سنڌ ۾ سماجي جمود جو انت آڻڻ لاءِ مڊل ڪلاس
ڪهڙو ڪردار ادا ڪري؟
جيستائين سنڌ جي سماج بيهڪ ۽ جوڙجڪ ۾ ڪا وڏي اٿل پٿل نه ايندي تيستائين سنڌ تان آزارن جا انواع ختم نه ٿي سگهندا. سنڌ ۾ سماجي جمود جي عمر ايڏي ڊگهي ٿي چڪي آهي، جو ان تبديل ٿيندڙ عالمي وايو منڊل ۾ سنڌ کي سينواريل تلاءُ ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آهي. اتي ان حقيقت کي به ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته سنڌي سماج جو اهو جمود جن طاقتن جي ڪارڻ اڻ کٽ ٿيندو پيو وڃي، تن کي هڪ منظم رياستي ڍانچي جي پوئيواري حاصل آهي. اندروني سطح تي سنڌي قوم انهن قوتن کي نه رڳو قبول نه ڪيو آهي پر جڏهن به ان کي پنهنجي راءِ جي آزاديءَ سان اظهار جو موقعو مليو آهي، هن غير معمولي ٻڌيءَ جو مظاهرو ڪندي انهن طاقتن کي ٿڏيو به آهي. 1988ع ۽ 2008ع واريون چونڊون ان ڳالهه جو ثبوت آهي ته مٿي تي عرش رکي گهمندڙ وڏيرا ضمانتون بچائڻ ۾ پورا هئا. ٻنهي موقعن تي انهن قوتن کي پورا ڏهاڪو سال رياستي ڍانچي طرفان اڻ کٽ اختيار به مليل هئا، ان جي باوجود به هو انهن ئي ضلعن ۽ تڪن ۾ نڪرڻ کان محروم هئا، جتي سندن ڪارو راڄ انگريز دور جي ڪالونيل راڄ جي ياد ڏياريندو آهي. سنڌي سماج جي اها اندروني سگهه هڪ وڏي اميد آهي، جيڪا تبديلي ۾ ويساهه ڏياري ٿي.
ڊگهي سماجي جمود مان جان آجي ڪرائڻ جو سڀ کان اثرائتو ذريعو منظم روشن خيال سياسي تحريڪون هونديون آهن. ان لحاظ کان ڏسجي ته سنڌ ۾ تبديليءَ جو ذريعو بڻجي سگهندڙ ڌريون ڪمزور پوزيشن ۾ آهن. سنڌ ۾ سياست جون ٻه مکيه ڌارائون آهن، هڪ اقتدار جي سياست ڪندڙ ۽ ٻيون اقتداري ايوانن کان ٻاهر رهي سنڌ جي حقن جي جدوجهد جون دعويدار ڌريون. سنڌ ۾ اقتدار جي سياست ڪندڙ سڀ کان وڏي ۽ سڀ کان سگهاري ڌر پيپلز پارٽي آهي، جيئن ته پنهنجي جوڙجڪ ۽ مزاج ۾ پيپلز پارٽي جاگيردار طبقي ڏانهن جهڪاءُ رکندڙ آهن، تنهن ڪري اها سنڌي سماج ۾ جمود جي ذميوار قوتن جي پناهه گاهه آهي ۽ ان مان سنڌي سماج ۾ بنيادي تبديليون آڻڻ واري سياست جي گهڻي اميد نٿي ڪري سگهجي. ٻئي طرف هيٺين ۽ وچولي طبقي جي نمائندگي ڪندڙ قومپرست ڌريون آهن، پنهنجي جوڙجڪ ۽ مشن جي اعتبار کان سماجي