سنڌ جا مسئلا: مطالبن ۽ مذمتن کان
اڳتي وڌڻ جي ضرورت!
ان ۾ ڪو به شڪ ناهي ته سنڌ انيڪ مسئلن جي انبار هيٺ دٻيل آهي ۽ سنڌي سماج هڪ ڀوائتي ڀڃ ڊاهه جو شڪار آهي. هر پاسي اڻ وراڻيل سوالن جي هڪ ڊگهي قطار نظر اچي ٿي ۽ سنڌ واسي هڪ اجتماعي وائڙائپ جو شڪار ٿي رهيا آهن. سنڌ ۾ هڪ نفسياتي بحران ڪر کڻي چڪو آهي، جنهن ۾ ماڻهو محسوس ڪن ٿا ته حڪومتي مشينري ته کين ڪو رليف ڏيڻ جي قابل نه رهي آهي، پر سنڌ ۾ ڪا اهڙي سرواڻي به موجود ناهي، جيڪا کين نفسياتي ڌٻڻ مان ٻاهر ڪڍي مسئلن سان مهاڏو اٽڪائڻ جا گس ڏسي. مسئلن جو هجڻ ڪا وڏي ڳالهه ناهي. سڄي دنيا جون قومون هر وقت ڪنهن نه ڪنهن بحران ۽ مسئلن سان الجهيل رهن ٿيون. ڳڻتيءَ جي ڳالهه مسئلن جو هجڻ نه، پر انهن جو درست ڇيد نه ٿيڻ ۽ انهن جي حل ڏانهن ڪا اڳڀرائي نه ٿيڻ آهي. سنڌي قوم پنهنجي تاريخي سڃاڻپ کان وٺي انساني ۽ آئيني حقن لاءِ سياسي جدوجهد جي حوالي سان هن خطي ۾ هڪ متعبر سڃاڻپ رکي ٿي ۽ سمورن اندروني بحرانن ۽ خارجي اثرن جي باوجود سنڌ اندر مسئلن سان مهاڏو اٽڪائڻ جو زبردست لاڙو موجود رهيو آهي. اها خاصيت ڪنهن به قوم لاءِ هڪ تمام وڏي سگهه آهي. سنڌ ۾ قيادت جي حوالي سان هن وقت ٽي مکيه ڌارائون آهن، اهي آهن پيپلز پارٽي، قومپرست تحريڪون ۽ سول سوسائٽي. اصولي طور تي سنڌ جي ماڻهن جيئن ته پنهنجو الهه تلهه پيپلز پارٽيءَ حوالي ڪيو آهي، تنهن ڪري اها ان جي ذميواري آهي ته اها سنڌ جي ماڻهن کي ان نفسياتي ڊپريشن مان ڪڍڻ لاءِ عملي اڳڀرائي ڪري، پر بدقسمتيءَ سان پ پ حڪومت ان نفسياتي ڊپريشن کي ويتر گهرو ڪري ڇڏيو آهي. هونئن ته پاليسي سطح تي پ پ حڪومت ڪي چڱا ڪم به ڪيا آهن، پر روز مرهه جي معاملن ۾ گورننس خراب هجڻ سبب ان سنڌ ۾ شديد مايوسي پکيڙي آهي. جڏهن سنڌ جا ماڻهو ڏسن ٿا ته سندن نمائندگي ۽ حقن جي رکواليءَ جي دعويدار حڪومت پنهنجي وزيراعظم جي حيدرآباد ضلعي بابت اعلان جو به مان نه رکي سگهي ۽ ڪراچيءَ ۾ هڪ وزير کي ذميواري سونپڻ جي نوٽيفڪيشن کي ڇهن ڪلاڪن کان پوءِ آڪسيجن به فراهم نه ڪري سگهي ته پوءِ اهڙن سپهه سالارن جي هوندي قوم نفسياتي ڊپريشن ۾ نه ويندي ته ٻيو ڇا ٿيندو؟ ان کان لک ڀيرا بهتر هو ته حڪومت اهڙا اعلان ئي نه ڪري ۽ اهڙا نوٽيفڪيشن ئي جاري نه ڪري، جن جو دفاع ڪرڻ لاءِ وٽس نه همت آهي نه نيت. سياسي معاملن تي وڏا نعرا ڏئي حڪومت روز مرهه جي معاملن تي سنڌ جي ماڻهن سان جيڪي جٺيون ڪري رهي آهي، ان جو ته ڪو ليکو چوکو ئي ناهي. مثال طور هڪ پاسي اين ايف سي وسيلي صوبي لاءِ 80 ارب رپيا حاصل ڪرڻ جا اعلان آهن ته ٻئي طرف سالياني