سنڌي مڊل ڪلاس جي رستا روڪ ڪيئن ڪئي وئي؟
ننڍي کنڊ جي جاگرافيائي ورهاڱي جو سنڌ کي جيڪو سڀ کان وڏو نقصان پهتو، اهو سنڌي هندن جي سنڌ مان لڏي وڃڻ هيو، جنهن سان سنڌي سماج يڪدم وچولي طبقي جي خال جو شڪار ٿي ويو. ڏسندي ئي ڏسندي ڪجهه سالن اندر سنڌ جي مکيه شهري ۽ اسرندڙ شهري مرڪزن تي ٻاهران ايندڙن جو قبضو ٿي ويو ۽ سنڌي سماج هڪ اهڙي اٿل پٿل جو شڪار ٿي ويو، جنهن کي سنڀالڻ ۾ ڏهاڪا لڳي ويا. ورهاڱي کان اڳ سنڌ ۾ مارڪيٽ وچولي طبقي جي هندوءَ جي هٿ ۾ هئي ۽ سنڌي هندو سنڌ جي سماجي ڍانچي ۾ ڪرنگهي جي هڏيءَ وانگر بيٺل هيو. انهن جي لڏپلاڻ کان پوءِ سنڌ جي سماجي بيهڪ عجيب نوعيت جي ٿي وئي، جنهن ۾ يا ته آڱرين تي ڳڻڻ جيترو مٿيون وڏيرڪو طبقو موجود هيو يا ويلي لاءِ پريشان هيٺيون طبقو هيو. نتيجي ۾ سنڌ اندر سياسي ۽ اقتصادي ڪاروهنوار ۾ سنڌ جي مفادن جو بچاءُ يا نمائندگي جو هڪ وڏو خال پيدا ٿي پيو. سرحد پار کان ايندڙن ان خال جو ڀرپور فائدو ورتو ۽ نوڪرشاهي توڙي مارڪيٽ ۾ ڪجهه عرصي اندر ايترا پير مضبوط ڪري ورتا، جو عملي طور سنڌ جي واڳ سندن حوالي ٿي وئي. ان ڪارروائيءَ جا تفصيل هن مضمون ۾ ڏئي نٿا سگهجن. ورهاڱي کان اڳ سنڌي مسلمان تعليمي توڙي ڪاروباري لحاظ کان تمام پٺتي پيل هئا. انگن اکرن موجب 1937ع ۾ سنڌ اندر صرف هڪ مسلمان ايم اي ڪئي. 1938ع ۾ 120 شاگردن بي- اي جو امتحان ڏنو، جنهن مان صرف 15 مسلمان ڪامياب ٿيا. ان حالت ۾ ورهاڱي کان پوءِ سنڌي هندن جي وڃڻ سبب سنڌي مڊل ڪلاس نه هجڻ جي برابر باقي بچيو. مختصر لفظن ۾ ته سنڌي عملي طور سنڌ ۾ ڪمزور ۽ بي اثر اقليت ۾ تبديل ٿي ويا.
ورهاڱي کان پوءِ سنڌ مٿان ٿيل ثقافتي يلغار جو هڪ وڏو ڪارڻ به ان مڊل ڪلاس جي غير موجودگي هئي، نتيجي ۾ سنڌي ٻولي، ادب ۽ تعليم سميت سنڌ جي مجموعي سڃاڻپ سڀ ڪجهه داءُ تي لڳي چڪا هئا. ان دور ۾ سنڌي اديب، شاگرد ۽ سياسي ڪارڪن هئا، جن انتهائي محدود انگ ۾ هجڻ جي باوجود هڪ شاندار جدوجهد وسيلي سنڌ جي سڃاڻپ کي مڪمل طور ختم ٿيڻ کان بچايو. اها الڳ ڳالهه آهي ته بدقسمتيءَ سان انهن مان ڪجهه همراهن اڳتي هلي سنڌ کان ان جو حساب وياج سميت وصول ڪيو، پر ان دور ۾ سندن جدوجهد جو اعتراف نه ڪرڻ زيادتي ٿيندي. جيتوڻيڪ ثقافتي ۽ تعليمي محاذ تي سنڌ جي بقاءَ لاءِ اها ويڙهه نهايت اهم هئي، پر اڃا به سنڌ جي ڪاروهنوار ۾ سنڌين جي نمائندگي بنهه نه هئڻ جيتري هئي. ان جو ڪارڻ نوڪرشاهي ۽ مارڪيٽ ۾ سنڌي مڊل ڪلاس جي اڻ هوند هئي. درحقيقت جيڪڏهن انهن ٻن اهم محاذن تي قوم جي نمائندگي ڪندڙ مڊل ڪلاس موجود نه هجي ته عملي طور اها قوم يا گروهه هڪ بي اثر ٿورائيءَ ۾ تبديل ٿي وڃي ٿو. جيڪڏهن ورهاڱي کان وٺي اڄوڪي ڏينهن تائين جي ملڪي تاريخ تي تحقيق ڪبي ته معلوم ٿيندو ته هر دور ۾ حڪمرانن جي اهائي ڪوشش رهي آهي ته ڪهڙي طرح سنڌي قوم کي هڪ اثرائتي مڊل ڪلاس جي سرواڻيءَ کان محروم رکجي. ان لاءِ مختلف دورن ۾ مختلف فارمولا استعمال ڪيا ويا. مثال طور ورهاڱي کان پوءِ لڏي ويل اٽڪل 11 لک هندن جي ڇڏيل ملڪيتن کي هندستان مان لڏي آيلن جي حوالي ڪيو ويو ۽ مقامي آبادي لاءِ اهي ملڪيتون خريد ڪرڻ تي پابندي لاڳو ڪئي وئي.1948ع کان سنڌ سرڪار هندن جون خالي ڪيل زمينون هندستان مان سنڌ آيل لکين ماڻهن کي مال غنيمت طور ڏيندي رهي ۽ 1958ع ۾ مارشل لا حڪومت ان ڏس ۾ باقاعدي فرمان جاري ڪري مقامي آبادي لاءِ اهي زمينون وٺي سگهڻ جا سمورا قانوني رستا به بند ڪري ڇڏيا. ان وقت اٽڪل 20 لک ايڪڙ زرعي زمين سنڌي مسلمانن جي هئي، جيڪا هندن کي وڪرو ڪيل يا گروي رکيل هئي، پاڪستان ٺهڻ کان اڳ سنڌ اسيمبلي ۾ اهڙو بل پيش ڪيو ويو هيو ته مسلمانن جون گروي ٿيل زمينون اصل مالڪن کي واپس ٿيڻ گهرجن، پر پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ اهي زمينون خالي ڪيل ملڪيت قرار ڏئي هندستان مان آيل مسلمانن جي حوالي ڪيون ويون. ان بل تي گورنر جون صحيحون رهيل هيون ته ورهاڱو ٿي ويو. چيو وڃي ٿو ته گورنر اها صحيح قائداعظم جي چوڻ تي نه ڪئي هئي.