جمود خلاف جدوجهد جو ميدان هنن ڌرين کي سنڀالڻ گهرجي ها، پر بدقسمتيءَ سان اهي پنهنجو تاريخي ڪردار ادا ڪرڻ جي قابل نه رهيون آهن. ان صورتحال ۾ سنڌ اندر سماجي ڍانچي جي تبديليءَ واريون طاقتون اها تاريخي گهرج پوري ڪرڻ جهڙيون نه آهن، جيڪا نهايت منجهائيندڙ صورتحال آهي سوال آهي ته ان صورتحال ۾ ڇا ڪجي؟
آئيڊيل صورت ۾ ته سنڌ جي اندر متبادل سياسي ادارا جنم وٺن، جيڪي وقت جي گهرج سان ضرور جنم وٺندا، پر تيستائين هن عبوري مرحلي ۾ ڇا ڪرڻ گهرجي. يعني اهو مرحلو، جتي سنڌ جي روشن خيال مڊل ڪلاس کي اڳتي وڌي هڪ مضبوط وطن دوست گروهه جو ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي. جيستائين ان طبقي کي ڪو اثرائتو ۽ ساکائتو سياسي پليٽ فارم مهيا ٿئي، ان کي سماجي تحرڪ پيدا ڪرڻ لاءِ سرگرم رهڻ گهرجي. هن وقت تمام گهڻي اهميت آهي سياسي طور متحرڪ رهڻ جي. جيڪڏهن تحرڪ بند ٿيو ته مايوسي ان جي جاءِ والاريندي. هن وقت ضرورت آهي ته سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ مڊل ڪلاس ڪي اهڙا فورم جوڙي، جيڪي سنڌ جي سياسي حقن يا مقامي سطح جي مسئلن بابت تي ئي هجن پر انهن جو سرگرم رهڻ اهم آهي.
خوش قسمتيءَ سان سنڌ ۾ هڪ متحرڪ ميڊيا موجود آهي، جيڪا ڪيترين ئي ڪمزورين جي باوجود هن قسم جي صورتحال ۾ هڪ وڏو سهارو بڻيل آهي. ان کان سواءِ اي ميل ۽ انٽرنيٽ جي پهچ سبب ڪميونيڪشن جا زبردست موقعا فراهم ٿيل آهن. هاڻي ضلعي يا ڊويزن سطح تي عوامي صفن ۾ ڪم ڪندڙ فرد يا ادارا اڪيلائي ۾ واڪا نه ڪندا رهندا. انهن سمورن موقعن کي سياڻپ سان استعمال ڪرڻ گهرجي. سنڌ جي هر ننڍي وڏي ڳوٺ ۾ هاڻي يونيورسٽين جا شاگرد موجود آهن. اهڙي طرح ضلعي سطح جي شهرن ۾ اين جي اوز ۽ ٻيا غير رسمي گروپ موجود آهن، جيڪي ٿوري ڪوشش سان بنا ڪن گهڻن وسيلن جي گهرج جي اهو ڪردار ادا ڪري سگهن ٿا. مقامي سطح تي سماج ۾ بهتري آڻڻ لاءِ تعليم، صحت، روزگار لاءِ هنري سکيا، انساني ۽ شهري حقن بابت ساڃاهه پيدا ڪرڻ، شهرن ۾ صفائي سٿرائي جي انتظامڪاري جهڙن ڪمن ۾ هي فورم نهايت اهم ڪردار ادا ڪري سگهن ٿا. مثال طور سنڌ اندر اٽڪل ساڍا ست هزار پرائمري اسڪول مڪمل طور بند ٻڌايا وڃن ٿا، جن مان اڍائي هزار