داخليت پسنديءَ جي ڌٻڻ ۾ ڪريل سنڌي سماج
۾ سڌارا ڪيئن ايندا؟
سنڌ جي بقا ۽ اوسر لاءِ جيڪا ڳالهه سڀ کان خطرناڪ آهي، اها آهي سنڌي سماج ۾ ڇانيل طويل جمود، جيڪو کُٽڻ جو نالو ئي نٿو وٺي. انساني تاريخ جي سڀ کان تيز رفتار ترقي واري اڄوڪي دور ۾ نيم قبائلي ۽ نيم جاگيرداراڻي بنيادن تي بيٺل سنڌي سماج جي عمارت گهڻو جٽاءُ ڪندي ان جو اندازو لڳائڻ ان ڪري مشڪل آهي جو ان جهرندڙ ۽ ڊهندڙ عمارت کي ڪيترن ڏهاڪن کان رياستي ٿوڻيون مليل آهن. جيستائين سنڌ واسي انهن ٿوڻين کي پٽي نه اڇلائيندا ۽ موجوده سماج ۾ ڪا بنيادي ڌونڌاڙ نه آڻيندا، سنڌ جي ترقي ۽ اڳڀرائي رڳو هڪ خواب ئي رهندي. سنڌ جي ويجهي ماضيءَ ۾ تاريخ جو جيڪو بدترين سانحو سنڌ کي پيش آيو، اهو هيو ننڍي کنڊ جو ورهاڱو انگريز ننڍو کنڊ ڇڏڻ وقت جيڪڏهن سنڌ کي پنهنجي اصلوڪي حيثيت يعني آزاد وطن واري حيثيت ۾ ڇڏين ها ته اڄ سنڌ تاريخ جي ڪنهن ٻئي دور ۾ هجي ها. ورهاڱي کانپوءِ لکين ڌارين جي لوڌ اچڻ ۽ پاڪستان اندر شائونسٽ ٽولي جو اقتدار تي قابض ٿي وڃڻ سنڌ لاءِ ٻه وڏيون مصيبتون ثابت ٿيون، جن جي نتيجي ۾ نه ڄاڻ اڃا ڪيترين نسلن کي ڀوڳڻو پوندو.
ورهاڱي کانپوءِ سنڌ سان ڪيل هاڃن جي تفصيل ۾ وڃڻ لاءِ ته ڪتاب لکجن ته به ٿورا ٿي پون، پر سنڌ سان جيڪا اصل دشمني هن ملڪ جي اختيار ڌڻين ڪئي، سا آهي سنڌ اندر جاگيرداراڻي ۽ قبائلي سماجي ڍانچي کي برقرار رکڻ ۽ ان کي سياسي طاقت وسيلي هٿي ڏين. زمينن تي والار، ڌارين جي آبادڪاري ۽ قدرتي وسيلن جي ڦرلٽ جهڙن مسئلن کي ته سنڌ منهن ڏئي سگهي ها، پر سنڌي سماج ۾ اندروني ڪمزورين جا بنياد مضبوط ڪري ان کي اندروني طور ايترو هيڻو ۽ بي پهچ بنايو ويو آهي جو اڄوڪي سڌريل دنيا جي ڀيٽ ۾ سنڌي سماج ڄڻ يورپ جي اونداهي دور جي باقيات نظر اچي ٿو. ملڪ جي سياڻن اقتدار ڌڻين کي پتو هو ته جيستائين سنڌي سماج کي اندروني طور مڏو ۽ اپاهج نه رکبو، سنڌي قوم کي غلام بڻائي رکڻ مشڪل هوندو. ان مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ هيٺيان مکيه طريقا استعمال ڪيا ويا:
* سنڌ ۾ جديد تعليم جا ادارا نه قائم ڪيا ويا ۽ سرڪاري شعبي ۾ قائم ٿيل ادارن کي يرغمال رکيو ويو.
* سنڌين کي شهرن ۾ داخل ٿيڻ کان روڪڻ لاءِ شهري ملڪيتون ڪليمن ۾ نيلام ڪري اهو تاثر ڏنو ويو ته سنڌي پنهنجا ڳوٺ ڇڏڻ لاءِ تيار ناهن.
* سنڌ جي ٻهراڙين ۾ زرعي سڌارا آڻي جاگيرون ختم ڪرڻ بجاءِ وڏيرن کي قرض ۽ ٻيون سهولتون ڏئي سنڌي سماج کي وڏيرن جي غلامي هيٺ رکيو ويو.
