوڙ ۾ هڪ طاقتور ڌر طور پنهنجو وجود برقرار رکڻ لاءِ استعمال ٿي. پيپلز پارٽيءَ ڪڏهن به ان بارگيننگ جي نتيجي ۾ ملندڙ اقتدار کي سنڌ واسين جي مفادن جي رکواليءَ لاءِ استعمال نه ڪيو.
سنڌ ۾ پيپلز پارٽيءَ جي متبادل نه اڀري سگهڻ جو هڪ ٻيو اهم ڪارڻ ڀٽي خاندان جو اهو سحر هو، جنهن جي نتيجي ۾ سنڌ واسين هميشه پيپلز پارٽيءَ کي ووٽ ڏيڻ پنهنجو فرض ۽ شهيدن جي رت جو قرض سمجهي اهو حق ادا ڪرڻ جي ڪوشش پئي ڪئي. ذوالفقار علي ڀٽو ڦاسيءَ تي چڙهڻ کان پوءِ ۽ بينظير ڀٽو ايم آر ڊي تحريڪ کان پوءِ اهڙا ته ديومالائي ڪردار بڻجي چڪا هئا، جو انهن جي موجودگيءَ ۾ پيپلز پارٽيءَ جي متبادل طور ڪنهن قيادت يا پارٽيءَ جو اڀرڻ ذري گهٽ ناممڪن ٿي پيو هو. 90ع جي ڏهاڪي ۾ محلاتي سازشن وسيلي بينظير ڀٽو جون ٻه حڪومتون ختم ڪرڻ، مرتضيٰ ڀٽي جي قتل ٿيڻ ۽ نواز حڪومت ۾ سنڌين جي ترقيءَ جا رستا بند ڪرڻ سبب سنڌ ۾ پيپلز پارٽيءَ کي تمام گهري جذباتي موٽ مليل هئي ۽ وفاق جي سياست ڪندڙ ٻي ڪا به ڌر سندس مقابلي ۾ ڪَر نه کڻي سگهي.
سنڌ ۾ پيپلز پارٽيءَ کان پوءِ نسبتن عوامي مقبوليت رکندڙ قومپرست ڌرين سان خود ڪيئي مسئلا لاڳاپيل هئا. مثال طور قومپرست ڌريون جيئن ته چونڊن واري سياسي عمل جو حصو نه هيون، تنهن ڪري عام سنڌ واسين سنڌ جي حقن بابت سندن حمايت ۾ رهڻ جي باوجود کين پنهنجي روز مرهه جي مسئلن کان لاتعلق محسوس ڪندو هو. قومپرست ڌريون نظرياتي معاملن تي پنهنجي سياست ڪنديون رهيون، پر عام ماڻهو نظرياتي معاملن بجاءِ روزمرهه جي معاملن جهڙوڪ ٿاڻي، ڪورٽ، ٻڌ ڇوڙ، پاڻيءَ جي واري، زمين جي قبضي، سفارشي نوڪري، ٺيڪن، روڊ رستن، گئس ۽ بجلي جي سهولتن وارن معاملن ۾ اُلجهيل هو، تنهن ڪري هو انهن مسئلن جي حل لاءِ ڀوتارن جي سياسي مرڪزن جو طواف ڪرڻ تي مجبور هو، ان ڪري هنن قومپرست ڌرين کي اليڪشني سياست جو متبادل نه ٿي سمجهيو. 1988ع ۾ قومپرست ڌرين جن اليڪشني ڌرين جي پيپلز پارٽيءَ جي ڀيٽ ۾ حمايت ڪئي، انهن جا افعال ايڏا ته گندا ثابت ٿيا جو سنڌ جي ماڻهن وري پيپلز پارٽيءَ کي ئي ووٽ ڏيڻ ۾ اوليت ٿي ڏني. ٻئي طرف قومپرست تنظيمن جي گهڻن ڌڙن ۾ ورهائجڻ ۽ هڪٻئي خلاف محاذ کڙا ڪرڻ جي نتيجي ۾ سنڌ واسين کين ڪا سنجيده سياسي ڌر تصور ئي نه ٿي ڪيو. ساڳئي طرح قومپرست ڌرين بابت اهو تصور به عام رهيو آهي ته اهي ڀتا خوري ۽ قبضن وغيره جهڙن ڪرائيمز ۾ سرگرم رهيا آهن. اها الڳ ڳالهه آهي ته اليڪشني سياست ڪندڙ وڏيرا ۽ وچولي