ترقياتي بجيٽ جو اڌ به مس خرچ ٿي سگهيو آهي. هڪ طرف مفاهمتي پاليسيءَ وسيلي شهرن ۽ ٻهراڙين ۾ امن قائم ڪرڻ جون دعوائون آهن ته ٻئي طرف سڄي سنڌ ۾ مقامي سطح تي ڪرمنلز جي مٿي تي هٿ رکڻ جو سلسلو به جاري آهي. هڪ پاسي ڪالاباغ ڊيم روڪڻ جا اعلان آهن ته ٻئي پاسي آبپاشي سرشتي ۾ ڪرپشن جا ساڳيا معيار به برقرار آهن. اهڙي طرح هڪ پاسي حيدرآباد جي اڳوڻي ضلعي حيثيت بحال ڪرڻ جا اعلان آهن ته ٻئي طرف ٻن سالن دوران حيدرآباد سميت سڄي سنڌ ۾ انفرااسٽرڪچر جي بدحاليءَ ۾ ڪا به بهتر نه آئي آهي. جيڪڏهن حڪومت جا اتحادي ڪراچي ۽ حيدرآباد جي مخصوص علائقن ۾ ترقياتي ڪمن جو ڄار وڇائي سگهن ٿا ته پوءِ سمورا اختيار ۽ وسيلا هٿ هيٺ هجڻ جي باوجود پ پ حڪومت سنڌ جي باقي علائقن ۾ ٻن سالن دوران ان معيار جا ترقياتي ڪم ڇو نه ٿي ڪرائي سگهي؟ بدقسمتيءَ سان آڱرين تي ڳڻڻ جيترن همراهن کي ڇڏي حڪومت ۾ ويٺل اڪثريت جي اوليت سنڌ يا سنڌ واسين جي ترقي نه پر اقتدار کي هر طرح سان انجواءِ ڪرڻ آهي. پيپلز پارٽي جي سياسي متبادل نه هجڻ سنڌ ۾ سياسي يتيميءَ کي وڌايو آهي. سنڌ جي قومپرست تحريڪ ۾ هڪ ٻن ڌرين کي ڇڏي باقي تنظيمن جي ڪردار سبب قومپرست تحريڪ شديد اخلاقي بحران جو شڪار آهي. ڀتاگيري کان وٺي يونيورسٽين ۾ تعليم دشمن حرڪتن سميت سندن ڪردار بابت سنڌ ۾ عوامي سطح تي ڪيئي تحفظات آهن. ڪجهه قومپرست پارٽين ڪجهه عرصي کان پارلياماني سياست ڏانهن وک وڌائي آهي، جيڪو سنڌ لاءِ هڪ سٺو سنوڻ آهي. قومپرست تنظيمن کي بهرحال ان رخ ۾ تمام گهڻي محنت جي ضرورت آهي. هن وقت جڏهن قومپرست تنظيمون سنڌ اندر پارلياماني سياست ۾ پيپلز پارٽيءَ کان پوءِ هڪ چوائس طور عام ماڻهن وٽ متعارف ٿي رهيون آهن ته کين اها ڳالهه ذهن نشين ڪرڻ گهرجي ته سنڌ واسي پ پ حڪومت جي خراب ڪارڪردگيءَ سبب ان مان مايوس ضرور آهن، پر ان جو مطلب اهو ناهي ته ماڻهو پ پ دشمنيءَ ۾ انهن قوتن سان قومپرستن جي اتحاد کي قبول ڪندا، جيڪي گذريل سالن ۾ سنڌ جي مفادن خلاف سياست جي شهرت رکندڙ آهن. انهن قوتن سان دوستيون قومپرست تنظيمن جي ساک کي زبردست نقصان پهچائينديون. اها الڳ ڳالهه آهي ته پيپلز پارٽي خود مفاهمت جي نالي تي انهن سمورين ڌرين سان محبتون وڌايون آهن، جن کي نفرت جي بنياد تي ان کي ووٽ مليا هئا. سنڌ ۾ اهي قومپرست ڌريون جيڪي انهن قوتن خلاف واضح موقف رکن ٿيون ۽ سنڌ مٿان جاگيرداراڻي راڄ خلاف عملي طور چٽيون آهن، انهن کي عوامي سطح تي واضح موٽ ملي رهي آهي. بهرحال مجموعي طور تي قومپرست تحريڪ کي سنڌ واسين لاءِ متبادل قيادت بڻجڻ ۾ ڪافي محنت ۽ وقت گهربل آهن.