* وڏيرن کي سگهارو ڪرڻ لاءِ کين سياسي مکيه ڌارا ۾ آڻي کين عوام مٿان قبضي جو آئيني ۽ قانوني حق ڏنو ويو.
* مقامي انتظاميا، ٿاڻن ۽ ڪچهرين کي سڌي اڻ سڌي طرح سندن حوالي ڪري سنڌ کي جاهلاڻي وڏيرا شاهي جو غلام بڻايو ويو.
* پارلياماني جمهوريت جي اوسر کي روڪي سياسي عمل مان وچولي طبقي جي ڪردار کي ختم ڪري ملڪي ڪاروهنوار ۾ ابن الوقت وڏيرن کي سگهارو بنايو ويو. بنيادي جمهوريت ۽ اقتدار جي هيٺين سطح تي منتقليءَ جي نالي تي سياست وڏيرن حوالي ڪئي وئي.
* سنڌ جي ٻهراڙين کي صنعتي ترقي کان محروم رکي ٻهراڙين ۾ جديد بنيادن بجاءِ مدي خارج زرعي پيداواري سرشتي کي هٿي ڏني وئي، جيڪو پنهنجي مزاج ۾ ترقي دشمن آهي.
* ٻهراڙين ۾ هنري سکيا جا دروازا بند ڪري سنڌي سماج ۾ جديد هنرن جي اوسر کي روڪي ڏيهه پرڏيهه ۾ سنڌين جي ٻاهرنڪرڻ جا رستا روڪيا ويا.
* ٻهراڙين ۾ ڌاڙيل ۽ شهرن ۾ دهشتگرد بڇي ٻهراڙين ۾ مڊل ڪلاس جي اوسر کي ڪاپاري ڌڪ هنيو ويو.
اهي ۽ ان جهڙا ٻيا انيڪ طريقا استعمال ڪري ان ڳالهه کي يقيني بنايو ويو ته تبديلي جي بنيادي محرڪ يعني وچولي طبقي جي اوسر اڳيان بند ٻڌي سنڌي سماج کي اهڙي داخليت پسند کڏ ۾ اڇلايو وڃي، جتي ٿورا گهڻا پڙهيا لکيا ماڻهو ٻيو ڪجهه نه ڪري سگهڻ کانپوءِ رڳو پنهنجي ماضي جا گيت ڳائڻ ۾ رُڌل رهن. اهوئي سبب آهي جو اسان جي لکڻين ۽ تقريرن ۾ موهن جي دڙي جي تهذيب، شاهه لطيف جي شاعري، ايشيا جي وڏي ۾ وڏي تنظيم، ايشيا جي وڏي ۾ وڏي ڍنڍ وغيره جهڙيون پناهگاهون ڀريل نظر اچن ٿيون. انهن ۾ ڪٿي به ايڪيهين صديءَ جي حقيقت سان ٺهڪندڙ ڪاميابين جو ذڪر نٿو ملي. فني ماهر، سائنسدان، نئين کوجنا، نئين ايجاد، ٽيڪنالاجي، خانگي شعبي جا ڪامياب ادارا وغيره اسان جو ايڪڙ ٻيڪڙ حوالو به نٿا بڻجن. جديد سماجي ترقيءَ جا بنيادي اهڃاڻ اسان جي منظر نامي تان غائب آهن. ٻي مهاڀاري لڙائي کانپوءِ دنيا ۾ ترقي جي ميدان ۾ ٿيل معجزن جا ٽي بنيادي محرڪ آهن يعني ٽيڪنالاجي، موڙي ۽ هيومن ريسورس، پندرهين صديءَ کان پوءِ واري يورپ ۽ ويهين صديءَ جي پٺين اڌ واري چين، جاپان ۽ ڀارت جي اوسر جا بنيادي محرڪ اهي ئي آهن. البت يورپ جي معاملي ۾ فن، فڪر ۽ فلسفي وارا پاسا به ڳڻي سگهجن ٿا، ڇو ته انهن محرڪن يورپ کي ان ذهني غلامي مان آجو ڪرايو، جنهن جي آڌار تي اڳتي هلي ٽيڪنالاجي، موڙي ۽ انساني وسيلن اولهه جي سماج کي دنيا ۾ ترقي جو هڪ مثال ۽ نمونو بنائي ڇڏيو. انهن ٽن بنيادي محرڪن کي ڏسجي ته اڄوڪي سنڌ ڪنهن ڳاڻيٽي ۾ ئي ناهي، بلڪه خود پاڪستان به ڪنهن به ڪاٿي ۾ ناهي. آمريڪا ۽ يورپ کان پوءِ دنيا ۾ جيڪي نيون طاقتون اسري رهيون آهن، تن ۾ حوالي طور چين، جاپان، ڀارت، روس، برازيل ۽ ترڪي وغيره جو ذڪر ٿئي ٿو.
