ساک ۽ اهليت جي بحران جو شڪار ٿيل
قومپرست سياست
سنڌ جون قومپرست تنظيمون سنڌ جي قومي حقن جي جدوجهد جي حوالي سان نهايت اهم ڪردار ادا ڪنديون رهيون آهن. ون يونٽ جي دور ۾ قومي سڃاڻپ ۽ ٻوليءَ وارن مسئلن تي شروع ٿيل منظم تحريڪون اڳتي هلي قدرتي وسيلن، پاڻي، ناڻي ۽ ٻين معاملن تي سنڌ جي قومي حقن بابت جاڳرتا پکيڙڻ ۾ شاندار ڪردار ادا ڪنديون رهيون آهن. اهو قومپرست تحريڪن جي ئي محنتن جو ثمرآهي جو اڄ وفاقي سياست ڪندڙ ڌريون به پهريان سنڌ جي قومي حقن جي ڳالهه ڪرڻ تي مجبور آهن. جدوجهد جي ميدان ۾ شاندار ماضي رکندڙ اهي تحريڪون جنرل ضياءَ جي دور ۾ منظم رياستي مداخلت جي ور چڙهي ويون. جنرل ضياءَ رياستي تشدد ۽ رياستي ڇاڙتا پيدا ڪرڻ وارن ٻنهي طريقن سان قومي تحريڪن کي ڪمزور ڪرڻ جون ڪوششون ڪيون. ايئن هوريان هوريان قومپرست تنظيمون ٽڪرن ۾ ورهائجي پنهنجي طاقت وڃائڻ لڳيون ۽ ٻئي طرف قيادتن جي غلط فيصلن/عملن ۽ ڪرمنلز هٿان يرغمال ٿيڻ سبب اهي عوامي سطح تي پنهنجي ساک وڃائي ويٺيون. اڄ هڪ اڌ کي ڇڏي باقي تنظيمن جو سياسي گذران اخباري بيانن تي ۽ معاشي گذران ڀتن ۽ قبضن تي ٿي رهيو آهي. اها وڏي ٽريجڊي آهي جو چاليهن سالن تائين سنڌ ۾ قومپرستيءَ بابت جاڳرتا پيدا ڪرڻ کانپوءِ اڄ جڏهن سنڌ جي گهٽي گهٽي قومپرست ٿي چڪي آهي ته قومپرست تحريڪون قوم کي اڳواڻي ڏيڻ جي قابل نه رهيون آهن.
ممڪن آهي ته ڪنهن کي منهنجي راءِ سان اختلاف هجي، پر منهنجي خيال ۾ سنڌ جون قومپرست تنظيمون اڄ جي نين عالمي حقيقتن ۽ سياسي جدوجهد جي جديد تقاضائن اڳيان بنهه بي اثر ٿي چڪيون آهن ۽ جيڪڏهن هنن پنهنجي روين ۽ جدوجهد جي طريقن ۾ بنيادي تبديليون نه آنديون ته اهي نه رڳو پاڻ تاريخ جي ڪٻاڙ خاني حوالي ٿي وينديون، پر سنڌ جي گڏيل قومي مفادن جي جدوجهد کي پڻ ڪاپاري ڌڪ رسائينديون. سرد جنگ جي انت کانپوءِ اسان هڪ نئين دنيا ۾ ساهه کڻي رهيا آهيون، جنهن جون سموريون زميني حقيقتون يڪدم تبديل ٿي چڪيون آهن. هاڻي صرف حق تي هجڻ، مظلوم هجڻ ۽ تاريخي مالڪ هجڻ جي دعوائن ۽ نعرن سان مسئلا حل نه ٿي سگهندا. پريس ڪانفرنسون، اخباري بيان، عيد کان پوءِ تحريڪ هلائڻ ۽ تحريڪ جو دائرو وسيع ڪرڻ جا گٺل ڦٽل اعلان هاڻي سنڌ جي قسمت بدلائي نه سگهندا. ٿورن لفظن ۾ چئجي ته سنڌ جون قومپرست تنظيمون پنهنجي هاڻوڪي ساک ۽ اهليت سان سنڌ کي مسئلن کان نجات ڏياري نه سگهنديون. سچ ته سنڌ جي قومپرست تحريڪن اندر ساک ۽ اهليت جو بحران وقت سان گڏ شديد ٿي رهيو آهي ۽ پنهنجي هاڻوڪي حالت ۾ قومپرست تحريڪون ان کي منهن ڏيڻ جي صلاحيت به رکندي نظر نه ٿيون اچن. ان کان اڳ جو اسان ان ڳالهه تي بحث ڪيون ته قومپرست تنظيمن کي بدليل عالمي ۽ مقامي صورتحال ۾ ڇا ڪرڻ گهرجي، ان ڳالهه کي چٽو ڪرڻ جي ضرورت آهي ته قومپرست تنظيمن تي تنقيد