قيادت جو ٽيون پاسو جيڪو سنڌ واسين لاءِ اڀرو سڀرو ڏڍ بڻيل آهي، سو آهي ڇڙوڇڙ سول سوسائٽي. هڪ متحرڪ سول سوسائٽي لاءِ مضبوط وچولو طبقو ۽ جمهوري ماحول بنيادي گهرج هوندي آهي، پر سنڌ ۾ اهي ٻئي عنصر ڊگهي عرصي کان غير موجود رهيا آهن. سنڌ ۾ پراسيس جي پيداوار مڊل ڪلاس جي پهرين کيپ هن وقت هوريان هوريان پير کوڙي رهي آهي. گذريل ڏهن پندرهن سالن کان اڳ عملي طور سنڌ هر شعبي ۾ جاگيرداريءَ جي سنگهرن ۾ جڪڙيل رهي آهي. اهوئي سبب آهي جو سنڌ جي قيادت گهڻو ڪري ابن الوقت ۽ مفادپرست طاقتن جي هٿ ۾ رهي آهي. اوطاق ۽ ٿاڻي جي مرڪزن هيٺ تابع بڻايل سنڌي سماج جي پهرين نيم شهري ۽ وچولي طبقي مان اسرندڙ سول سوسائٽي سنڌ واسين لاءِ هڪ وڏو ڏڍ آهي. ان ۾ خاص طور تي سنڌي ميڊيا هڪ وڏي طاقت بڻجي اُڀري آهي. پروفيشنل معاملن تي سنڌي ميڊيا سان سئو اختلاف رکي سگهجن ٿا، پر سنڌ ۾ ڄاڻ تائين پهچ، ثقافتي سگهه ۽ عوامي هلچل جي حوالي سان اڄوڪي سنڌي ميڊيا انتهائي بامعنيٰ ڪردار ادا ڪري رهي آهي. ساڳي طرح ڪجهه اين جي اوز ۽ مختلف شعبن ۾ انفرادي اڳڀراين پڻ محدود سطح تي ڪامياب نتيجا ڏنا آهن. ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته سنڌ جا سڄاڻ ماڻهو سول سوسائٽي وسيلي مطالبن ۽ مذمتن کان نڪري عملي اڳڀراين لاءِ پاڻ کي تيار ڪن. جيتوڻيڪ صحت، تعليم، انفرا اسٽرڪچر ۽ امن امان وغيره جهڙا بنيادي شعبا رياست جي ذميواري آهن ۽ انهن معاملن ۾ ڪنهن به قسم جي امتيازي ورتاءَ يا ڪوتاهي جي مذمت ۽ انهن جي فراهمي توڙي بهتريءَ لاءِ مطالبا ڪرڻ سنڌ واسين جو جائز حق آهي، پر سوال اهو اهي ته انهن مطالبن ۽ مذمتن جي اثر نه ٿيڻ جي صورت ۾ ڪهڙي حڪمت عملي اختيار ڪجي؟ ياد رکڻ گهرجي ته اهي سهولتون رڳو وسيلن جي اڻ هوند يا گهٽتائي سبب ناهن رڪيل. درحقيقت انهن شعبن ۾ ملندڙ رقمون حڪومتي مشينريءَ جي نااهليءَ سبب اڪثر خرچ ٿيڻ کان رهجي وڃن ٿيون ۽ جيڪي رقمون خرچ ٿين به ٿيون ته انهن ۾ ڪرپشن ۽ اقربا پروريءَ سبب گهربل نتيجا نه پيا ملن. مثال طور سنڌ کي وڌيڪ اسڪولن، اسپتالن ۽ يونيورسٽين سميت مختلف ادارن مان سنڌ واسين کي لاڀ نه ملڻ جي ذميواري ڪنهن تي لاڳو ڪجي؟ ڇا انهن شعبن جي وزيرن، صلاحڪارن ۽ ڪامورن ۾ گهڻائي سنڌ واسين يا سنڌي ڳالهائيندڙن جي ناهي؟ وفاق ۽ وفاقي سرڪار تي گهربل وسيلا نه ڏيڻ بابت سخت کان سخت تنقيد ضرور جاري رکڻ گهرجي پر سنڌ ۾ ترقي نه ٿيڻ جو ذميوار اڪيلو وفاق نه پر ان جا ساٿاري وڏيرا، ناظم ڪائونسلر، ضلعي ۽ صوبائي کاتن جا ڪامورا، سياسي تنظيمون، سول سوسائٽي جا ادارا جهڙوڪ اين جي اوز، خاص ڪري حڪومتي ڌرين جا سرواڻ، يونين ليڊر، شاگرد ۽ استاد تنظيمن جا ڪرتا ڌرتا وغيره سڀ ان صورتحال جا ذميوار آهن. ڪالاباغ ڊيم خلاف بيان جاري ڪندڙ ڪيئي سرڪاري ڪامورا ۽ سياسي اڳواڻ پاڻ سنڌ اندر هر شاخ ۽ واٽر ڪورس مٿان ننڍا ننڍا ڪالاباغ ڊيم ٺاهيو ويٺا آهن. تعليم جي مد ۾ وفاق طرفان گهٽ وسيلا ملڻ جي دانهن ڪندڙ ڪيئي وزير، ڪامورا، استاد ۽ شاگرد اڳواڻ خود سنڌ جي تعليمي تباهيءَ ۾ ڀاڱي ڀائيوار بڻيل آهن. انهن سمورن ڪردارن لاءِ نهايت آسان آهي ته عوام اڳيان وفاق ۽ پنجاب کي زيادتين جو ذميوار قرار ڏيندا رهن، پر پنهنجي حصي جي انياءَ جو حساب قوم اڳيان ڏيڻ لاءِ ڪڏهن به تيار نه ٿين. سنڌ واسين کي سياسي معاملن تي وڏيون ڳالهيون ڪندڙ اهڙين سمورين ڌرين ۽ فردن کان سندن ڪردار بابت ضرور پڇاڻو ڪرڻ گهرجي. ان لحاظ کان ڏسجي ته سنڌي سماج کي اندروني احتساب جي شديد ضرورت آهي ۽ ان مرحلي تي سنڌ جي سول سوسائٽيءَ تي اهم ذميواري لاڳو ٿئي ٿي ته اها سياسي قيادتن جي خال واري صورتحال ۾ سنڌ واسين جي بهتر آئيندي لاءِ پنهنجي ڪردار جو تعين ڪري. قيادت جي مٿي ڄاڻايل ٽنهي ڌارائن جي ان تجزئي مان هيٺيان نتيجا ڪڍي سگهجن ٿا.
پيپلز پارٽي جي حڪومت ثابت ڪيو آهي ته سنڌ جي ٻهراڙين ۾ ترقي نه سندس اوليت آهي ۽ نه وٽس ان لاءِ ڪا واضح حڪمت عملي آهي. سنڌ واسي ان کان مطالبا جاري رکي سگهن ٿا، پر سنڌ جي سماجي ترقي لاءِ ان تي ڀاڙي نٿا سگهن.