طبقي جا موقعي پرست همراهه وائيٽ ڪالر ڪرائيم ۾ قومپرستن کان گهڻو اڳڀرا رهيا آهن، پر جيئن ته هو اهو سڀ ڪجهه حڪومتي مشينريءَ وسيلي سرڪاري خزاني مان ڪندا رهيا آهن، تنهن ڪري عام ماڻهن کي انهن جي ڪروڙن جي ڪرپشن جو اندازو آسانيءَ سان نه ٿي سگهندو آهي. نه رڳواهو پر وقت اچڻ تي پارٽيون بدلائي پنهنجي ئي قيادت خلاف ڪات ڪهاڙا کڻندڙن سان شامل ٿي هو سياسي اخلاقيات جي بدترين لتاڙ به ڪندا رهن ٿا، پر اليڪشني سياست ۾ ان نظريئه ضرورت کي ايترو برو قرار نه ٿو ڏنو وڃي، جنهن ڪري سندن گناهن جو پڙاڏو ايترو ٻڌڻ ۾ نه ايندو آهي، جيتري قومپرستن جي ڪرتوتن تي ملامت ٻڌڻ ۾ ايندي آهي. بينظير ڀٽو جي شهادت کان پوءِ پيپلز پارٽي گذريل ٽن سالن دوران سنڌ ۾ جنهن بدترين ڪارڪردگيءَ جو مظاهرو ڪيو آهي، ان جي نتيجي ۾ هاڻي سنڌ اندر ماڻهو ان جي پارلياماني متبادل جي ضرورت شدت سان محسوس ڪرڻ لڳا آهن. سنڌ جي پارلياماني سياست ۾ هونئن ته ڇڙوڇڙ قومپرست ڌريون هٿ پير هڻنديون رهيون آهن، جن ۾ رسول بخش پليجو، جلال محمود شاهه وغيره شامل آهن، پر هنن ڪڏهن به هڪ گڏيل پليٽ فارم تان پارلياماني سياست نه ڪئي آهي. هينئر پهريون ڀيرو سنڌ ترقي پسند پارٽي، عوامي تحريڪ ۽ سنڌ يونائيٽيڊ پارٽي ڪجهه معاملن تي گڏيل اڳڀرائي ڪئي آهي ۽ ممڪن آهي ته ايندڙ عام چونڊن ۾ گڏجي ڪو اليڪشني اتحاد ڪري، پيپلز پارٽيءَ جو سنڌ اندر مقابلو ڪن. جيتوڻيڪ ڪجهه معاملن تي اهي ڌريون ويجهڙ ۾ ورهائجي به ويون، پر بهرحال اليڪشني سياست ۾ انهن جي اتحاد جا تمام گهڻا امڪان آهن. هن مرحلي تي قومپرست ڌرين جي گڏجي چونڊ وڙهڻ سان شايد چونڊن نتيجن ۾ هڪ دم ڪا غير معمولي ڊرامائي تبديلي نه به اچي سگهي، پر ان جا هيٺيان فائدا ٿيندا.
* سنڌي ووٽرن وٽ پيپلز پارٽيءَ سان بارگيننگ ڪرڻ لاءِ هڪ متبادل سياسي محاذ موجود هوندو، جنهن جي آڌار سنڌ واسي، پيپلز پارٽيءَ کان همدردين بجاءِ ووٽ جي عيوض پرفارمنس جي تقاضا ڪري سگهندا.
* پيپلز پارٽيءَ جي قيادت کي اهو سمجهڻو پوندو ته سنڌ مٿان سندن چاليهن سالن جي هڪ هٽي هميشه برقرار نه رهندي ۽ کين ڀارتي بنگال ۾ ڪميونسٽ پارٽيءَ سان ٿيل حشر کان بچڻ لاءِ سنڌ واسين ڏانهن پنهنجا رويا تبديل ڪرڻا پوندا.
* خود قومپرست ڌريون ووٽ ذريعي سنڌ واسين ڏانهن جوابده ٿينديون، کين پنهنجي صفن کي درست ڪرڻو پوندو ۽ انهن روايتن کي ترڪ ڪرڻو پوندو، جن جي ڪري سنڌ ۾ کين هينئر تائين جوڳي سياسي موٽ نه ملي سگهي آهي.