ساڳئي طرح هندستان مان آيلن جي اڪثريت جيئن ته وڌيڪ پڙهيل لکيل هئي ۽ سنڌ جو پڙهيل لکيل وچولو طبقو سنڌ مان وڃي چڪو هيو، تنهن ڪري نئين ٺهيل ملڪ کي هلائڻ واري ڪاموراشاهي تي پڻ سندن قبضو ٿي ويو. فيبروري 1951ع ۾ ڊان اخبار هڪ ايڊيٽوريل ۾ اهو اعتراف ڪيو هيو ته مرڪزي نوڪرين ۾ ڪو هڪ به سنڌي موجود ناهي. ايئن ملڪ جي وجود ۾ اچڻ واري ڏينهن کان وٺي سنڌي مڊل ڪلاس جي اوسر کي چيڀاٽيو ويو. ون يونٽ ٺهڻ کان پوءِ ته ماڳهين سنڌ جي سڃاڻپ ۽ سلامتي اڳيان سواليه نشان اچي ويو، 70ع واري ڏهاڪي ۾ پهريون ڀيرو ذوالفقار علي ڀٽي سنڌي مڊل ڪلاس جا بنياد وجهڻ لاءِ سنڌين کي ملڪي مکيه ڌارا ۾ آندو. پهريون ڀيرو ڪراچيءَ کان ٻاهر سنڌ جي ٻين علائقن ۾ انجنيئرنگ يونيورسٽي ۽ ڪاليجز قائم ٿيا. پهريون ڀيرو سنڌين لاءِ دروازا بند رکندڙ وفاقي سرڪار جي ادارن ۽ صوبائي ادارن ۾ سنڌين کي داخل ٿيڻ جو موقعو مليو. ڪراچيءَ جي ڀيٽ ۾ دور جهالت واري زندگيءَ ۾ ڦٽو ڪيل ٻهراڙين جي سنڌين کي ڪوٽا سسٽم وسيلي اڳتي نڪرڻ جو موقعو مليو. سنڌي سماج ۾ ڏهاڪن کان ڌپ ڪري ويل وڏيرڪي سينور ۾ پهريان پٿر ان دور ۾ اڇليا ويا، جڏهن سنڌين کي وڏيرڪي نظام جي زنجير مان ساهه کڻڻ جيتري وٿي ڏني وئي. ذوالفقار علي ڀٽي سان ٻيا ڪيترا به اختلاف رکجن، پر ان ڳالهه ۾ ڪو به وڌاءُ نه آهي ته سنڌ جي هاڻوڪي مڊل ڪلاس کي پير کوڙڻ جو موقعو ڏئي ڏهاڪن کان خال ۽ جمود جو شڪار ٿيل سماج کي هڪ رخ ڏيڻ جو ڪريڊٽ ڀٽي صاحب ڏانهن ئي وڃي ٿو. شايد ڪيترين ڳالهين مان اها به هڪ ڳالهه هئي، جيڪا هن ملڪ جي اصل اقتدار ڌڻين کي پسند نه آئي، جنهن جي قيمت ۾ کيس سر سهائڻو پيو.
70ع واري ڏاهاڪي کان اڳ سنڌين جي حالت جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته 1960ع واري ڏهاڪي ۾ اعليٰ ترين فوجي آفيسرن (48 جنرلن) ۾ هڪ به سنڌي نه هو. جڏهن ته 1973ع جي انگن اکرن موجب اعليٰ بيورو ڪريسي جي 2532 ماڻهن مان سنڌ رڳو 90 (2.5 سيڪڙو) هئا. صرف اڌ ڏهاڪي اندر سنڌي سماج اوسر جون جيتريون وکون کنيون، اهي ان کان اڳ واري سڄي ملڪي تاريخ ۾ نه کڄي سگهيون هيون. ڀٽي صاحب جي شهادت ۽ ان کان پوءِ ايم آر ڊي تحريڪ ۾ سنڌي مڊل ڪلاس جهڙي طرح فوجي راڄ جي مزاحمت ڪئي، ان ملڪ جي واڳ ڌڻين جون اکيون ڦاڙي ڇڏيون ۽ پهريون ڀيرو کين محسوس ٿيو ته هڪ صديءَ تائين انگريزن ۽ پوءِ سندن غلامن جي غلامي ۾ رهڻ جي باوجود هن قوم ۾ پنهنجي حقن ۽ سڃاڻپ لاءِ ويڙهاند جو جذبو گهٽ نه ٿيو آهي. 70ع جي ڏهاڪي ۾ بنگلاديش واري سانحي کان پوءِ طاقت- ڌڻين لاءِ سنڌين جي ٻڌي ۽ طاقت جو اهو مظاهرو ڇرڪائيندڙ هيو ان جي ردعمل ۾ انهن شاطر دماغن هڪ گهڻ رخي رٿابندي ڪئي. ان جو اڪيلو مقصد سنڌي مڊل ڪلاس جي اوسر کي روڪي سنڌي سماج کي هڪ اهڙي گهڻ رخي بحران ۾ ڌڪڻ هيو، جنهن سان سنڌي سماج داخلي ناسورن جو شڪار ٿي پنهنجي سموري مزاحمتي سگهه وڃائي ويهي. هونئن ته اُن پلاننگ جا ڪيترائي رخ بحث هيٺ آڻي سگهجن ٿا، پر انهن مان ڪجهه مکيه رخ هت بحث هيٺ آڻجن ٿا. هي اهي رخ آهن، جن جو سڌو سنئون نشانو سنڌي مڊل ڪلاس جي اوسر کي روڪي، سنڌي سماج کي مفلوج ڪرڻ هيو.
(1) سنڌ جي تعليمي ادارن جي تباهي:
تعليمي ادارا ڪنهن به قوم جي مستقبل لاءِ نرسريءَ جي حيثيت رکن ٿا. سڄاڻ متحرڪ ۽ اهل مڊل ڪلاس جي اوسر جو بنيادي وسيلو تعليمي ادارا ئي هوندا آهن. اهوئي سبب آهي جو طاقت ڌڻين سنڌ جي تعليمي ادارن کي سندن ڪارروائي جو اهم مرڪز بنايو. ان لاءِ تعليمي ادارن ۾ هيٺيون خرابيون پيدا ڪيون ويون.