ڪرڻ ۽ کين صلاحون ڏيڻ جو مقصد سنڌ لاءِ سندن ڪردار کي بهتر بنائڻ آهي. بدقسمتيءَ سان قومپرست تنظيمون سنڌ جي جاگيرداراڻي سماجي بيهڪ سبب جاگيرداراڻن روين جو شڪار رهيون آهن، جنهن ڪري انهن اندر تنقيدي بحث مباحثي جي آجيان ڪرڻ بجاءِ انهن کي رد ڪرڻ ۽ ڪڏهن ڪڏهن ته تنقيد ڪندڙن کي ايجنسين جو ايجنٽ قرار ڏيڻ وارو رويو عام رهيو آهي. انهن روين سبب پڙهيل لکيل ۽ پنهنجي راءِ رکندڙ ماڻهو هوريان هوريان انهن تنظيمن کان پاسيرا ٿيندا ويا، جنهن جو نتيجو اڄ اسان سڀ ڏسي رهيا آهيون. سياسي تنظيمون جيئن ته عوامي ملڪيت هونديون آهن، تنهن ڪري انهن بابت راءِ رکڻ، ان جي اظهار ڪرڻ ۽ کين چڱي صلاح ڏيڻ نه رڳو حق پر سنڌ ڪارڻ هڪ فرض پڻ آهي ۽ ان تي ڪنهن کي به ارهو نه ٿيڻ گهرجي.
هن بحث کي اڳتي وڌائڻ لاءِ اسان ان کي ٻن مکيه ڀاڱن ۾ ورهايون ٿا. هڪ قومپرست تنظيمن جا تنظيمي/ادارتي معاملا ۽ ٻيو سندن عملي ڪم ڪار. جيئن مٿي ڄاڻايو ويو آهي ته سنڌي سماج پنهنجي بيهڪ ۾ جاگيرداراڻو ۽ نيم قبائلي ڍانچي وارو سماج آهي، تنهن ڪري ان ۾ رهندڙ فردن ۽ جدوجهد ڪندڙ تنظيمن ۽ ادارن جا رويا به ساڳي نوعيت جا آهن. اهوئي ڪارڻ آهي جو قومپرست تنظيمون، تنظيمي ۽ ادارتي جوڙجڪ بجاءِ شخصيتن جون محتاج رهيون آهن. انڪري هر قومپرست تنظيم جي سڃاڻپ هڪ يا ٻه فرد رهيا آهن ۽ انهن ۾ قائم ٿيندڙ گروپ به اڪثر ڪري تنظيمي نالي اڳيان گروپ جي سرواڻ جو نالو ضرور ڄاڻائيندا آهن. ان قسم جي صورتحال ۾ جتي سڀ ڪجهه فرد هجن، اتي تنظيم ۽ تنظيمي ضابطن جي ڳالهه به اوپري لڳي ٿي. فرد جي نالن تي تنظيمي گروپ، فردن جي نالي تي نعرا ۽ ڏهاڪن کان ساڳي قيادت هيٺ هلندڙ تنظيمون هڪ خطرناڪ جمود جو شڪار ٿي وڃن ٿيون ۽ جيڪو ان اڳواڻ جو انڪاري ٿيڻ جي جرئت ڪندو، اهو يا ته تنظيم کان ٻاهر هوندو، يا وري پنهنجو شخصي گروپ ٺاهي سياست ڪري سگهندو. تنظيمي ڍانچو ۽ تنظيمي ضابطا نه هجڻ جو ئي نتيجو آهي جو انهن قومپرست تنظيمن وٽ آئين ۽ منشور جهڙا بنيادي دستاويز به يا ته ملندا ئي ڪو نه ۽ جيڪڏهن هوندا ته به آڱرين تي ڳڻڻ جيترا ماڻهو انهن بابت ڪا ٿوري گهڻي ڄاڻ رکندا هوندا. ڪنهن به سياسي تنظيم جي بنيادي گهرجن ۾ آئين (Constitution) (قيادت ۽ ڪارڪنن لاءِ) ۽ منشور (Manifesto) (عوام جي لاءِ) ٻه اهم ترين گهرجون آهن. اهي گهرجون رڳو دستاويز تيار ڪري ڇپرائڻ سان ختم نه ٿيون ٿين، پر انهن جو اڳواڻن ۽ ڪارڪنن کي چڱيءَ ريت پتو هجڻ ۽انهن دستاويزن ۾ وقت بوقت سڌارو اچڻ پڻ اهم آهن. جيتوڻيڪ قومپرست تنظيمن جي بنيادي خيالن ۽ تصورن بابت ماڻهن کي ڪجهه نه ڪجهه پتو هوندو آهي، پر انهن خيالن ۽ تصورن کي عملي شڪل ڏيڻ لاءِ بنيادي دستاويز ضرور موجود هجڻ گهرجن. ڪارڪنن، قيادت ۽ عام سنڌ واسيءَ کي جيستائين ان بابت چٽي ڄاڻ نه هوندي، اهي ان جدوجهد جو عملي حصو بڻجي نه سگهندا. مثال طور جيڪڏهن ڪنهن قومپرست ڌر جي راءِ آهي ته ان کي پاڪستان جي اندر رهي سنڌ جي قومي حقن لاءِ جدوجهد ڪرڻي آهي ته ان جي منشور ۾ اها ڳالهه چٽي هجڻ گهرجي ته ڇا هو اسيمبلين جي سياست ڪندا يا نه؟ ٻنهي صورتن ۾ هنن وٽ سنڌ جي ڪهڙن حقن بابت ڪهڙو پروگرام آهي؟ سندن جدوجهد جا طريقا ڪهڙا هوندا؟ ملڪي آئين جي ڪهڙين شقن بابت سندن ڪهڙي راءِ آهي؟ پاڪستان جي وفاقي نظام جي ڪهڙن رخن بابت کين ڪهڙا اختلاف آهن، وٽن ان جا ڪهڙا متبادل آهن؟ ۽ ان جهڙا ٻيا انيڪ سوال منشور جو حصو بڻجي سگهن ٿا. جيتوڻيڪ تنظيمي قيادت انهن سمورن مسئلن بابت ڪا نه ڪا راءِ ضرور رکندي هوندي، پر ان بابت ڪارڪنن کان هيٺين سطح کان وٺي راءِ وٺي ڪو دستاويز تيار ڪيو ويو هجي جيڪو تنظيم لاءِ روڊ ميپ جو ڪم ڏئي، اهو عام طور تي نظر نٿو اچي.
آئين ۽ منشور جي دستاويزن کان پوءِ ٻي اهم ڳالهه آهي تنظيمي حڪمت عملي. سياست به ڪاروبار ۽ جنگ جيان حڪمت عملين جي ويڙهاند جو ميدان آهي. حڪمت عملين جو هجڻ ۽ وقت سان تبديل ٿيندڙ حالتن آهر انهن ۾ تبديليون آڻڻ کانسواءِ ڪا به سياسي جدوجهد نتيجا ڏئي نه سگهندي. سياسي جدوجهدن کي”چلي جا رهي هي خدا ڪي سهاري“ واري بنياد تي هلائڻ سان ڪا وڏي ڪاميابي ملي، اهو پڪ سان يا ته ڪو حادثو هوندو يا وري معجزو. تُز حڪمت عملي نه هئڻ جو ئي نتيجو آهي جو قومپرست تحريڪن جا اڳواڻ ان قسم جا موسمي اعلان ڪندا رهندا آهن ته فلاڻي مسئلي تي جلد تحريڪ هلائي ويندي. فلاڻو مسئلو حل نه ٿيو ته تحريڪ جو دائرو وسيع ڪيو ويندو. انهن ”تحريڪن“ جي اعلانن پٺيان عام طور تي ڪا حڪمت عملي نه هوندي آهي، تنهن ڪري تحريڪن جا اهڙا سوين اعلان اخباري ڪاغذن ۾ جنم وٺي اتي ئي دفن ٿي ويندا آهن. ساڳيو حال مرڻ گهڙيءَ تائين بک هڙتال ڪرڻ ۽ پاڻ کي جيئري ساڙڻ وارن اعلانن جو هوندو آهي. اخبارن ۾ اڪثر خبرون اينديون آهن ته بک هڙتال دوران هيترن همراهن جو بلڊ پريشر گهٽجي ويو، کين بيهوشيءَ جا دورا پوڻ لڳا وغيره وغيره. انهن ۾ ڪن ٿورن واقعن کي ڇڏي، باقي اڪثر ڪري اخباري بيان ئي هوندا آهن، جنهن ڪري انهن خبرن کي هاڻي ڪير به سيريس نه ٿو وٺي. جدوجهد جا اهي نهايت ئي اهم قدم ڪن خاص حالتن ۾ ۽ پوري سچائيءَ سان کڻڻ گهرجن ته جيئن انهن جو ڪو اثر به پوي، نه ته آهستي آهستي انهن واقعن جون خبرون به اخبارن جي اندرين صفحن ۾ سنگل ڪالم جو کاڄ بڻجي وڃن ٿيون، جن جي ڪير بقايا به پڙهڻ ۾ دلچسپي نٿو رکي. ياد رکڻ گهرجي ته نعرا ۽ اعلان سياسي جدوجهدن لاءِ انتهائي مقدس عنصر هوندا آهن. انهن کي ايندي ويندي هر ننڍي وڏي ڳالهه لاءِ استعمال ڪرڻ سان اهي پنهنجي معنيٰ وڃائي ويهندا آهن. نتيجي ۾ جڏهن سچ پچ رڍن جي ڌڻ ۾ بگهڙ ڪاهي پوندو ته”جعفر ڪوڙي“ جي رڙين تي ڪو به ڳوٺاڻو سندس واهرلاءِ نه نڪرندو.