* قومرپست تنظيمن کي اليڪشني سياست جو ڏانءُ سکڻ جو پهريون وڏو موقعو ملندو، ان کان اڳ ان سطح تي قومپرست تنظيمن اليڪشني سياست ۾ حصو نه ورتو آهي، ان طرح پارلياماني سياست جي نئين ميدان ۾ کين مختلف هنر سکڻ جو موقعو ملندو.
جيڪڏهن عام چونڊن کان اڳ مڪاني ادارن جون چونڊون ٿيون ته شايد قومپرست ڌريون مقامي سطح تي ڪيترن ئي هنڌن تي پيپلز پارٽي ۽ ٻين روايتي ڌرين کي اپ سيٽ ڪري سگهن ٿيون. ويجهن سالن ۾ مختلف قومپرست تنظيمن خاص ڪري سنڌ ترقي پسند پارٽي سنڌ جي ٻهراڙين ۾ عوام کي متحرڪ ڪرڻ شروع ڪيو آهي. ان کان اڳ سنڌ يونائيٽيڊ پارٽيءَ جو سربراهه پنهنجي تڪ ۾ اليڪشني سياست جو گهرو تجربو رکي ٿو. جيڪڏهن انهن ڌرين مستقل مزاجيءَ سان ان محنت کي سنجيدگيءَ سان جاري رکيو ته اهي ايندڙ سالن ۾ هڪ مضبوط طاقت ٿي اڀري سگهن ٿيون.
* قومپرست ڌرين جي چونڊ عمل ۾ حصو وٺڻ سان سنڌ جي اليڪشني سياست مٿان وڏيرڪي هڪ هٽيءَ ۾ ڏار پوندا. هن وقت تائين ذري گهٽ هر چونڊ تڪ تي ڀوتار جو مقابلو ڪنهن ڀوتار سان ئي ٿيندو آهي يا وري وچولي طبقي جا اهڙا موقعي پرست نظر ايندا آهن، جن ڪرپشن ۾ ڀوتارن کي به مات ڏئي ڇڏي آهي. قومپرست تنظيمن وسيلي سنڌ جي پڙهيل لکيل نوجوان ۽ وچولي ۽ طبقي جي متبادل سياست جا بنياد پوندا ۽ ڊگهي مدي ۾ سنڌ اندر بدبودار ڀوتارڪي سياست جي هڪ هٽي ڪمزور ٿيندي ۽ سنڌ اندر مختلف سياسي روين جي شروعات ٿي سگهندي.
هاڻي سوال اهو آهي ته ڇا موجوده سگهه ۽ وسيلن آهر قومپرست ڌريون وڏيرڪي طبقي جي والار هيٺ آيل سياست ۾ ڪو وڏو ڏار وجهي سگهنديون؟ منهنجي خيال ۾ جيڪڏهن قومپرست ڌريون ڇڙوڇڙ ٿيڻ بجاءِ گڏيل محاذ تان چونڊ عمل ۾ حصو وٺن ۽ چونڊن وقت اتحاد ڪرڻ وقت پيپلز پارٽيءَ جي مخالفت ۾ اسٽيبلشمينٽ جي پاليل عوام دشمن مهانڊن کان پاڻ بچائي پنهنجي ميرٽ تي چونڊ وڙهڻ ته اهي مستقبل ۾ وڏو ڏار وجهڻ جي شروعات يقينن ڪري سگهن ٿيون. قومپرست ڌرين لاءِ ڀوتارن جي ڀيٽ ۾ ڪروڙين رپيا خرچ ڪرڻ ۽ انهن جيان ايجنسين جي آشيرواد حاصل ڪرڻ ڏکيو هوندو، پر عوامي حمايت انهن ٻنهي چئلينجن جو آزمايل حل آهي. ايندڙ نه ته ان کان ايندڙ چونڊن تائين قومپرست ڌريون پيپلز پارٽيءَ جي متبادل طور هڪ سگهاري ڌر بڻجي سگهن ٿيون، جيڪڏهن اهي مستقل مزاج رهن ۽ هٿ ايندڙ ننڍي کان ننڍي موقعي جو ڏاهپ ڀريو استعمال ڪن. سندن چونڊن واري سياست جو محور نوجوان هجڻ گهرجي، جيڪي هاڻي هر تڪ ۾ هزارين ووٽن جا مالڪ هجڻ سان گڏ وڏيرڪي سياسي ۽ سماجي ڍانچي مان بيزار آهن ۽ تبديليءَ جا خواهشمند آهن. ان سڄي عمل دوران