* تعليمي ادارن ۾ هٿيارن جي عام نمائش ۽ استعمال.
* سياسي تنظيمن جي اندر ڪرمنلز جي ڀرتي ڪري صحتمند سياست کي تباهه ڪرڻ.
* ڪلاسن جي بائيڪاٽ ۽ استادن توڙي عملي تي داٻي جو ڪلچر.
* شاگرد تنظيمن ۾ ايجنٽن وسيلي جهيڙا ڪرائي تعليمي ادارا مهينن جا مهينا بند رکڻ.
* استادن جي ناڪاري سياست جو بنياد وجهڻ لاءِ استاد تنظيمن اندر ڪارندا پيدا ڪري کين پڙهائي بجاءِ غير تدريسي اوليتن ۾ الجهائڻ.
* يونيورسٽي ۽ ڪاليج انتظاميائن ۾ ڪرپٽ ماڻهن کي داخل ڪري کين کلي چوٽ ڏيڻ ته ڀلي وتن تعليمي ادارن جي وسيلن جي ڀينگ ڪندا.
* تعليم کاتي اندر غير ميرٽ يافته، نااهل ۽ راشي عملدارن جو راڄ قائم ڪرڻ.
* نااهل، ڪم چور ۽ سفارشي استادن کي وڏي انگ ۾ ڀرتي ڪرائي ميرٽ ۽ تعليمي معيار جو جنازو ڪڍڻ.
* ڪاپي ۽ سفارش تي مارڪون ۽ ڊگريون ڏياري اهليت جو جنازو ڪڍڻ.
* اهل ۽ علم دوست استادن ۽ شاگردن کي هيسائي، سندن بي عزتيون ڪرائي کين بهتري وارين ڪوششن کان روڪڻ.
اهي ۽ ان جهڙا ٻيا انيڪ خير جا ڪم ڪري سنڌ جي تعليمي ادارن جو اهو حال ڪيو ويو، جو هي ادارا علم، ترقي ۽ مثبت پسنديءَ جا جوهر پيدا ڪرڻ بجاءِ جاهل، ڪم چور، سفارشي ۽ نااهل گريجوئيٽس پيدا ڪرڻ جي فيڪٽري بڻجي ويا. اڄ سنڌ جي تعليمي ادارن جون ڊگريون رکندڙن کي ڏهن مان هڪ درخواست تي انٽرويو ڪال مس نصيب ٿئي ٿي ۽ معيار جو اهو حال آهي، جو سنڌ جي يونيورسٽين جون ڊگريون اميدوارن لاءِ هڪ مهڻو بڻجي پيون آهن. ملڪ جي ڪنهن به ڪنڊ ۾ سنڌ جي ڪنهن يونيورسٽي مان ڊگري يافته هجڻ جو حوالو ڏيو ته ڄڻ اشتهاري ملازم بڻجي ٿو پئجي. ٿورو گهڻو ڀرم ايستائين بچيل هيو، جيستائين سرڪاري شعبي ۾ نوڪريون هيون ۽ ڀوتارن جي اوطاقن تان ڪا نه ڪا نوڪري ملي پوندي هئي. پر هاڻي جيئن جيئن خانگي شعبي پر پکيڙيا آهن، چٽا ڀيٽيءَ جي ان ميدان ۾ سنڌ جي يونيورسٽين جا گريجوئيٽس باقي قومن کان گهڻو پٺتي رهجي ويا آهن. ڪراچي، لاهور ۽ اسلام آباد جي ڪنهن به خانگي شعبي جي ادارن ۾ وڃو ته پنج سيڪڙو به سنڌي نظر نٿا اچن. ان صورتحال تي رڳو سنڌين سان تعصب هجڻ وارو جملو چئي جان آجي نٿي ڪري سگهجي. سالن جا سال هڪ منظم طريقي سان سنڌ جي تعليمي ادارن کي تباهه ڪري سنڌي قوم جي هڪ سڄي نسل کي اهليت کان وانجهيو ڪري ايترو ته مفلوج بڻايو ويو آهي، جو اهو سنڌ جي حقن ۽ مفادن جي تحفظ لاءِ پنهنجو ڪو به ڪردار ادا ڪرڻ کان لاچار آهي. نتيجي ۾ هر اهو فورم جتي اسان جي حقن ۽ مفادن جا فيصلا ٿين ٿا، اتي واڳون ڪن ٻين جي هٿن ۾ آهن ۽ ڪيترن مامرن ۾ ٿيل انياءَ جو ته اسان کي پتو به نه ٿو لڳي. مثال طور پرڏيهي سيڙپڪار ملڪ اندر ڪٿي ڪهڙي ۽ ڪيتري سيڙپڪاري ڪندا، تيل ۽ گئس جي کوٽائي جا لائسنس ڪنهن کي ملندا، پرڏيهه ۾ روزگار جي موقعن لاءِ ملڪ مان ڪهڙا ماڻهو ويندا، پرڏيهه ۾ ڪهڙي اسڪالر شپ ڪهڙي صوبي جي شاگردن کي ملندي وغيره وغيره. انهن سڀني فيصلن ۾ سنڌ جي نمائندگي شايد ئي ڪير ڪندو هجي. ايندڙ سالن ۾ ملڪ اندر انهن ادارن تي ڪير قابض هوندو، ان جو اندازو رڳو ان ڳالهه مان ئي لڳائي سگهجي ٿو ته هن وقت سنڌ ۾ خانگي شعبي اندر 25 ڊگريون ڏيندڙ ادارا ۽ يونيورسٽيون سرگرم آهن، جن مان 23 ڪراچيءَ ۾ ۽ 2 حيدرآباد ۾ آهن. باقي سڄي سنڌ لاءِ هڪ اڌ ادارو سکر يا لاڙڪاڻي ۾ موجود آهي. هي اهي ادارا آهن، جن جي گريجوئيٽس سامهون چٽاڀيٽيءَ ۾ سرڪاري شعبي جي يونيورسٽي جا گريجوئيٽس شايد ئي جٽاءُ ڪري سگهن.
فيصلا سازي ۾ اسان جي اهل نمائندگي نه هجڻ جو ئي نتيجو آهي، جو سال 07-2006ع واري وفاقي سالياني ترقياتي پروگرام ۾ هائير ايجوڪيشن ڪميشن جي بجيٽ ۾ صوبي کي مليل سڀني رٿائن مان اڪثر ڪراچي شهر لاءِ رکيون ويون آهن، جن تي ڪل رٿائن جي رقم جو 63 سيڪڙو خرچ ڪيو ويندو. جتي اعليٰ تعليمي ادارن ۾ سٺي معيار وارن ادارن ۽ انهن جي بجيٽن جو تناسب اهڙو هجي، اتي سنڌي مڊل ڪلاس جي ڪيتري ۽ ڪهڙي اوسر ٿي سگهندي.
