ذوالفقار آباد: سنڌين جي ڳچيءَ ۾ پوندڙ نئون ڳٽ
مڪاني ادارن وارن ٻن نظامن ۽ صوبي جي ورهاست واري معاملي مان اڃا سنڌ جي جان آجي نه ٿي آهي ته حڪومت سنڌ اندر ذوالفقار آباد جي اڏاوت جو ڪم ستت شروع ڪرڻ جو اعلان ڪيو آهي. 2009ع ۾ جهرڪ شهر جي نالي سان شروع ٿيل ان رٿا کي ذوالفقار آباد جو نالو ڏئي ان کي شهيد ڀٽي جي سوچ ۽ فڪر سان لاڳاپيل شهر قرار ڏنو ويو. پنهنجي حڪومتي دور جي پڇاڙڪي سال ۾ پيپلز پارٽي سنڌ واسين جي ڳچيءَ ۾ هي نئون ڳٽ وجهي وڃڻ لاءِ ان تي ڪم ڪار جي رفتار تيز ڪري ڇڏي آهي ۽ سنڌ ڪابينا ان رٿا کي منظور به ڪري ڇڏيو آهي. سنڌ ڪابينا جي ڪنهن به وزير کي ان رٿا جي تفصيلن جي ڄاڻ ناهي، سنڌ جي ماڻهن کي رٿا جي نفعن ۽ نقصانن بابت ڪوبه پتو ناهي پر ان جي باوجود شفافيت ۽ عوام دوستيءَ جي دعويدار حڪومت ان رٿا تي پنهنجون سموريون توانائيون خرچ ڪرڻ لاءِ آتي آهي.
هن رٿا تي عمل در آمد جي نگرانيءَ لاءِ 2010ع ۾ سنڌ سرڪار جي هڪ ايڪٽ هيٺ ذوالفقار آباد ڊولپمينٽ اٿارٽي قائم ڪئي وئي. ان جو هاڻوڪو ايم ڊي سيد افتخار حسين فوج جو رٽائرڊ عملدار آهي. اٿارٽيءَ جو سربراهه ته سنڌ جو وڏو وزير آهي، جيڪو مٿان کان آيل هر حڪم تي ”قبول آهي“ کان سواءِ ڪڏهن به ڪجهه نه ڪڇڻ جي شاندار تاريخ جو مالڪ آهي.کربين رپين جي هن رٿا بابت سرڪاري طور تي ڪي به وچور پڌرا نه ڪيا ويا آهن. مختلف ڇڙ وڇڙ دستاويزن، پريزنٽيشنز ۽ ميٽنگ نوٽس مان هيٺين ڄاڻ ملي سگهي آهي:
ذوالفقار آباد اٿارٽي جي سرڪاري ويب سائيٽ تي ايڏي اهم رٿا کي رڳو هڪ صفحي ۾ بيان ڪيو ويو آهي. ان مختصر نوٽ ۾ نئين شهر بابت روايتي لفاظيءَ کان سواءِ ڪابه بنيادي ٺوس ڄاڻ نه ڏني ويئي آهي. مختصر نوٽ ۾ ڄاڻايو ويو آهي ته ڪراچيءَ کان 150 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي هي شهر قائم ڪيو ويندو، جنهن لاءِ ساڍا ٽي لک ايڪڙ زمين سنڌ سرڪار پاران مختص ڪئي وئي آهي. جڏهن ته ساڍا اٺ لک ايڪڙ وڌيڪ زمين سامونڊي ويرن هيٺ رهي ٿي. اپريل 2011ع ۾ اٿارٽي طرفان رٿا جي تصوراتي ماسٽر پلان لاءِ جاري ڪيل دلچسپي جي اظهار واري نوٽيس ۾ به ڪم جي دائري بابت محدود ڄاڻ ڏيندي رڳو 13 لک 32 هزار ايڪڙ زمين موجود هجڻ جا انگ اکر ڏنا ويا آهن. ٽيبل ۾ ڪيٽي بندر، کاروڇاڻ، شاهبندر ۽ جاتي ۾ موجود زمين جا وچور هن ريت ڏنا ويا آهن:
|
نمبر |
تعلقو |
سمنڊر اندر