اسڪول ٻيهر کولڻ جي به دعويٰ ڪئي ويئي آهي. 70ع جي ڏهاڪي ۾ سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن (سگا) سماجي رضاڪارن جي هڪ وڏي جٿي کي جنم ڏنو، جن پرائمري تعليم ۽ ”جمعا ڪلينڪن“ وسيلي سنڌ جي ٻهراڙين ۾ تبديليءَ جي هڪ زبردست لهر آندي. جيڪڏهن اها تبديليءَ ايڏي بي معنيٰ هجي ها ته جنرل ضياءُ کي ان تي بندش لڳائڻ جي ضرورت پيش نه اچي ها. هن وقت سنڌ کي ان قسم جي ئي هلچل جي ضرورت آهي. جيڪڏهن هر تعلقي يا ضلعي ۾ سرگرم نوجوان رڳو ڏهن بند ٿيل اسڪولن کي کولرائڻ جي مهم ئي شروع ڪن ته به سنڌي سماج ۾ هڪ وڏي ڌونداڙ آڻي سگهجي ٿي. اهي فورم جيڪڏهن ٿوري وڌيڪ ڪوشش ڪن ته ٻهراڙين ۾ انگريزي ۽ ڪمپيوٽر جي سکيا کي عام ڪري سگهن ٿا، جيڪي اڄوڪي چٽاڀيٽي جي بنيادي گهرج آهن. انهن سمورن ڪمن کي الڳ الڳ ڪري ڏسبو ته شايد سياسي لحاظ کان غير اهم يا گهٽ اهم نظر اچن، پر انهن کي گڏائي هڪ لهر جي شڪل ۾ ڏسجي ته انهن جي تمام گهڻي اهميت آهي. مثال طور، سنڌي ادبي سنگت طرفان سنڌي ٻوليءَ لاءِ هڪ مهم هلي رهي آهي، جنهن هيٺ سنڌ جي ڪيترن ئي ننڍن وڏن شهرن ۾ مذاڪرا منعقد ٿيا آهن ۽ هاڻي ملڪ جي صدر کي هڪ لک اهڙا ڪارڊ سنڌ واسين ذريعي موڪلڻ جي شروعات ڪئي پئي وڃي، جنهن ۾ سنڌي ٻوليءَ کي ملڪ جي قومي ٻولين ۾ شامل ڪرڻ جو مطالبو ڪيل آهي. هڪ سياسي تنظيم ڪجهه علائقن ۾ دڪانن مٿان بورڊ سنڌيءَ ۾ لڳرائڻ جي مهم شروع ڪئي آهي. سنڌ ۾ ڪجهه نيم سياسي فورم وقت بوقت سنڌ جي اهم مسئلن تي مختلف سرگرميون ڪندا پيا آهن. نامياري ليکڪ ۽ وڪيل ضمير گهمري سنڌ جي ڪوئلي جي مسئلي تي ڪورٽ ۾ پٽيشن داخل ڪرائي آهي. ڪجهه اين جي اوز ڪارو ڪاري خلاف زبردست مهم شروع ڪري ڇڏي آهي. اهڙي طرح ننڍي وڏي سطح جا ٻيا انيڪ اهڙا ڪم ٿي رهيا آهن، جن سنڌي سماج کي سينوارجڻ کان ڪنهن نه ڪنهن حد تائين بچائي رکيو آهي، پر اُن هلچل کي وڌيڪ تيز ڪرڻ ۽ منظم ڪرڻ جي ضرورت آهي. ڇو ته وڏيرڪو راڄ رياستي حڪومتي سرپرستيءَ هيٺ ڏينهون ڏينهن سگهه حاصل ڪري رهيو آهي. ان راڄ جي منظم سرپرستيءَ جو ڪمال اهو آهي جو يارنهن سال مشرف حڪومت جو حصو رهي سنڌ واسين سان جٺيون ڪندڙ ۽ شهيد بينظير جي جنازي نماز پڙهائڻ جي به اجازت نه ڏيندڙ ماڻهو هاڻي جمهوري قافلي ۾ نه رڳو شريڪ ٿي رهيا آهن، پر ڪن جي ته اڳوڻي شان شوڪت به بحال ٿي رهي آهي. ان قسم جي وايومنڊل ۾ سنڌ کي هاڻي پيپلز پارٽي جي آسري اکيون ٻوٽي ويهي نه رهڻ گهرجي. بينظير ڀٽو جي شهادت کان پوءِ پيپلز پارٽي گذريل هڪ سال اندر جيڪا ڪارڪردگي ڏيکاري آهي، ان مان واضح ٿي ويو آهي ته سنڌ کي بهتر متبادل سياسي پليٽ فارم جي ضرورت آهي. مڊل ڪلاس جي اڄوڪي نسل جيڪڏهن پنهنجو وطن دوست ڪردار ذميواريءَ سان نه نڀايو ته ايندڙ وقت وڌيڪ اوکو ثابت ٿيندو. جيستائين سنڌ ۾ منظم مڊل ڪلاس هيٺين سطح تي عوام کي اڳواڻي فراهم نه ڪندو، سنڌ مٿان وڏيرا شاهيءَ جو ڪارو راڄ ختم نه ٿي سگهندو، جيڪو سنڌين جو بدترين دشمن آهي. بنيادي طور سماج ۾ اهڙن ماڻهن جي گروهه کي منظم ڪرڻ جي ضرورت آهي، جيڪو جمود کي للڪاري. يورپ جي نئين سجاڳيءَ واري دور جي هلچل سچ ته سنڌ واسين لاءِ هڪ اتساهيندڙ مثال آهي. سائنسدانن، فلسفين ۽ ليکڪن جنهن ريت پندرهين صدين تائين يورپ تي قابض ڪليسا ۽ بادشاهت جي تختا ڪڍيا، سنڌ کي به ان ئي نوعيت جي جدوجهد جي ضرورت آهي.
ڪاپرنيڪس جو اهو چوڻ ته زمين ڪائنات جو مرڪز ناهي، رڳو سائنسي کوجنا جو معاملو نه هيو پر ان ڪليسيا جي انهن بنيادن کي لوڏي وڌو، جنهن سان پادري ۽ بادشاهه گڏجي مخلوق کي بي زبان جانورن جي ڌڻ جيان هلڪيندا هئا. جهڙو قبضو يورپ تي چرچ جو هئو، اهو شايد اسان اڄ جي دور ۾ تصور به نٿا ڪري سگهون. پر ان جي باوجود روشن خيال فردن يورپ ۾ تاريخ جي اها شاندار تبديلي آندي، جنهن ان کي دنيا جي سڀ کان سگهاري طاقت ۾ تبديل ڪري ڇڏيو. تنهن ڪري سياسي ادارن جي ڪمزوري يا قيادت جي اڻ هوند کي بنياد بڻائي هٿ تي هٿ رکي ويهڻ بدران مستقل مزاجيءَ سان تبديليءَ جي عمل کي جاري رکڻ انتهائي ضروري آهي. حالتن جون تقاضائون سياسي ادارن ۽ قيادتن کي جنم ڏئي سگهن ٿيون، پر ان لاءِ سياسي تحرڪ جو تسلسل بنيادي ضرورت آهي. سنڌ ۾ اهو تحرڪ ويجهي ماضيءَ ۾ ون يونٽ جي دور کان شروع ٿيو ۽ چئن پنجن ڏهاڪن ۾ ان سنڌ لاءِ نهايت اهم ڪردار ادا ڪيو آهي. ان ڪردار کي وڌيڪ منظم ۽ حڪمت عمليءَ هيٺ آڻڻ جي ضرورت آهي، جيئن گهٽ ۾ گهٽ وقت اندر وڌيڪ ۽ بهتر نتيجا حاصل ڪري سگهجن.