(2) ٻهراڙين ۾ ڌاڙيلن ۽ شهرن ۾ دهشتگردن جو راڄ:
سنڌ ۾ مڊل ڪلاس جي اوسر اڳيان بند ٻڌڻ ۽ ان جي مزاحمتي سگهه کي چٿڻ جو ٻيو فارمولو اهو استعمال ڪيو ويو. ايم آر ڊي واري تحريڪ کان ڏهاڪو کن سال اڳي کان سنڌ جي نيم شهري علائقن ۾ سنڌي مڊل ڪلاس هڪ طرف مقامي مارڪيٽ ۾ ڪجهه پير سنڀالڻ شروع ڪيا هئا ته ٻئي طرف سرڪاري ملازمتن ۽ يونيورسٽين جي ڊگرين جي نتيجي ۾ هڪ نسل آهستي آهستي سنڌ جي وڏن شهرن ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ پير پائڻ شروع ڪيا هئا. هي اهو مڊل ڪلاس هيو، جيڪو هڪ ٻن ڏهاڪن اندر سنڌي سوسائٽي کي گهڻو اڳتي آڻي ٿي سگهيو. طاقت- ڌڻين ان مڊل ڪلاس کي ڪر کڻڻ کان اڳ چٿڻ لاءِ مارشلائي راڄ هيٺ سنڌ جي ٻهراڙين وارن علائقن ۾ ڌاڙيلن جو راڄ قائم ڪرائي ڇڏيو. 80ع واري ڏهاڪي ۾ جيڪڏهن ڌاڙيلن جي ڪل ڪاررواين تي گهري ريسرچ ڪجي ته به ڳالهيون چٽيون ٿي اڳيان اينديون. هڪ ته انهن جو ڪاررواين جي گهڻو تڻو مرڪز اهي علائقا رهيا، جتي سنڌي وچولي ۽ هيٺين طبقي ايم آر ڊي تحريڪ دوران سڀ کان سرگرم مزاحمت ڪئي هئي. ٻيو ته انهن ڌاڙيلن جي ڪاررواين جو نشانو گهڻو ڀاڱي سنڌي وچولو طبقو رهيو. ان دور ۾ سنڌ اندر اٽڪل 20 هزار ڌاڙيل سرعام وارداتون ڪرڻ ۾ مشغول رهيا. اغوا ٿيلن جي انگن اکرن موجب 147 هندو، 79 شيخ، 69 سومرا ۽ 50 ميمڻ شامل هئا. جيتوڻيڪ عام تاثر اهو ڏنو ويندو آهي ته ڌاڙيل وڏيرن ۽ پوليس جي ظلم جي نتيجي ۾ پيدا ٿيا، پر سندن ڪاررواين جو گهڻو تڻو نشانو سنڌي مڊل ڪلاس ئي بڻيو. حيرت جي ڳالهه آهي ته ڇتي مارشل لا جي دور ۾ جڏهن ڪو سياسي ڪارڪن گهر ۾ لڪڻ به رکي نه سگهندو هو. اتي اهي ڌاڙيلن جا ٽولا جديد هٿيارن سان هٿياربند هوندا هئا، سرعام وارداتون ڪندا هئا، هوٽلن تي مانيون کائيندا هئا ۽ ٻيلن ۾ ناچ ۽ راڳ جون محفلون به مچائيندا هئا. اهو سڀ ڪجهه ڪنهن سپر سرڪار جي مهربانين کان سواءِ ڪيئن ممڪن هيو؟ اهي گهاٽا دريائي ٻيلا، جتي سج جو ڪرڻو نه پهچندو هئو، اتي جديد هٿيارن جا اهي انبار ڪٿان پهچندا هئا؟
نتيجو اهو نڪتو جو اڇو ڪپڙو پائيندڙ سنڌي مڊل ڪلاس ڀنگ ۽ چٽين تي چٽيون ڀري نستو ٿي ويو. مٿان وري اغوا ٿيلن کي ڇڏائڻ جي ڪاروهنوار جي قيادت ڪندڙ وڏيرڪو طبقو ان مڊل ڪلاس تي نفسياتي طور ايترو حاوي ٿي ويو جو چڱا ڀلا پڙهيا لکيا سيبتا ماڻهو وڏيرن جي اوطاقتن جون حاضريون ڀرڻ ۾ پورا هوندا هئا. مون پنهنجي اکين سان نهايت ئي سلجهيل ۽ پاڻ ڀري وچولي طبقي جي ماڻهن کي وڏيرن کي پيرين پئي ملندي ڏٺو، ڇو ته رياست طاقت جو سرچشمو کين بڻائي ڇڏيو هيو. ٻئي طرف شهرن ۾ آباد ٿيندڙ سنڌي وچولي طبقي کي شهري دهشتگردن جو ڀوت بڇيو ويو. 80ع واري ڏهاڪي جي وچ کان 90ع واري ڏهاڪي جي وچ دوران شهرن ۾ سنڌي مڊل ڪلاس کي دهشتگردن هٿان جهڙي طرح چونڊي چونڊي مارايو ويو، سندن ملڪيتون ڦريون ويون ۽ بي گهر ڪيو ويو، ان سنڌي مڊل ڪلاس کي شهر ڇڏي ٻيهر ٻهراڙين ڏانهن ڊوڙڻ تي مجبور ڪيو، جتي ساڳين طاقتن جا پاليل ڌاڙيل واڳونءَ وانگر وات پٽي ويٺا هئا.
اسرندڙ سنڌي مڊل ڪلاس هڪ اهڙي بدحواسي، لاچاري ۽ ذهني عذاب جو شڪار ٿي ويو، جتي هن لاءِ قوم کي قيادت فراهم ڪرڻ ته پري، عزت ۽ سر بچائڻ ڏکيو ٿي پيو. ان حربي وسيلي سنڌ جي اسرندڙ مڊل ڪلاس کي هيٺين طريقن سان چيڀاٽيو ويو.
* وچولي طبقي جي سڄي ڄمار جي جمع پونجي ڀنگ ۽ ڀتن جي حوالي ٿي وئي ۽ اهو وڌيڪ سيڙپڪاري ڪرڻ جي لائق نه رهيو.