ادارتي حوالي سان انهن بنيادي ڪمن کانسواءِ ڪارڪنن جو نظم ۽ ضبط، سندن سياسي سکيا ۽ سندن ڪردار تي نظر نهايت اهم پاسا آهن، پر جڏهن قيادتون پاڻ ئي انهن ضابطن ۽ ڪردار جي گهرجن جو احترام نه ڪنديون ته پوءِ ڪارڪنن کي ڪهڙي منهن سان ان لاءِ چئي سگهنديون؟ باڪردار قيادت ڪنهن به سياسي تحريڪ جو روح هوندي آهي ۽ ان حوالي سان سنڌ جي اڄوڪين قومپرست تحريڪن جو روح ڏاڍو ڪمزور آهي.
هاڻي اچون ٿا تنظيم سازيءَ کانپوءِ عملي ڪم ڪار جي گهرجن تي. سياسي ميدان ۾ حڪمت عمليون صرف تڏهن ئي نتيجا ڏئي سگهنديون جڏهن انهن لاءِ اثرائتا ايڪشن پلان موجود هوندا. ڪنهن به حڪمت عملي لاءِ ضروري آهي ته ان جا ايڪشن پلان ۽ متبادل پلان موجود هجن. قيادت کي چڱيءَ ريت پتو هجي ته فلاڻو مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ عوامي جدوجهد جا ڪهڙا ڏاڪا هوندا ۽ جيڪڏهن ڪنهن خاص ڏاڪي تي گهربل نتيجا نٿا ملن ته ان جو متبادل پلان ڇا هوندو؟ ياد رکڻ گهرجي ته سياسي جدوجهد ڪا مينوفيڪچرنگ پلانٽ ناهي جنهن ۾ گهربل ڪچو مال وجهي مشين کي هلائجي ته اها گهربل پيداوار ڏيڻ شروع ڪري. قومي سياسي جدوجهد ۾ حالتن آهرٺهڪندڙ فيصلا ڪرڻ، حڪمت عملي ۽ ڏاهپ سان انهن ۾ وقت سر تبديلي آڻڻ کانسواءِ نتيجا حاصل ڪرڻ ڏکيو آهي. اهي حڪمت عمليون قيادت جي ڏاهپ ۽ روين تي دارومدار رکن ٿيون. جيڪڏهن پارٽين جي قيادت کي دنيا جهان اندر ايندڙ تبديلين جو پتو نه هوندو ته انهن جون حڪمت عمليون به ڪمزور هونديون. مارڪيٽ اڪانوميءَ جي هن دنيا ۾ حڪمت عمليون ٺاهڻ لاءِ رڳو سياست جي ڄاڻ ڪافي ناهي. سياست، تاريخ، نفسيات ۽ فلسفي وغيره کانسواءِ جديد سائنس، ٽيڪنالاجي، ڄاڻ جي ذريعن، معيشت ۽ اثرائتن رابطن جي ڄاڻ به ضروري آهي. سياسي قيادتون جيڪڏهن انهن هنرن کان وانجهيون هونديون ته اهي ڪڏهن به اثرائتيون حڪمت عمليون جوڙي نه سگهنديون. گهڻي گهرائيءَ ۾ نٿا وڃون، رڳو سوچيو ته سنڌ جا ڪيترا قومپرست اڳواڻ آهن، جيڪي نيوز ويڪ، ٽائيمز، دي اڪنامسٽ، نيويارڪ ٽائيمز وغيره کي لڳاتار نه ته ڪڏهن ڪڏهن پڙهندا هجن. سياست، تاريخ ۽ معيشت جي حوالي سان لڳاتار ڇپجندڙ اهم ڪتاب ۽ دستاويز يا ورلڊ بئنڪ جا ڊاڪميومينٽس ڇڏيو، رڳو ڊان ۽ دي نيوز اخبار جو مطالعو ڪندڙ اڳواڻ سنڌ ۾ ڪيترا هوندا؟ ڪيترا قومپرست اڳواڻ آهن جيڪي ويب سائيٽس، بلاگس ۽ اي ميل کان واقف آهن؟ ڪيترا سياسي اڳواڻ آهن، جن کي اهو پتو هجي ته انگريزي اخبارن، رسالن ۽ ٽي وي چينلن تان سنڌ بابت ڪهڙو مواد شايع/نشر ٿي رهيو آهي؟ ڪيترين سياسي تنظيمن جون پنهنجون ويب سائيٽس آهن؟ ڄاڻ ۽ ڪميونيڪيشن جي ان جهان کان ڪٽيل رهندڙ قيادت ۽ تنظيمن مان اڄ جي دور ۾ سنڌ کي لاڀ ڏيندڙ ڪنهن سياسي جدوجهد جي اميد اجائي آهي. سياسي جدوجهد ۽ خاص طور تي قومي حقن جون تحريڪون هاڻي بين الاقوامي ادارن ۽ فورمن تائين رسائي ۽ سندن واهر کانسواءِ ڪامياب نتيجا نه ڏئي سگهنديون. سنڌ جا اهي قومپرست اڳواڻ ۽ ڪارڪن جيڪي اڄ کان ويهه سال اڳ هڪ صحفي جو پمفليٽ سائيڪلو اسٽائل تي ڇپرائي ور ۾ وجهي ڪچي مان ميلن جا ميل پنڌ ڪري ڪارڪنن تائين پهچائڻ لاءِ پريشان هوندا هئا، تن وٽ اڄ هڪ اي ميل وسيلي ڏهه لک ماڻهن تائين پنهنجو پيغام پهچائڻ جي سهولت موجود آهي ۽ هو ان مان لاڀ ماڻڻ جي صلاحيت نٿا رکن. انٽرنيٽ ۽ اي ميل، گلوبلائيزيشن جون اهي چڱايون آهن جن کي اسان جهڙين قومن ۽ انهن جي قيادتن کي ڏاهپ سان استعمال ڪرڻ جي شديد ضرورت آهي. سنڌ جي قومپرست تنظيمن کي گهرجي ته اهي بنا دير هڪ ”ڪميونيڪيشن اينڊ انفارميشن“ سيل قائم ڪن. ان سيل وسيلي اهي هڪ سال اندر ڄاڻ ۽ رابطن جي حوالي سان اهو ڪم ڪري سگهنديون، جيڪو اهي ڏهاڪن ۾ نه ڪري سگهيون آهن. ان لاءِ سڀ کان پهرين قومپرست تنطيمن جي اڳواڻن کي ڏينهن ۾ ٻه ڪلاڪ ڪمپيوٽر، انٽرنيٽ ۽ اي ميل لاءِ وقف ڪرڻ گهرجن ته جيئن کين انهن شين جي اهميت جو اندازو ٿئي. ممڪن آهي ته ”انفارميشن اينڊ ڪميونيڪيشن“ سيل مان ڪنهن جو خيال هجي ته ان لاءِ ڪيئي ڪروڙ رپين جي ضرورت پوندي. درحقيقت ٽيڪنالاجي هن وقت ايتري عام ۽ سستي ٿي پئي آهي جو ان قسم جو سيل تنظيم جي ڪنهن هڪ جلسي کان به گهٽ ٿيندو. ٻه سمجهدار نوجوان ان سيل کي اثرائتي نموني هلائڻ لاءِ ڪافي آهن. جهڙي طرح شهري تنظيمون ٽيڪنالاجيءَ وسيلي سڄي دنيا سان لهه وچڙ ۾ آهن ۽ بين الاقوامي ميڊيا کان وٺي سفارتي حلقن تائين سندن پهچ آهي، ان جو هڪ وڏو ۽ اهم ڪارڻ ٽيڪنالاجيءَ جو اثرائتو استعمال آهي. مٿي ڄاڻايل سيل جيڪڏهن ٺيڪ طريقي سان ٺاهجي ۽ ان تي سنجيدگيءَ سان ٿوري محنت ڪجي ته اهو ڪم جيڪو ڪروڙ رپين جي خرچ يا سڄي سال جي عوامي جلسن وسيلي ٿيندو هجي، ان کان وڌيڪ نتيجا هي سيل ڪجهه مهينن اندر تمام گهٽ خرچ ۾ ڏئي سگهي ٿو. قومپرست تنظيمون جيستائين ٽيڪنالاجيءَ جو ڏاهپ ڀريو استعمال نه ڪنديون، اڄ جي جديد دنيا ۾ اهي سنڌ جي حقن جي جدوجهد مان گهربل نتيجا ڪڏهن به حاصل ڪري نه سگهنديون.