قومپرست تحريڪ پارلياماني سياست ۾ اڃا هاڻي وک وڌائي رهي آهي ۽ هڪ اڌ کي ڇڏي باقي قومپرست تنظيمن وٽ به سنڌ اندر سماجي تبديلي ۽ ترقيءَ جي حوالي سان ڪو واضح پروگرام ناهي. ان کي پيپلز پارٽيءَ جو سياسي متبادل بنجڻ يا سنڌ ۾ حڪمرانيءَ وسيلي ڪا بهتري آڻڻ واري منزل تائين پهچڻ ۾ وقت گهرجي، تنهن ڪري سنڌ ۾ سماجي تبديليءَ ۽ ترقيءَ جي حوالي سان سنڌ واسي مٿن مڪمل طور ڀاڙي نٿا سگهن.
سنڌ ۾ سياسي طاقتن جي ان صورتحال سبب اجتماعي قيادت جو هڪ خال موجود آهي. سول سوسائٽي هڪ ته بنيادي طور سياسي عمل جو متبادل نٿي بڻجي سگهي ته ٻئي طرف اها خود پنهنجي جوڙجڪ ۽ اوسر جي شروعاتي مرحلن ۾ آهي. سول سوسائٽي جا ڇڙوڇڙ ادارا جهڙوڪ ميڊيا ۽ سماج دوست فردن مختلف هنڌن تي مختلف اڳڀرايون ڪيون آهن، پر اهي ايڏي وڏي چئلينج کي منهن ڏيڻ جي سگهه نٿا رکن. ان لحاظ کان ڏسجي ته سنڌ ۾ سماجي تبديليءَ جي حوالي سان قيادت جو گهرو خال موجود آهي. ان صورتحال ۾ جڏهن اجتماعي قيادت جو خال هجي ته پوءِ وطن دوست ۽ باشعور فردن جو ڪردار نهايت اهم بڻجي وڃي ٿو. يقينن وقت سان سياسي قيادت جو خال ڀرجڻ جا چٽا امڪان موجود آهن، ڇو ته قيادت جو اهو خال در حقيقت سنڌي سماج جي اندروني ڀڃ ڊاهه جو نتيجو آهي. سنڌي سماج اندر مدي خارج جاگيرداراڻي قوتن ۽ روشن خيال جدت پسند طاقتن وچ ۾ هلندڙ سردجنگ هوريان هوريان هڪ وڏي ٽڪراءَ ڏانهن وڌي رهي آهي ۽ سماج اندر هڪ زبردست ڌونڌاڙ هلندڙ آهي. رياستي ٿوڻين جي سهاري بيٺل وڏيرڪي طاقتن ۽ سندن غير وڏيرڪن اتحادين جي ڪوشش آهي ته سماج مٿان سندن قبضو برقرار رهي. عوام دوست ڇڙوڇڙ مڊل ڪلاس باوجود سمورين خرابين جي هن مردار سماجي ڍانچي مان جان آجي ڪرائڻ لاءِ هٿ پير هڻي رهيو آهي. تبديليءَ جو خواهشمند مڊل ڪلاس ۽ هيٺين طبقي جا اهي ماڻهو اڃا غير منظم ۽ قيادت کان محروم آهن. سندن اوسر ۾ سوين قسم جون رنڊڪون آهن، پر اهي هوريان هوريان سنڌ اندر محدود سطح تي اڳڀراين وسيلي تبديليءَ جي عمل کي اڳتي وڌائي رهيا آهن. انهن ۾ انياءَ خلاف آواز اٿاريندڙ ميڊيا جا ورڪر، گهٽين ۽ پاڙن ۾ ننڍا ننڍا پرائيويٽ اسڪول ۽ ڪمپيوٽر سينٽر کوليندڙ نوجوان، تعليمي ادارن ۾ بهتر تعليمي ماحول لاءِ جاکوڙيندڙ سياسي ۽ نيم سياسي ڪارڪن، ننڍن ۽ وچولن شهرن ۾ مختلف