ايشيا جي تناظر ۾ ڏسجي ته چين ترقيءَ جو هڪ اهڙو نمونو ٿي اڀريو آهي، جنهن تي اولهه ۽ آمريڪا جا ماهر به حيران آهن. تاريخ ۾ وڃي چين جو مطالعو ڪرڻ سان پتو پوي ٿو ته اهو سنڌ کان به وڌيڪ داخليت پسند سماج رهيو آهي ۽ ٽيهه چاليهه سال اڳ تائين به دنيا جي مکيه ڌاري کان گهڻو ڪٽيل هو. جيتوڻيڪ پندرهين صديءَ ۾ چين ڪن حوالن سان يورپ کان اڳڀرو هو، پر اڳتي هلي داخليت پسند قوتن ان کي ترقي جي مکيه ڌارا کان ڪٽي ڇڏيو. سنڌي سماج جي ترقيءَ جي حوالي سان چين جي سماجي صورتحال جو هڪ مختصر جائزو ڪارائتو ٿيندو. پندرهين صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ 1492ع ڌاري ڪرسٽوفر ڪولمبس انساني تاريخ جي اهم ترين سامونڊي سفر تي اسهيو. آمريڪا ڳولي لهڻ سبب ان سفر جو تاريخ ۾ تمام گهڻو حوالو ملي ٿو، پر گهٽ ماڻهن کي خبر آهي ته ان کان ستاسي سال اڳ چيني ايڊمرل ”زينگ هي“ (Zhang he) به ساڳئي قسم جو سفر شروع ڪيو هو. ان زماني ۾ سندس ٻيڙو يورپي سياحن ڪولمبس ۽ واسڪو ڊي گاما کان گهڻو وڏو هو. ڪولمبس جي ٻيڙي ۾ چار ٻيڙيون ۽ 150 ملاح هئا، جڏهن ته 1405ع ۾ زينگ هي جي ٻيڙي ۾ 317 ٻيڙيون ۽ 28 هزار ماڻهو هئا. سندس ٻيڙي جو وڏي ۾ وڏو جهاز Treasure Ship ڪولمبس جي جهاز کان چؤڻو وڏو هو، جنهن ۾ نوَ سڙهه هئا. سندس هر جهاز کي ٺاهڻ لاءِ ٽي سؤ ايڪڙ ٻيلو وڍي ڪاٺ ڪٽڻو پيو. ان دور جي چيني ٻيڙي جي تفصيل پڙهي اڄ به اچرج لڳي ٿو. زينگ هي 1405ع ۽ 1433ع جي وچ ۾ ڏکڻ ايشيا ۽ هندستاني سمنڊ جا ست سفر ڪيا. بدقسمتيءَ سان 1430ع جي ڏهاڪي ۾ چين اندر نئون شهنشاهه آيو، جنهن ان قسم جون سامونڊي مسافريون بند ڪرائي ڇڏيون ۽ اهڙي طرح چين ۾ کوجنا ۽ پرڏيهي واپار جا دروازا بند ڪيا ويا. سن 1500ع ۾ عدالت کان حڪم جاري ڪرائي ٻن سڙهن کان وڏو ٻيڙو ٺاهيندڙ لاءِ موت جي سزا جو اعلان ڪرايو ويو. 1525ع ۾ ساحلي عملدارن کي حڪم مليو ته سمنڊ ڏانهن جيڪو ٻيڙو وڃي ان کي تباهه ڪيو وڃي. 1551ع ۾ ته گهڻِ سڙهي جهاز کي ڪنهن به مقصد لاءِ سمنڊ ۾ داخل ٿيڻ تي پابندي وڌي وئي. 1644 ۾ چنگ خاندان جي حڪمراني ۾ ان روايت کي اڳتي وڌائيندي چين جي ڏاکڻي ساحل تي 700 ڪلوميٽر ڊگهي پٽيءَ کي ساڙائي نيست ڪيو ويو. اهڙي طرح ٻاهرين دنيا ڏانهن چين جي اچ وڃ بند ٿي وئي ۽ چين جي شپنگ واري صنعت برباد ٿي وئي جڏهن ته ان ساڳئي عرصي دوران يورپي ٻيڙا چين ۽ ڀارت جي آس پاس اچ وڃ ڪندا رهيا ۽ اڳتي هلي ان خطي جي سڀ کان وڏي طاقت بڻجي ويا. ڪجهه تاريخدانن جو خيال آهي ته جيڪڏهن چين ان وقت داخليت پسند شهنشاهيت جي ور نه چڙهي ها ته اڄ تاريخ جو وهڪرو گهڻو مختلف هجي ها.