سنڌ جي قومپرست تنظيمن جو ٻيو اهم ڪم هجڻ گهرجي سنڌ جي قومي مسئلن تي انگن اکرن تي ٻڌل اهڙو ڪيس تيار ڪرڻ ۽ ان کي دنيا جي لاڳاپيل فورمن تائين پهچائڻ، جنهن سان سنڌ جي مسئلن بابت سنڌ کان ٻاهر حمايت حاصل ڪري سگهجي. قومي حقن جون جدوجهدون بنا وسيع حمايت جي اڪيلي سر ڪامياب نتيجا نه ٿيون ڏئي سگهن. بدقسمتيءَ سان سنڌ جي قومي جدوجهد گهڻو تڻو سنڌ تائين محدود رهي آهي. سنڌ جي حقن جي حوالي سان سنڌ کان ٻاهر سمجهه يا حمايت پيدا ڪرڻ وارو جيڪو ٿورو گهڻو ڪم هينئر تائين ٿيو آهي، اهو ڪجهه فردن، ٽيڪنوڪريٽس يا ميڊيا ڪيو آهي. سنڌ جي قومپرست تنظيمن وٽ سنڌ جي قومي حقن جهڙوڪ پاڻي، قدرتي وسيلن جي ڦرلٽ، ناڻي ۾ حصي وغيره بابت شايد ئي ڪو جامع دستاويز تيار ٿيل ملندو. جيڪي ڊاڪيومينٽس ڪجهه ٽيڪنوڪريٽس يا اين جي اوز طرفان تيار ڪيا ويا آهن، انهن کي سياسي تنظيمن اندر سنجيدگيءَ سان پڙهڻ يا انهن تي ڪو وڌيڪ ڪم ڪرڻ وارو لاڙو به نه هجڻ جي برابر نظر اچي ٿو. قومپرست تنظيمن ۾ جيئن ته غيرسنجيده فيڪٽر وڌيڪ سرگرم رهيو آهي، تنهن ڪري هنن اڪثر ڪري پڙهيل لکيل ماڻهن کي وقت جو زيان سمجهيو آهي. لکڻ پڙهڻ وارن ڪمن کي هڪ عرصي تائين جدوجهد جو اهم حصو ئي نه ٿي سمجهيو ويو. ليکڪن ۽ ٽيڪنوڪريٽس کي عام طور تي اسان جا سياسي اڳواڻ مصلحت پسند ۽ موقعي پرست قرار ڏئي رد ڪندا رهيا آهن. اهوئي سبب آهي جو قومپرست تنظيمون جذباتي عمر وارين شاگرد تنظيمن کان ٻاهر تمام گهٽ سرگرم نظر اچن ٿيون. هاڻي دور بدلجي چڪو آهي. دنيا جو ڪو به سمجهدار ماڻهو يا ادارو ايستائين اسان جي مؤقف جي حمايت نه ڪندو، جيستائين اسان انگن اکرن ۽ دليلن تي ٻڌل سنڌ ڪيس عام نه ڪنداسين. رڳو نعرن ۽ جذباتي تقريرن سان اسان سنڌ کي ٻاهر پنهنجي ڪيس لاءِ حمايت حاصل نه ڪري سگهنداسين. سنڌ جي قومپرست تنظيمن کي گهرجي ته سنڌ جي بنيادي مسئلن جي حوالي سان فني ماهرن جي مدد سان سنڌ جو ڪيس دستاويزي شڪل ۾ آڻي، ان کي مختلف ٻولين ۾ شايع ڪرائي سنڌ اندر ۽ سنڌ کان ٻاهر دنيا جي اهم فورمن تائين پهچائن. ان ڏس ۾ ڪالاباغ ڊيم خلاف جدوجهد هڪ شاندار مثال آهي. مون کي آمريڪا جي اسٽيٽ ڊپارٽمينٽ ۽ ورلڊ بئنڪ جي آفيسن ۾ به اهڙا ماڻهو مليا جن کي ڪالاباغ ڊيم ۽ ايل بي او ڊي پراجيڪٽن بابت سنڌ جي دليلن ۽ انگن اکرن بابت ڄاڻ هئي ۽ هو ان سان سهمت هئا. پاڪستان اندر ٻين صوبن ۾ ڪيترا ئي ماڻهو انهن معاملن تي اڄ سنڌ جي مؤقف جي حمايت ڪن ٿا، جنهن جو وڏو ڪارڻ انهن مسئلن بابت دليلن تي ٻڌل ڊاڪيومينٽس جو هجڻ ۽ انهن کي انٽرنيٽ، اي ميل ۽ ميڊيا وسيلي عام ڪرڻ آهي. سنڌ جي قومپرست تنظيمن پاران انهن مسئلن تي عوامي هلچل پيدا ڪرڻ وارو ڪريڊٽ کين ضرور ملڻ گهرجي، پر اها عوامي هلچل اڪيلي سر نتيجا نه ڏئي سگهي ها جيڪڏهن انهن سان گڏ فني دليل نه هجن ها. اهڙو ڪم ٻين مسئلن جهڙوڪ ٿر جي ڪوئلي، تيل ۽ گيس جي وسيلن، زراعت، روزگار وغيره جي حوالي سان به ٿيڻ گهرجي ۽ ان ڏس ۾ قومپرست تنظيمن کي سول سوسائٽي جي مختلف ادارن ۽ ٽيڪنوڪريٽس سان پنهنجو رابطو وڌائڻ گهرجي، جنهن جو هن وقت وڏو خال آهي.