فورم قائم ڪري سرگرميون ڪندڙ ماڻهو ۽ ٻهراڙين مان نوجوانن کي شهرن ڏانهن آڻي پيرن تي بيهارڻ جي جاکوڙ ۾ رڌل نوجوان شامل آهن. انفرادي سطح تي انهن جي ڪم جو اثر بيشڪ معمولي نظر ايندو هجي، پر تبديليءَ جي ان ويڙهه ۾ انهن جي ڪم جو اثر تمام گهرو آهي. ان سڄي ڪم جا نتيجا ان ڪري تڪڙا ظاهر نٿا ٿي سگهن، جو تبديليءَ جي ان عمل کي قيادت فراهم ڪرڻ واريون سياسي قوتون ڪمزور آهن. جنهن ڏينهن وچولي طبقي جي سياسي قيادت پنهنجي موقعي پرستي ڇڏي تبديليءَ واري ان عمل جي پاسي ٿي بيٺي ته اهي قوتون هڪ وڏي ڇال سان اڳتي نڪري اينديون. سماجي تبديليءَ (Transition) جي ان عمل ۾ وطن دوست، لبرل ۽ ترقي پسند قومپرست فردن/ڌرين ۽ سول سوسائٽي جو ڪردار تمام اهم آهي. سنڌي ميڊيا ڄاڻ کي عام ڪرڻ ۽ سماجي تبديليءَ جي پٺڀرائي ڪرڻ وارو ڪم ڪافي بهتر نموني ادا ڪري رهي آهي. سول سوسائٽي جي باقي ادارن کي خاص طور تي تعليم، صحت، روزگار ۽ شهري حقن واري محاذ تي بامعنيٰ ڪم ڪرڻ جي شديد ضرورت آهي. اهي ڪجهه اهم پاسا آهن، جن تي ڪم ڪرڻ سان نه رڳو سنڌ ۾ ماڻهن کي ڪجهه رليف ملي سگهي ٿو، پر ساڳئي وقت سنڌ اندر سماجي ڍانچي ۾ ڊگهي مدي واري تبديليءَ جي عمل کي به تيز ڪري سگهجي ٿو. جيئن ته حڪومتي ادارا اهي بنيادي سهولتون فراهم ڪرڻ کان پڙ ڪڍي بيٺا آهن، تنهن ڪري انهن مسئلن جي حل لاءِ سنڌي سماج اندر متبادل حڪمت عمليون اختيار ڪرڻيون پونديون. مذمتن ۽ مطالبن سان گڏ متبادل حڪمت عملين تي عمل ڪرڻ جي به شديد ضرورت آهي. بدقسمتيءَ سان سنڌ جا سياسي ۽ سماجي رهنما سنڌ کي درپيش مسئلن بابت مطالبن ۽ مذمتن کان اڳتي وڌي شهري- اڳڀراين (Citizens’ Initiatives) تي گهٽ سوچين ۽ ڳالهائين ٿا. ملڪ تي حڪمراني ڪندڙ طاقتون پنهنجي ايجنڊا تي مستقل مزاجيءَ سان عمل ڪري رهيون آهن ۽ ماڻهن جي زندگين ۾ بنيادي تبديليون نه سندن حق ۾ آهن ۽ نه سندن اوليت. ان حقيقت کي چڱيءَ ريت ڄاڻندي سياسي عمل سان گڏوگڏ عملي اڳڀراين جو رواج وجهڻ ۽ ان کي همٿائڻ جي ضرورت آهي. سنڌي سماج مٿان راڄ ڪندڙ طاقتن خلاف جدوجهد لاءِ تمام ضروري آهي ته سنڌ جا گهڻ گهرا انفرادي ۽ گروهي سطح تي بنيادي تبديليءَ واري عمل لاءِ ننڍيون ننڍيون اڳڀرايون ڪري مسئلن جا متبادل حل متعارف ڪرائن.
(روزاني ڪاوش- 21 مئي 2010ع)