قومپرست ڌرين کي پنهنجي ساک کي سنڀالڻو پوندو. خاص طور تي پيپلز پارٽي مخالفت ۾ اهڙين ڌرين سان هٿ ملائڻ کان پوءِ بچائڻو پوندو، جن جو ماضي سنڌ دشمن آهي ۽ حال به اڻ چٽو آهي. وفاقي سياست جي ٻين اهم ڌرين جهڙوڪ نواز ليگ وغيره سان جيڪڏهن ڪا اليڪشني هم آهنگي ٿئي ٿي ته ان موقعي تي سنڌ جي مفادن بابت موقف چٽو هجڻ گهرجي نه ته سندن ڳچيءَ ۾ پيپلز پارٽيءَ جو مفاهمتي ماڊل پئجي سگهي ٿو، جنهن جو محور سنڌ ۽ سنڌ واسين جا مفاد نه پر اقتدار جي ڊيگهه آهي. ڪجهه ڌرين جو خيال آهي ته سنڌ ۾ پيپلز پارٽيءَ جا ووٽ اهڙي طرح سان ورهائجندا، جنهن سان سنڌ ۾ انهن ڌرين کي اقتدار تي قبضو حاصل ٿي سگهي ٿو، جن لاءِ سنڌ تي قبضو پراڻو خواب رهيو آهي. منهنجي خيال ۾ ان قسم جي انديشن سان سنڌ واسين کي بليڪ مل ڪرڻ بجاءِ ان ممڪنه صورتحال جي ذميواري خود پيپلز پارٽي تي لاڳو ڪرڻ گهرجي، جنهن سنڌ واسين جي ووٽن جي بي رحماڻي تذليل ڪري سنڌ واسين کي ان نتيجي تي پهچايو آهي ته جيڪڏهن سنڌ مٿان ڪن سنڌ دشمن ڌرين جو اقتدار اچي به ويو ته آهي به وڌ ۾ وڌ سنڌ کي اهڙو ئي نقصان پهچائي سگهن ٿيون جيترو هيءَ حڪومت بظاهر سنڌين جي حڪومت سڏائي ڪري رهي آهي. آخر سنڌ جي برباديءَ جو ڪهڙو ڪرتوت رهيل آهي، جيڪو هيءَ حڪومت نه پئي آزمائي. منهنجي راءِ ۾ سنڌ واسين کي گهرجي ته هو ايندڙ چونڊن وقت پيپلز پارٽيءَ کان پنهنجي حقن ۽ مفادن جي رکواليءَ ۾ بدديانتي ڪرڻ بابت سخت پُڇاڻو ڪن ۽ سنڌ جي چونڊن واري سياست ۾ پڇاڻي جي روايت جو بنياد وجهن. ان سان پپيلز پارٽيءَ جي متبادل طور اڀرندڙ ڌرين خاص ڪري قومپرست تنظيمن کي به ان ڳالهه جو احساس ٿيندو ته کين به مستقبل ۾ ذميواراڻي سياست جو مظاهرو ڪرڻو پوندو ۽ پنهنجي ڪردار ۽ عمل سان اهو ثابت ڪرڻو پوندو ته هو انهن طاقتن کان رڳو مختلف نه، پر بهتر ۽ مثبت به آهن، جن کي سڀاڻي جي سنڌ پنهنجي ووٽ وسيلي ٿڏڻ گهري ٿي.
هڪ هٽي مارڪيٽ تي هجي يا سياست تي، هڪ جيتري ئي خطرناڪ آهي. پيپلز پارٽي ان هڪ هٽيءَ کي سنڌ واسين جي تقدير بدلائڻ جو هاڻوڪو غير معمولي موقعو هٿان وڃائي ثابت ڪيو آهي ته ان وٽ سنڌ واقعي به هڪ ڪارڊ کان وڌيڪ حيثيت نٿي رکي. هنن لاءِ هي موقعو سنڌ جي نه پر پنهنجي تقدير بدلائڻ جو وجهه هو، جنهن کي هنن هر طرح جي هٻڇ ۽ موقعي پرستيءَ سان نڀائي ثابت ڪيو آهي. تنهن ڪري هي وقت آهي ته سنڌ واسي سنڌ ۾ پيپلز پارٽيءَ ۽ وڏيرڪي سياست جي متبادل ڌرين ڏانهن هٿ وڌائن ۽ اهو پڻ غير مشروط نه پر سنڌ جي مفادن سان مشروط هجڻ گهرجي. (روزاني ڪاوش- 16 جون 2011ع)