اهي ته هئا تنظيمي جوڙجڪ ۽ اهليت وارا پاسا. هاڻي اچون ٿا ساک واري پاسي ڏانهن. درحقيقت ساک وارو معاملو اهليت کان به وڌيڪ اهم آهي. بدقسمتيءَ سان گذريل سالن اندر قومپرست تحريڪون ساک جي حوالي سان نهايت ڪمزور رهيون آهن. قيادت ۽ ڪارڪنن جي نه رڳو اخلاقي پاسن بابت سوال آهن پر قومي مسئلن بابت سنجيده هجڻ واري ساک اڳيان به سواليه نشان آهن. هن وقت اڪثر قومپرست تنطيمن تي عملي طور اهڙن ماڻهن جو قبضو آهي، جيڪي سنڌ ۽ سنڌ واسين جي مفادن کان وڌيڪ پنهنجي ذاتي خسيس مفادن جي پورائي ۾ رُڌل آهن. اسي واري ڏهاڪي ۾ جهڙي طرح هڪ خاص ٽولي قومپرست تحريڪن جي شاگرد تنظيمن ۾ داخل ٿي سنڌ اندر اعليٰ تعليمي ادارن کي برباد ڪيو، ان کان پوءِ لڳاتار انهن تنظيمن اندر خاص مفاد رکندڙ هڪ منظم ٽولي جي والار آهي.
جيڪڏهن تنظيمن اندر ڪي فضيلت وارا اڳواڻ يا ڪارڪن ان لاڙي خلاف ڳالهائن ٿا ته کين آخر ۾ تنظيم ڇڏي پنهنجو ڌنڌو ڌاڙي ڪرڻ تي مجبور ٿيڻو پوي ٿو. اهي قصا اڳي ته ايجنسين جي پروپيگنڊا قرار ڏئي رد ڪيا ويندا هئا، پر هاڻي اهي ايترا ته عام ۽ گهٽي گهٽيءَ ۾ ٿي رهيا آهن، جن کي رڳو پروپيگنڊا چئي رد نٿو ڪري سگهجي. قومپرست تنظيمن جي قيادت کي جيڪڏهن سنڌ سان ٿورو به خلوص آهي ته کين سياست اندر ڪرائيم بابت پنهنجي راءِ عملي طور واضح ڪرڻي پوندي. مان يقين سان چوان ٿو ته قومپرست تنظيمون پنهنجي سٺي ڪردار ۽ عمل وسيلي ايتري ساک پيدا ڪري سگهن ٿيون، جو سنڌ جا ماڻهو کين زوريءَ وارن ڀتن کان وڌيڪ رضا خوشيءَ واري مالي مدد ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويندا. اهو ناڪاري فيڪٽر ئي آهي، جنهن ڪري سنڌ جا عام ماڻهو قومپرست ته آهن پر اهي قومپرست تنظيمن جو حصو بنجڻ لاءِ تيار ناهن. جيڪڏهن سنڌ جي ڪا به قومپرست تنظيم رڳو هڪ سال لاءِ صبر جو روزو رکي پنهنجي ڪردار بهتر ڪرڻ تي محنت ڪري ته تنظيم هلائڻ لاءِ جائز وسيلا، ناجائز ذريعن کان وڌيڪ مهيا ٿي ويندا. جيڪڏهن رڳو تنظيم ۽ جدوجهد کي هلائڻ لاءِ وسيلن جي ضرورت آهي ته اهي بنا ڪرپشن جي جائز ۽ صاف سٿرن طريقن سان حاصل ڪرڻ اڄ جي دور ۾ ڪو ڏکيو ڪم ناهي. ساک جي بحاليءَ جي حوالي سان قومپرست تنظيمن کي ٻه ڪم بنا دير طئي ڪرڻ گهرجن. هڪ، سياست اندر ڪرمنلز کي ٻنجو ڏيڻ لاءِ چٽي حڪمت عملي ۽ ٻيو، سنڌ ۾ تعليم جي بحاليءَ لاءِ عملي طور ڪا تحريڪ هلائڻ. هڪ اهڙي تحريڪ، جنهن ۾ قومپرست تنظيمن جا ڪارڪن ڪلاسن جا بائيڪاٽ ڪرڻ بجاءِ ڪلاس رومز ۾ ڪتابن جي کوٽ کي پورو ڪندي نظر اچن. هن وقت سنڌ جا ستن هزارن کان وڌيڪ پرائمري اسڪول بند آهن. ڪا قومپرست