سنڌ جي سماجي ڍانچي ۾ تڪڙي تبديليءَ لاءِ ڪجهه ٻين ڪمن جي به ضرورت آهي. هڪ اهم ضرورت ٻهراڙين مان شهرن ڏانهن وڌڻ آهي. جيئن ته هڪ منظم سازش هيٺ سنڌ ۾ ٻهراڙين ۽ نيم شهري علائقن کي ترقي نه ڏياري وئي آهي، تنهن ڪري سنڌ جو سماجي جمود ٻهراڙين ۾ وڌيڪ گهرو ٿيو آهي. گذريل ڏهاڪي کان وڌندڙ آبادي، بيروزگاري، زراعت جي اوسر کي ڌڪ لڳڻ ۽ بدامنيءَ ڪارڻ سنڌ جي ٻهراڙين مان شهرن ڏانهن اچ وڃ وڌي آهي. اهو عمل انتهائي ضروري آهي. وڏيري ۽ پوليس جي ٻٽي راڄ ۾ نابود ٿي ويل ٻهراڙين کي جمود جي ڌٻڻ مان ڪڍڻ لاءِ ضروري آهي ته ماڻهو شهرن ڏانهن منقتل ٿين. ان جو مطلب اهو ناهي ته ماڻهو ٻهراڙين کي خالي ڪري، انهن سان رشتا ناتا ختم ڪري ڇڏين، پر ٻهراڙين کي ذهني ۽ شعوري طور شهرن سان ڳنڍڻ لاءِ شهرن ۾ ڪاروبار ڪرڻ، ملڪيتون وٺڻ ۽ لهه وچڙ کي وڌائجي، جيئن مدي خارج روين ۾ ڪي ڏار پئجي سگهن. ماڻهن کي احساس ٿئي ته ڳوٺن ۾ گهر ويهي ڪجهه نه ڪرڻ جي پگهار کڻڻ عزت جوڳي ڳالهه نه پر هڪ ملامت جوڳو آهي. اهي ۽ ان قسم جا ذهني تبديليءَ وارا ٻيا احساس ذهنن کي تڏهن جنجهوڙيندا، جڏهن ٻهراڙين جا ماڻهو چٽاڀيٽي ۽ سخت محنت واري ماحول ۾ ڪجهه وقت گهاريندا. جيستائين ٻهراڙين جا ماڻهو ٻنيءَ کان اوطاق ۽ اوطاق کان گهر واري چڪر مان آجا نه ٿيندا، انهن جي ذهنن جو دريون نه کلنديون. اها صورتحال ننڍن شهرن ۾ ٿوري فرق سان هن ريت موجود آهي ته گهر کان سرڪاري آفيس، آفيس کان هوٽل ۽ هوٽل کان واپس گهر وارو چڪر لکين ماڻهن جي زندگي جو معمول آهي. سالن کان ان ئي چڪر ۾ چاڪيءَ جي ڏاند جهڙي زندگي گذاريندڙ ماڻهو وڏيرڪي آدمخوريءَ جو آسانيءَ سان کاڄ بڻجن ٿا ۽ اهڙي طرح سماجي غلاميءَ جا زنجير سگهارا ٿين ٿا. ان سڄي چڪر جو بنياد سفارشي نوڪريون، حرام جي رشوتي ڪمائي، ناجائز سياسي سپورٽ، گهرن ۾ عورتن جي ڏينهن رات جي پورهئي جي استحصال جهڙا فيڪٽر آهن. انهن فيڪٽرن ٻهراڙين ۽ ننڍن شهرن ۾ ماڻهن، خاص طور تي نوجوانن کي ذهني ڪرپٽ ۽ ڪاهل بڻائي سماج جو ناڪارهه پروز بڻائي ڇڏيو آهي. شهري زندگيءَ جو متحرڪ ماحول ۽ مارڪيٽ جي چٽاڀيٽي جهالت جي ان مضبوط قلعي ۾ ڏار وجهي سگهي ٿي. تنهن ڪري نهايت ضروري آهي ته سمجهدار ماڻهو شهرن سان لهه وچڙ وڌائن ۽ شهرن ۾ رهندڙ ماڻهو پرڏيهه جا رستا ڳولين ته جيئن هو مدي خارج سماجي