* بدامنيءَ جي باهه سبب رستن تي سفر غير محفوظ بڻجي ويو. ڪاروباري ڏيتي ليتي ۽ ڪاروهنوار جان جوکي جو ڪم بڻجي پيو، جنهن ڪري وچولو طبقو ڪاروباري سيڙپڪاريءَ کان لنوائڻ لڳو.
* اغوا کان پوءِ ڀنگ عيوض آجپي جا سمورا اختيار وڏيرڪي طبقي جي اوطاق تائين محدود ڪيا ويا، جنهن جي نتيجي ۾ مڊل ڪلاس سماجي طور وڏيري جو ماتحت ۽ محتاج بڻجي ويو.
* اغوا جي وارداتن کان پوءِ پوليس سون جي تعداد ۾ ڳوٺاڻن کي ٿاڻن تي واڙي، سندن ڍور ڍڳا ڪاهي ويندي هئي. انهن ڏهن سالن ۾ رڳو پوليس جي ڀريل چٽين جا انگ ملن ته اها رقم ڪروڙن کان ٽپي ويندي. اهڙيءَ طرح ٻهراڙين جو هيٺيون وچولو معاشي طور مفلوج ٿي، ٿاڻن ۽ ڪورٽن جي پٺيان جمع پونجي لٽائي ويٺو. محترم امداد حسين سهتي جي تحقيق موجب ڌاڙيلن کي اغوا جي معاوضي ۾ مجموعي طور اٽڪل پوڻا 3 ارب رپيا ڀنگ طور مليا.
* شهرن ۾ سنڌين جي پهتل پهرين نسل سان اها ويڌن ڏسي، ٻهراڙين مان نڪري شهرن ڏانهن ايندڙن پٺيان پير ڪيا ۽ اهڙي طرح شهرن جي معيشت مان سنڌي وچولو طبقو آئوٽ ٿي ويو.
* ملڪ ۽ سڄي دنيا ۾ سنڌين کي ڌاڙيل، ڊاڪو ۽ عورتن کي قتل ڪندڙ وحشي قوم طور متعارف ڪرائي، سنڌي ڪلچر کي بدنام ڪيو ويو. سنڌي وچولو طبقو ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ طعنن ۽ الزامن کي منهن ڏيندو رهيو ۽ هڪ مستقل احساس جرم ۽ شرمندگيءَ جو شڪار بڻيو.
* سنڌ جا قيمتي مالي وسيلا امن امان جي نالي تي خرچ ڪيا ويا. سنڌ سرڪار هر سال فورسز کي 20 ڪروڙ رپيا ادا ڪندي رهي ۽ 1994ع تائين مختلف آپريشنز مٿان 45.75 ڪروڙ رپيا خرچ ڪيا ويا. (امداد حسين سهتي جي ريسرچ)
* بين الاقوامي امدادي ادارن ۽ اين جي اوز توڙي سيڙپڪارن سنڌ کي غيرمحفوظ علائقو قرار ڏئي، اتي ڪم ڪرڻ کان نابري واري، جنهن جي نتيجي ۾ مڊل ڪلاس کي اڳتي نڪرڻ جا اثرائتا موقعا به مهيا نه ٿي سگهيا.
(3) سياسي تنظيمن ۾ اندروني ڀڃ ڊاهه ڪرائي وچولي طبقي کي سياست کان بدظن ڪرڻ:
هونئن ته سياسي تنظيمن ۾ اختلاف راءِ جمهوري ڪلچر جو رواجي حصو آهي، پر سنڌ جي سياسي تنظيمن سان ڪيتريون ئي اضافي خاص مهربانيون ڪيون ويون. 80ع ۽ 90ع وارا ڏهاڪا سنڌي مڊل ڪلاس جي سياسي پليٽ فارمن جي اندروني ڀڃ ڊاهه جا بدترين ڏهاڪا هئا. تقريبن هر اها پارٽي يا اتحاد جنهن تان سنڌي مڊل ڪلاس سنڌ جي حقن لاءِ ڪا جدوجهد ڪري سگهيو ٿي تن کي منظم طريقي سان اندروني ڀڃ ڊاهه جو شڪار ڪرائي ايترن گروپن ۾ ورهايو ويو، جو جن ماڻهن نيڪ نيتيءَ سان ڪجهه ڪرڻ به گهريو ٿي، سي به آهستي آهستي پاسيرا ٿي ويا. سياسي پليٽ فارمن کي برباد ڪرڻ لاءِ واڳ ڌڻين هيٺيان طريقا ڪتب آندا.
* سياسي پارٽين اندر اهڙا ماڻهو داخل ڪرايا ويا، جن جو واحد مشن انهن پارٽين کي عوام دوست طاقت ۾ تبديل ٿيڻ کان روڪڻ هيو. اهڙن ماڻهن اثرائتين سياسي پارٽين اندر نظرياتي ۽ اصولي اختلافن جي نالي تي گروپ بندين کي هٿي ڏياري انهن جي اندروني ڍانچي کي ٽڪرن ۾ ورهائي ڇڏيو.
* سياسي پارٽين ۾ موجود اهم فردن کان اهڙا ڪم ڪرايا ويا، جن جا فائيل اڳيان رکي کين مستقل طور بليڪ ميل ڪري پنهنجي پسند جا ڪم ڪرايا ويا.
* سياسي تنظيمن ۾ ڪرمنلز، ڀتي خورن ۽ قبضي خورن جي هڪ اهم ٽولي جي سرپرستي ڪئي وئي، جن عام ماڻهن اڳيان انهن تنظيمن جو اميج ايترو ته خراب ڪيو، جو پڙهيل لکيل مڊل ڪلاس چاهيندي به انهن تنظيمن کان پاسيرو ٿي ويو ۽ عام تاثر اهو پيدا ڪيو ويو ته سياست ڏوهارين ۽ بدمعاشن جو پيشو آهي. ان جي نتيجي ۾ سياسي پارٽيون پڙهيل لکيل سنڌ دوست مڊل ڪلاس جي قيادت کان محروم ٿي، بي راهه رويءَ جو شڪار ٿي ويون.
* سياسي تنظيمن ۾ ڏوهارين کي منظم ڪري، ٿورو گهڻو پڙهيل لکيل ۽ ساڃاهه وند ماڻهن کي ايترو خوار ۽ خراب ڪيو ويو، جو هنن مجبور ٿي انهن تنظيمن کان الڳ ٿي، پنهنجا ڌنڌا ڌاڙي وڃي سنڀاليا ۽ اهڙي طرح اهي تنظيمون عقل ۽ سمجهه جي ڳالهه ڪندڙ ماڻهن کان گهڻي ڀاڱي وانجهيون ٿي ويون. ايئن سياسي تنظيمن کي روشن خيال مڊل ڪلاس جي قيادت جو هڪ اهم فورم بڻجڻ کان محروم ڪيو ويو.