جيتوڻيڪ چين ۽ هندستان آباديءَ جي لحاظ کان وڏا ملڪ هجڻ سبب مجموعي پيداوار ۾ يورپ کان به اڳتي نڪري ٿي سگهيا، پر داخليت پسند سماجن ۽ ترقي جي ويري شهنشاهن انهن ملڪن کي پنهنجي سرحدن تائين محدود ڪري ڇڏيو ۽ واپار ۽ صنعت کان ڪٽجڻ سبب انهن ۾ ترقي جو عمل ٺپ ٿي ويو هو. يورپ ان جي ابتڙ دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ تائين پهتو. ڪالونين وسيلي ڪچي مال، سستي پورهئي، موڙي ۽ ٽيڪنالاجي ۾ ترقي وسيلي ان دنيا تي پنهنجو ڌاڪو ڄمايو. ان جو اندازو ان حقيقت مان لڳائي سگهجي ٿو ته 1350ع کان 1950ع جي وچ وارين ڇهن صدين دوران چين ۽ هندستان جي ترتيبوار في ماڻهو گهرو پيداوار 600 ۽ 550 ڊالرن تائين محدود رهي، جڏهن ته يورپ ۾ ان مد 594 سيڪڙو اوسر ڪئي۽ ان جي في ماڻهو گهرو پيداوار ان عرصي دوران 662 ڊالرن مان وڌي 4،594 ڊالرن تائين وڃي پهتي. ٽيڪنالاجي جو فرق ايترو هو جو يورپ 13 هين صدي ۾ مشيني گهڙيال ايجاد ڪري وقت کي ماپڻ جو انقلابي قدم کڻي چڪو هو، جڏهن ته چين ۾ اهو گهڙيال پورچوگيز 16 هين صديءَ ۾ کڻي آيا ته بيجنگ ۾ ان وقت به پاڻيءَ وارو مدي خارچ گهڙيال استعمال ٿي رهيو هو. چين ڪيتري قدر داخليت پسند هو، ان جوهڪ ٻيو مثال 1736ع کان 1795ع تائين چين تي حڪمراني ڪندڙ چن لانگ بادشاهه طرفان جارج ٽئين کي اماڻيل هڪ خط آهي، جنهن ۾ هن برطانيا پاران واپار جي درخواست ٿڏيندي لکيو هو ته اسان وٽ اوپرين ۽ پرڏيهي شين لاءِ گهڻي جڳهه موجود ناهي ۽ اسان کي اوهان جي مصنوعات جي ڪا ضرورت به ناهي. اهڙي طرح چين دنيا جي مکيه ڌاري کان هڪ ڊگهي عرصي تائين ڪٽيل رهيو. 1840ع تائين چين باقي دنيا کان واپار ۽ معيشت جي حوالي سان ڪٽيل رهيو. سواءِ روس سان محدود واپار جي چين دنيا ۾ ڪنهن به ملڪ سان ڪا ڏيتي ليتي نه ڪندو هو. برطانيا ان دور ۾ ڏور اوڀر ۾ صرف چين تي قبضي کان محروم رهيو. ان چين تي زبردستي آفيمي جنگيون مڙهي واپاري رعايتون حاصل ڪيون، جنهن سان پهريون ڀيرو چين ۾ معاشي ۽ سياسي اٿل پٿل آئي. ويهين صديءَ ۾ ڪميونسٽ انقلاب اچڻ کانپوءِ به چين اولهه ۽ آفريڪا واري سرمائيدار بلاڪ کان بلڪل الڳ رهيو. 1978ع ۾ ڊينگ زيائو پينگ جديد چين جا بنياد رکندي بنيادي معاشي سڌارن جو اعلان ڪيو ۽ چين ڪنهن ستل ديوَ جيان جاڳي