ڍانچي مان ذهني آجپو حاصل ڪن. ان سان لاڳاپيل هڪ ٻيو ڪم آهي، سرڪار نوڪرين واري ڪاهلي ۽ سستي واري ڪلچر مان نڪري خانگي شعبي، غير رسمي شعبي، وچولي ڪاروبار ۽ سروس سيڪٽر ۾ پير رکڻ. هي اهي شعبا آهن، جن جو بنياد ئي چٽاڀيٽي ۽ لڳاتار جاکوڙ آهن. جيڪڏهن سنڌ کي ايندڙ سالن ۾ ڪنهن باوقار قوم جي حيثيت ۾ زندهه رهڻو آهي ته پوءِ سنڌي نوجوانن ۽ وچولي طبقي جي سيڙپڪار کي پنهنجي روش تبديل ڪرڻي پوندي. ان لاءِ نوان هنر سکڻ انگريزي ۽ ڪمپيوٽر ۾ مهارت حاصل ڪرڻ ۽ پنهنجي روز مرهه جي ڪاروهنوار جا معمول بدلائڻ جي ضرورت آهي. سنڌ ۾ اڃا تائين رائج پنج صديون پراڻي طور طريقن واري زراعت ۽ سرڪاري نوڪرين واري ڪاهلي سنڌين جي ترقيءَ جي دشمن آهي. اها ڳالهه بنهه واضح آهي ته هاڻوڪو سرڪاري شعبو روزگار جون ضرورتون پوريون ڪري نه سگهندو. بدقسمتيءَ سان ٻهراڙين ۾ هنري سکيا جا مرڪز موجود ناهن ۽ حڪومت طرفان نوجوانن جي هنري سکيا جا پروگرام سياسي مداخلت ۽ ڪمزور پلاننگ سبب ڪي جوڳا نتيجا ڏيندي نظر نٿا اچن، تنهن ڪري سواءِ شهرن جو رخ ڪرڻ جو ٻيو ڪو ترت حل نظر نٿو اچي. ٻهراڙين جي ڍانچي کي صنعتي بنيادن ۾ تبديل ڪرڻ لاءِ حڪومت جي سنجيدگي اڃا تائين بيانن کان اڳتي ناهي وڌي، تنهن ڪري انهن جو انتظار ڪرڻ بجاءِ پاڻ کي ترت متبادل طور شهري معيشتن ۾ پير رکڻ لاءِ اڳڀرائي ڪرڻي پوندي. ياد رهي ته اهي ڳالهيون رڳو ماڻهن کي روزگار يا گذر سفر ملڻ واري فائدي تائين محدود ناهن. دراصل ان عمل جو حصو بڻجڻ سان سنڌي نوجوان جنهن نئين پيداواري سرشتي جو حصو بڻجندو، ان عمل سان سنڌ ۾ اهو متحرڪ مڊل ڪلاس جنم وٺندو، جيڪو وڏيرڪي پنجوڙ ۾ ڦاسايل سنڌي سماج جي ڍانچي ۾ ڪي بنيادي تبديليون آڻڻ جي اهليت ۽ سگهه رکندو. هڪ ڀيرو سنڌ جي سماجي جمود جي سينواريل تلاءُ ۾ تبديليءَ جون لهرون پيدا ٿين ته پوءِ سياسي عمل کي وڌيڪ پڙهيل لکيل ۽ سمجهدار قيادت ملي سگهندي، جيڪا باشعور سماج جي اڳيان پاڻ کي جوابدار به محسوس ڪندي. اهڙي طرح سنڌ جي قومي حقن واري سياسي جدوجهد وڏيرن ۽ اهليت جي بحران ۾ وڪوڙيل اڄوڪي مڊل ڪلاس واري قيادت جي والار کان آجي ٿيندي. تيستائين سنڌ جي سماجي ڍانچي ۾ بنيادي تبديلين لاءِ هر فرد پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻ لاءِ اڳتي وڌي.
(روزاني ڪاوش- 15 جنوري 2009ع)