(4) سنڌي مڊل ڪلاس کي ڪرپشن جي ڌٻڻ ڏانهن ڌڪڻ:
70ع واري ڏهاڪي کان پوءِ پهريون ڀيرو سنڌي مڊل ڪلاس نوڪرين ۾ ڪنهن حد تائين اقتدار جي ايوانن تائين پهچڻ لڳو. ڪوٽا سسٽم جي نتيجي ۾ ٻهراڙين ۽ نيم شهري علائقن جا ماڻهو يونيورسٽين تائين پهچڻ لڳا. اڳتي هلي اهي سرڪاري نوڪرين ۾ به ڪجهه نه ڪجهه حصو حاصل ڪرڻ جهڙا ٿي ويا. انهن جي اڪثريت ٻهراڙين جي انهن علائقن سان تعلق رکندڙ هئي، جتي سماجي ترقي نه هجڻ جي برابر هئي ۽ تعليمي سهولتون نالي ماتر هيون. ظاهر آهي ته انهن جي اهليت شهري علائقن مان ايندڙ وچولي طبقي جي ٽڪر جي نه هئي. پر پوءِ به ڪيترن ئي سنڌي آفيسرن پنهنجي محنت ۽ صلاحيتن جي آڌار تي پنهنجي سڃاڻپ پيدا ڪئي. بهرحال واڳ ڌڻين ان طبقي کي ڪو معنيٰ خيز سماجي ۽ سياسي ڪردار ادا ڪرڻ کان روڪڻ لاءِ هڪ طرف اهليتن کي بهتر بڻائڻ جا جوڳا موقعا نه ڏنا ته ٻئي طرف کين رشوت بازاري جي ڊوڙ ۾ کليل ڇڏي ڏنو ته جيئن اهي صلاحيت بجاءِ شارٽ ڪٽ، مال ٺاهڻ ۽ سفارشي ڀرتيون ڪرڻ واري ڌٻڻ ۾ پير وجهي، ڪو لاڀائتو ڪردار ادا نه ڪري سگهن. هونئن ته سرڪاري شعبي ۾ بدعنوانيون، نااهلي ۽ سفارش سڄي ملڪ ۾ عام آهي، پر انهن جو جيڪي اعليٰ معيار سنڌ ۾ پيدا ڪيو ويو، سو ٻئي ڪنهن صوبي ۾ شايد ئي نظر اچي. ان جو نتيجو اهو نڪتو جو گذريل ٽن ڏهاڪن اندر سنڌ جي تعليم، صحت، انفراسٽرڪچر سميت ترقيءَ جي هر ميدان ۾ سنڌ زوال پذيريءَ ڏانهن گامزن رهي. سياسي بنيادن تي ٺهيل اوطاقون بڻيل اسڪول، پڙهائڻ کان آڱوٺو ڪڍي بيٺل استاد، اسپتالن مان سالن کان غائب ڊاڪٽر ۽ پيرا ميڊيڪل عملو، پگهار کڻي صاحبن جي بنگلن تي ڊيوٽيون ڪندڙ ميونسپل ملازم، واهن ۾ هٿرادو گهارا هڻائي ڪمايون ڪندڙ آبپاشي جا ننڍا وڏا عملدار، خلق لاءِ ڌرتي دوزخ بڻائيندڙ پوليس؛ اهي سڀ عنايتون ان پاليسيءَ جي پيداوار آهن ته سنڌين کي ڇڏيو ته هٿ وٺي سنڌ ۽ سنڌين جي پاڻ ئي ڀينگ ڪندا رهن. ائين سنڌ ۾ مجموعي طور سماجي ۽ معاشي ترقيءَ جو ڦيٿو جام رهيو ۽ اربين رپيا بظاهر سنڌ لاءِ ملڻ جي باوجود سنڌ ۾ اها سماجي معاشي ترقي نه ٿي سگهي، جيڪا هڪ متحرڪ مڊل ڪلاس کي اڳتي آڻي سگهي. هونئن به ان سڄي نيڪ عمل ۾ اسان جا پنهنجا ئي اڳڀرا رهيا، پر ان جي پٺيان اصل محرڪ اهي طاقتون هيون، جن اهو سڀ ڪجهه بنا ڪنهن رنڊ روڪ جي ٿيڻ ڏنو ۽ خاموش تماشائي بڻجي تاڙيون وڄائيندا رهيا.
انهن سمورين نعمتن مان لاڀ پرائيندڙ سنڌي مڊل ڪلاس ذهني طور ايترو ته ڪرپٽ ٿي ويو، جو سنڌ جي ترقي ۽ بهتري ڪڏهن ڀلجي به سندس دماغ وٽان نه گذرندي. ٻئي طرف سندن ڪڌن ڪرتوتن جا اهي فائيل هميشه کين نانگن وانگر بڇي اهڙا ڪڌا ڪم ڪرايا ويا، جن سان سنڌ جي ترقيءَ جو جنازو نڪري ويو. اهو ئي سبب هيو جو سنڌ جو مفادن خلاف ٿيندڙ ڪيترن ئي فيصلن ۽ ڪاررواين ۾ اسان جا سنڌي ڪامورا يا ته شريڪ رهيا يا وري ان ڪري ٻوٿ ٻڌي ويٺا رهيا، جو کين پنهنجي ڪرتوتن جي فائيلن کلڻ جو ڀئو وڪوڙيو ويٺو هو.