تنظيم پنهنجي ڪارڪنن کي رڳو پنج سؤ اسڪولن ۾ رضاڪار استاد طور بيهاري اهي اسڪول کولي هلائي ڏيکاري ته سنڌ جا ماڻهو کين جيءَ ۾ جايون ڏيندا. سنڌ جا حق، آجپو ۽ خوشحالي سڀ تعليم سان مشروط آهن. جنهن قوم جا ست هزار پرائمري اسڪول بند هجن، ان جا قومپرست اڳواڻ ۽ ڪارڪن جيڪڏهن ٻيا سڀ ڪم جاري رکندي هڪ سال لاءِ انهن مان رڳو ڪجهه سؤ اسڪول کولرائن ته ان کان وڏي قومپرستي ٻي ڪهڙي ٿيندي؟ ساڳي طرح ماڻهن جي مقامي سطح جي مسئلن ۾ واهر ڪرڻ، ڪتابي ميلا، طبي ڪئمپون، ثقافتي سرگرميون ڪرائڻ، مصيبتن ۽ آفتن وقت عوام جي واهر ڪرڻ سان به سٺو تاثر پيدا ڪري سگهجي ٿو. سنڌ جي قومپرست تنظيمن جيڪا ساک ڏهاڪن ۾ وڃائي آهي، ان کي ڪجهه سالن اندر بحال ڪرائڻ لاءِ اهڙا ٻيا انيڪ طريقا ٿي سگهن ٿا، پر ان لاءِ سٺي نيت ۽ عملي اظهار جي ضرورت آهي. باقي سنڌ جي حقن لاءِ ورجايل پريس بيان ۽ تقريرون ٻڌي سنڌ جا ماڻهو ٿڪجي چڪا آهن. ماڻهو ته اهو به چون ٿا ته جيڪڏهن سڀاڻي ڪنهن معجزي سان سنڌ کي آجپو ملي به پوي ته ڇا هن ساک ۽ اهليت وارا قومپرست هن ملڪ کي هلائي سگهندا؟ سنڌ جي قومپرست تنظيمن جو مضبوط هجڻ نه رڳو سنڌ جي قومي حقن جي جدوجهد لاءِ ضروري آهي، پر ساڳي وقت قومپرست تحريڪون سنڌ جي ادب، ٻولي ۽ سنڌ جي صوفياڻي مزاج کي به ايندڙ نسلن ڏانهن منتقل ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪري سگهن ٿيون. هن وقت ملڪ ۾ جنهن طرح بنياد پرستن جي خطرناڪ لهر پکڙجي رهي آهي ان جا اثر سنڌ تي به هوريان هوريان پئجي رهيا آهن. قومپرست تحريڪن جي ڪمزوريءَ جي نتيجي ۾ قبائليت ۽ ملائيت پکڙجڻ جو به انديشو آهي. قومپرست تحريڪون جيئن ته قوم کي ترقي پسنداڻي ۽ سيڪيولر بنيادن تي متحد ڪنديون آهن، تنهن ڪري قومپرست تحريڪن جو مضبوط هجڻ سنڌ جي ثقافتي ترقي، سماجي ايڪي ۽ سياسي جاڳرتا لاءِ پڻ انتهائي ضروري آهي. ساڳي طرح قومپرست تحريڪون بنيادي طور تي سنڌي مڊل ڪلاس جي سياست جا فورم آهن. انهن جي مضبوط ٿيڻ سان سنڌ اندر مڊل ڪلاس جي سياست به مضبوط ٿيندي.
سنڌ جي قومپرست تحريڪ هزارين مخلص ڪارڪنن جي بي مثال قربانين جي نتيجي ۾ پروان چڙهي آهي. ان کي آڱرين تي ڳڻڻ جيترن مفاد پرستن جي هٿن ۾ يرغمال نه رهڻ گهرجي. هن تحريڪ کي سنڌ جي اڄوڪي ۽ ايندڙ نسلن جي گڏيل قومي سڃاڻپ ۽ حقن جي انتهائي اوکي جاکوڙ ڪرڻي آهي، تنهن ڪري قومپرست تحريڪ جي قيادت کي سنڌ ڏانهن پنهنجي ذميواريءَ کي محسوس ڪندي سنجيدگي، ڏاهپ ۽ سچائيءَ جو عملي مظاهرو ڪندي پاڻ کي نين حقيقتن ۽ گهرجن سان ٺهڪائڻ جي ضرورت آهي. (روزاني ڪاوش- 11 آڪٽوبر 2008ع)