اٿيو. 1978ع تائين ساليانو رڳو 200 ايئرڪنڊيشنر ٺاهيندڙ چين پاءُ صدي پوءِ 2005ع ۾ پوڻا پنج ڪروڙ ايئرڪنڊيشنر ٺاهي رهيو هو. اڄ دنيا ۾ تيز رفتاريءَ سان اسرندڙ پهريان ويهه شهر چين ۾ آهن. اڄ ڪوئلي، اسٽيل ۽ سيمينٽ جو دنيا ۾ وڏي ۾ وڏو پيداواري ملڪ چين آهي. 2005ع ۾ چين اندر 28 ارب چورس فوٽ زمين اڏوات هيٺ هئي. دنيا جي مشهور ترين آمريڪي ڪارپوريشن وال مارٽ ساليانو 18 ارب ڊالرن جون شيون چين مان گهرائي ٿي. هن وقت بدترين اقتصادي بحران دنيا تي ڇانيل آهي، پر چين وٽ ڏيڍ کرب ڊالرن جو پرڏيهي ناڻو موجود آهي.
ڪجهه ڏهاڪن اندر ايڏي وڏي تبديلي جو بنياد رڳو ڊينگ زيائو پينگ پاران پرڏيهي واپار ۽ سياسي رابطن جا دروازا کولي داخليت پسند سياسي، معاشي ۽ سماجي ڍانچي ۾ انقلابي تبديلي آڻڻ هو. يورپ جي نئين سجاڳي وارو دور ۽ چين جي اوسر جي ويجهي تاريخ سنڌ جي مستقبل جون راهون جوڙڻ لاءِ اهم ترين مطالعو ثابت ٿي سگهن ٿيون. جيتوڻيڪ موجوده ملڪي ڍانچي ۾ سنڌ بدترين غلامي جو شڪار آهي ۽ پنهنجي حال يا آئيندي بابت ڪي به فيصلا ڪري سگهڻ جي وٽس طاقت ناهي، پر سنڌ جي سياسي قيادت ۽ گهڻ گهرن کي سنڌي سماج جي ترقيءَ کي درپيش اندروني ڪمزورين کي ضرور سمجهڻ گهرجي، جيئن سنڌ جي حقن جي جدوجهد جا صحيح رخ جوڙي سگهجن. پنهنجي هاڻوڪي جوڙجڪ ۽ شڪل شبيهه ۾ سنڌي سماج سڌريل ته ٺهيو، سکڻو اسرندڙ يا ترقي دوست سماج به ناهي. هتي آڱرين تي ڳڻڻ جيترن روشن خيال ۽ مستقبل پسند ماڻهن نه پر مجموعي سماجي صحت جي ڳالهه ڪري رهيا آهيون. جيڪڏهن سنڌي سماج جي گهاڙيٽي ۾ اهي بنيادي تبديليون نه آيون ته پوءِ تلخ حقيقت اها آهي ته رڳو عظيم ماضي، موهن جي دڙي ۽ شاهه لطيف جي شاعريءَ جو موجود هجڻ، اسان کي نئين دنيا ۾ باوقار جياپو ڏئي نه سگهندا. ان لاءِ ضروري آهي ته سنڌ، شاهه لطيف جي فڪر ۽ موهن جي دڙي جي ترقي جي بنيادن کي به سمجهي ۽ انهن کي عقيدي پرستي بجاءِ عمليت پسنديءَ جو حوالو بڻائي. منهنجي نظر ۾ سنڌ جي اسرڻ ۽ سڌرڻ ۾ خارجي جيتريون ئي اهم رنڊڪون اندروني آهن. اها حقيقت آهي ته اندروني رنڊڪن کي برقرار رکڻ ۾ تمام وڏو ڪردار خارجي قوتن (رياستي ادارن) جو آهي، پر انهن رنڊڪن جي باوجود سنڌ کي ان مان نجات جون راهون ڳولڻيون پونديون.
(روزاني ڪاوش- 15 ڊسمبر 2008ع)