ساڳئي سلسلي جي ٻي ڪڙي 1988ع کان پوءِ سياسي ايوانن ۾ پهتل سنڌي وچولي طبقي جا همراهه هئا. 88ع واري طوفاني لهر ۾ پهريون ڀيرو پيپلز پارٽيءَ جي ٽڪيٽ تي چڱي موچاري انگ ۾ وچولي طبقي جا همراهه اسيمبيلن تائين پهتا، کين به مٿان کان ساڳئي قسم جي ڇوٽ مليل هئي. نتيجي ۾ هنن ان موقعي کي پهريون ۽ آخري موقعو ڀائيندي، ڪرپشن ۽ بدعنوانين جا نوان رڪارڊ قائم ڪيا. ٻن اليڪشنن کان پوءِ اهي سڀ همراهه (ڪن ٿورن کي ڇڏي) مڊل مان ڦري اپر ڪلاس بڻجي پيا، پر سندن فائيل به ايڏا ڀوائتا هئا، جو سنڌ جي مفادن لاءِ ڪو ڪردار ادا ڪرڻ سندن وس جي ڳالهه نه رهي. جيتوڻيڪ پيپلز پارٽي اليڪشني سياست ۾ اڄ به سنڌين وٽ واحد سياسي آپشن بڻيل آهي، پر سنڌي مڊل ڪلاس ان پارٽيءَ جي پليٽ فارم تان ان دور کي ڪڏهن به ڏاهپ ۽ فضيلت سان استعمال نه ڪيو. اهڙي طرح ملڪي ڪاروهنوار ۾ پهريون ڀيرو ججهي انگ ۾ داخل ٿيل سنڌي مڊل ڪلاس موقعي پرستي ۽ ذاتي مفادن خاطر سنڌ جي مفادن لاءِ ڪو اهڙو واکاڻ جوڳو ڪم نه ڪيو، جنهن جو مثال ڏئي سگهجي. مثال طور شايد ئي ڪو ايم پي اي يا ايم اين اي هجي، جنهن چيو هجي ته مون کي ماسترن جون 50 سيٽون مليون آهن، پر مان اهي مائٽن ۽ دوستن ۾ نه پر پنهنجي تڪ جي ميرٽ يافته ايماندار ۽ اهل ماڻهن کي چٽاڀيٽي وسيلي ڏيندس. ٻيو ته ڇڏيو هيڏي ساري سنڌ ۾ خانگي شعبي جي ڪا هڪ اڌ چڱي يونيورسٽي به نه ٺهرائي سگهيا، جتان ڪي پڙهيل لکيل ۽ سڌريل نوجوان نڪري مارڪيٽ ۾ سنڌ جي نمائندگي ڪري سگهن.
مختصر طور تي ڏسجي ته سنڌي مڊل ڪلاس کي ڪرپشن جي کلي ڇوٽ ڏيڻ جا هيٺيان ناڪاري نتيجا نڪتا، جيڪي صحتمند مڊل ڪلاس جي اوسر ۾ رنڊڪ بڻيا.
* سنڌي ڪاموراشاهي ملڪ ۾ نااهلي ۽ ڪرپشن جو حوالو بڻائي، اهو تاثر عام ڪيو ويو ته سنڌين ۾ هڪ ته اهليت ناهي مٿان وري ڪرپشن به خوب ڪن ٿا.
* چوويهه ڪلاڪ ملڪيتون ٺاهڻ جي چڪر ۾ ڦاٿل بيورو ڪريسي سنڌ جي سماجي ۽ معاشي ترقيءَ کي بريڪ هڻي ڇڏي، جنهن جي نتيجي ۾ ٻهراڙين اندر وچولي ڪلاس جي اوسر کي ڌڪ لڳو.
* اقربا پروري ۽ سفارش ڪلچر کي عام ڪري اسرندڙ مڊل ڪلاس ۾ ميرٽ ۽ چٽاڀيٽيءَ وارن روين بجاءِ شارٽ ڪٽ واري ذهنيت کي فروغ ڏنو ويو، جنهن مڊل ڪلاس ۾ ذهني ڪرپشن پيدا ڪئي.
* حرام جو پئسو عام ٿيڻ سبب سنڌ ۾ مڊل ڪلاس جي وڏيراشاهي جنم ورتو، جنهن سنڌي سماج ۾ معتبر هجڻ جا معيار بدلائي ڇڏيا، جيڪو جيترو گهڻو حرام ڪمائي ۽ اهليت بجاءِ چور بازاريءَ وسيلي رستا ٺاهي سگهي. اهو ڪٽنب، پاڙي توڙي سماج ۾ اوترو ئي وڌيڪ معتبر بڻجي ويو. نتيجي ۾ سنڌي مڊل ڪلاس جي نوجوانن ۾ ذهني ڪرپشن جنم ورتو ۽ وائيٽ ڪالر ڪرائيم باعزت پيشو بڻجي پيو. اهو ئي سبب آهي جو سنڌي مڊل ڪلاس جي نوجوانن ۾ ڪمپيوٽر بجاءِ نئين ماڊل جي ڪار، لائبريري جي بجاءِ حرام جي ڪمائيءَ جو بنگلو، پرڏيهه وڃي اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ بجاءِ سوني چين، راڊو واچ ۽ ڪلف وارا ڪپڙا پائي، واندن جي ٽولي سان رستا ماپڻ زندگيءَ جي پهرين اوليت بڻجي پيا.
(5) وڏيرڪي نظام کي سرڪاري انجيڪشنز وسيلي زندهه رکڻ:
وچولي طبقي جي اوسر کي روڪڻ لاءِ لازمي هيو ته سنڌ ۾ فطري موت مرندڙ وڏيرڪي نظام کي اسلام آباد جي آڪسيجن وسيلي زندهه رکيو وڃي. اهو ئي سبب آهي جو رياست جا سمورا ادارا ڪنهن نه ڪنهن طرح مدي خارج وڏيرڪي نظام کي هٿي ڏيندا رهيا آهن. اها ڳالهه هاڻي ڪنهن کان به ڳجهي ناهي ته سنڌ جو عام ماڻهو وڏيرڪي ڪلاس کي دل و جان سان نه رڳو رد ڪري چڪو آهي، پر ان جي خلاف سخت نفرت به رکي ٿو. رڳو 1988ع جي چونڊن جا نتيجا کڻي ڏسو، سنڌ جا سمورا رئيس وڏيرا ضمانتون ضبط ڪرايل نظر ايندا پر ان جي باوجود ان نظام کي آڪسيجن ڏئي زندهه رکيو ويو آهي ۽ نئين اقتداري منتقليءَ واري ڊرامي وسيلي کين وڌيڪ بااختيار پڻ بڻايو ويو آهي. اهوئي ڪارڻ آهي جو ضمانتون ضبط ڪرائيندڙ وڏيرا ۽ سندن پٽ، پوٽا يا ڀائٽيا اڄڪلهه فيوڊل اسٽيٽس ۾ تبديل ڪيل ضلعن جي اڇي ڪاري جا مالڪ آهن. وڏيرڪي طبقي کي رياستي مشينري هيٺين طريقن سان طاقت بخشيندي رهي آهي.
* ملڪ جا وڏا سياسي اڳواڻ، رياستي مشينريءَ جا اهم پرزا ۽ دفاعي ادارن جا اهم عملدار پابنديءَ سان شڪار کيڏڻ لاءِ سنڌ جي وڏيرن وٽ اچي رهن ٿا ۽ اهڙي طرح سڄي تر جي سرڪاري مشينري توڙي عام ماڻهوءَ کي اهو پيغام ڏين ٿا ته اهي وڏيرا ئي طاقت جو اصل مرڪز آهن.
* اليڪشني نظام ۾ وڏن تڪن ۽ ٽڪيٽن جي ڳرين فين سبب رڳو وڏيرڪو ڪلاس ئي ان مهم جو خرچ برداشت ڪري سگهي ٿو. وچولي طبقي جو ماڻهو ته ڪائونسلر جي سيٽ لاءِ چونڊ وڙهڻ جو خرچ به برداشت نٿو ڪري سگهي. نتيجي ۾ اقتدار جي هيٺين توڙي مٿين ايوانن ۾ وڏيرڪو طبقو ڇانيل آهي، جيڪو طاقت- ڌڻين جو ٻانهن ٻڌو غلام ٿيڻ لاءِ هر وقت حاضر آهي.
* رياستي ادارا، تر جي پوليس، روينيو عملدار ۽ ٻيا عوام جي کل لاهڻ وارا ادارا پنهنجي حد جي وڏيرن جي ماتحت رهيا آهن، جنهن ڪري عام ماڻهو مڊل ڪلاس جي پٺيان لڳڻ بدران وڏيرن جي اوطاقن جو پاڻي ڀرڻ لاءِ مجبور آهن. مڊل ڪلاس جو ڪو ماڻهو ڪنهن لاچار جي مدد ڪرڻ چاهيندو ته وڌ ۾ وڌ کيس ميڊيا تائين پهچ ڏياريندو يا ڪو رعايتي وڪيل ڪري ڏيندو، پر ٿاڻي تي فون ڪري ٻڌي ڇوڙي ڪرائي نه سگهندو. اهڙيءَ ريت سماج تي راڄ بهرحال وڏيرڪي ڪلاس جو رهندو ۽ ان ڪري ووٽ به رئيس جي حڪم تي ڏنو ويندو.
ورديءَ وارين حڪومتن پنهنجو راڄ برقرار رکڻ لاءِ هميشه وڏيرن تي ڀاڙيو آهي. موٽ ۾ علائقا کين جاگيرن وانگر بخشش ۾ ڏئي سندن وفاداريون خريد ڪيون ويون آهن. گذريل مڪاني چونڊن ۾ جهڙيءَ ريت فرشتن هٿان عوام جي رد ڪيل وڏيرن کي ضلعا ورهائي ڏنا ويا ۽ اتي جي سموري مشينري سندن تابع ڪئي وئي، ان مڊل ڪلاس جي ماڻهن کي پٺيان ڌڪي مقامي راڄ وڏيرن جي حوالي ڪري ڇڏيو آهي.
* وڏيرن ۽ گادين جي پيرن کي جرڳن جا اختيار ڏئي ۽ جرڳائي نظام جي کليل حمايت ڪرائي، حڪمرانن عام ماڻهن کي اهو واضح نياپو ڏنو آهي ته عدل، انصاف ۽ امن امان سڀ ڪجهه وڏيرن جي هٿ ۾ آهي. کين وڻي ته اوهان کان چرٻيليون ٽپائن ۽ سڱ چٽيون ڀرائن يا ڍڳن بدلي نياڻيون نيلام ڪرائن. ان سڄي وايو منڊل ۾ عام ماڻهو مڊل ڪلاس جي پروفيسر، وڪيل، يا سياسي ڪارڪن وٽ وڃڻ بدران ڀوتارن جي اوطاقن ۽ پيرن جي گادين جا ئي چڪر ڪاٽيندا رهندا. وڏيرڪي نظام جي اهڙي تسلط جي نتيجي ۾ مڊل ڪلاس کي هڪ بي اثر اقليت ۾ تبديل ڪيو ويو آهي. جڏهن وڏيرن جي اهڙي ڪرتوتن جون خبرون انگريزي ۽ اردو اخبارن جي مک سرخين طور شايع ٿين ٿيون ته سڄي ملڪ ۽ دنيا ۾ سنڌ ۽ سنڌين جو تصور وحشياڻي قبائلي دور جي گروهه وارو پيدا ٿئي ٿو. ان طرح سان طاقت ڌڻي هڪ طرف وڏيرڪي نظام کي مضبوط ڪن ٿا ۽ ٻئي پاسي سڄيءَ دنيا ۾ سنڌ ۽ سنڌين جو اميج تباهه ڪن ٿا. ٻنهي صورتن ۾ حاصل مطلب سنڌي مڊل ڪلاس کي ڪمزور ۽ بي اثر اقليت بڻائڻ آهي.
سڄيءَ سنڌ ۾ قبائلي جهڳڙا ڪرائي خاندان ۽ ڳوٺ اجاڙ ڪرائي ٻهراڙين جي معيشت کي برباد ڪيو ويو. سالن جا سال هلندڙ ان خونريزيءَ کي پوليس، ڀوتار ۽ ٻيا رياستي ادارا ان ڪري روڪرائڻ جي ڪا به سنجيده ڪوشش نه ڪندا آهن، جو ان وسيلي ٻهراڙين ۾ ماڻهو هٿيارن جا پئسا تعليم ۽ هنر تي نه لڳائي سگهن ۽ اتي اهڙو مڊل ڪلاس پير نه کوڙي سگهي، جيڪو سماجي يا معاشي ترقي ۽ علمي اوسر لاءِ ڪو ڪردار ادا ڪرڻ جهڙو رهي. مٿان وري فيصلا به وڏيرن جي اوطاقن تي جرڳن وسيلي ٿين ته پوءِ وڏيرڪي غلاميءَ مان جان آجي ڪرڻ ناممڪن ٿيو پوي.
سنڌي مڊل ڪلاس جي رستا روڪ جي گهري سازش جا ٻيا به انيڪ رخ آهن، جن تي بحث ڪري عام ماڻهوءَ کي اها ڳالهه سمجهائڻ جي ضرورت آهي ته ڪهڙيءَ طرح رياستي ادارا سندن ترقيءَ کي روڪڻ وارا حربا استعمال ڪن ٿا. سنڌ جي نجات لاءِ ضروري آهي ته حالتن سان اٽڪاءُ ڪري سنڌ اندر هڪ روشن خيال ۽ محب وطن مڊل ڪلاس لاءِ رستا تيار ڪجن ته جيئن سنڌ ان گهڻ رخي غلاميءَ مان جان آجي ڪرائي، هڪ باوقار قوم بڻجي سگهي.
(روزانه ڪاوش 4-3 جولاءِ 2006ع)