زمين (ايڪڙ) |
موجود زمين (ايڪڙ) |
ڪل زمين
(ايڪڙ) |
|
1 |
ڪيٽي بندر |
89,052.22 |
1088 |
90,140.22 |
|
2 |
کارو ڇاڻ |
167,575.19 |
25,696.25 |
193,272.4 |
|
3 |
شاهبندر |
535,238.05 |
29,989.10 |
565,277.15 |
|
4 |
جاتي |
175,175.09 |
308,537.14 |
483,712.23 |
سنڌ سرڪار جي روينيو کاتي طرفان تيار ڪيل هڪ ٻي پريزنٽيشن ۾ هن رٿا لاءِ ٻه آپشن ڄاڻايا ويا. اوليتي آپشن طور مٿي ڄاڻايل ٺٽي ضلعي جي چئن تعلقن کي به رٿا لاءِ تجويز ڪيو ويو. ان آپشن هيٺ پريزنٽيشن ۾ 12 لک 90 هزار ايڪڙ زمين رٿا لاءِ استعمال ٿي سگهڻ جو ڄاڻايو ويو، جنهن مان 3 لک 35 هزار ايڪڙ زمين کي ناقبولي ۽ ٻيلي واري زمين ڄاڻائيندي فوري طور موجود هجڻ جا انگ ڏنا ويا آهن. جڏهن ته 9 لک 55 هزار ايڪڙ زمين کي بند ٻڌي سمنڊ کي پٺتي ڌڪي استعمال جوڳو بنائڻ جي صلاح ڏني وئي. پريزنٽيشن ۾ اهو به ڏس ڏنو ويو ته ان رٿا کي به پکيڙڻ لاءِ جهرڪ شهر جي ڏکڻ اوڀر طرف وڃي سگهجي ٿو.
ٻئي آپشن طور هن رٿا کي سپر هاءِ وي ۽ نيشنل هاءِ وي وچ ۾ تعمير ڪرڻ جي صلاح ڏني وئي، جنهن ۾ سجاول، ميرپور بٺوري، گهوڙا ٻاري، ميرپور ساڪري، ٺٽي ۽ ڄامشوري اندر موجود زمين جا انگ اکر ڏنا ويا آهن. ان آپشن هيٺ 6 لک60 هزار ايڪڙ زمين استعمال ڪرڻ جا انگ ڏنا ويا، جنهن مان 74 هزار ايڪڙ زمين فوري طور موجود ڄاڻائي وئي. وڌيڪ ڄاڻايو ويو ته ڪوهستان ۾ ساڍا ٽي لک ايڪڙ زمين بوگس کاتن هيٺ آهي، جڏهن ته ڄامشوري ضلعي جي حدن اندر به هڪ لک ايڪڙ زمين بوگس کاتن ۾ آهي. پريزنٽيشن ۾ ڄاڻايو ويو ته قلم جي هڪ ڌڪ سان اها زمين رد ڪري واپس سنڌ سرڪار حوالي ڪري سگهجي ٿي ته جيئن ان کي ذوالفقار آباد لاءِ استعمال ڪري سگهجي. پريزنٽيشن ۾ ڄاڻايو ويو آهي ته بورڊ آف روينيو اها زمين ذوالفقار آباد ڊولپمينٽ اٿارٽي جي حوالي ڪري سگهي ٿو. هينئر تائين ان محدود ڄاڻ کان وڌيڪ ڪابه معلومات ان رٿا بابت ملي نه سگهي آهي. سنڌ جي لکين ايڪڙ زمين والاريندڙ ۽ سنڌين جي قومي وجود کي هاڃو پهچائي سگهندڙ هن شهر جي رٿا بابت سرڪاري ادارا ۽ حڪومت خاموش آهن ۽ سنڌ جي ماڻهن کي ڪجهه به ٻڌائڻ لاءِ تيار ناهن.
جيئن ئي صدر صاحب جون ۾ هن رٿا جي مکيه حصي طور ڌانڌاري وٽ ڇهن ڪلوميٽرن جي پوڻا چار ارب رپين جي لاڳت واري پل ٺاهڻ جا حڪم جاري ڪيا آهن، ته حڪومت ۽ چيني سيڙپڪارن وچ ۾ رابطا تيز ٿي رهيا آهن. صدر آصف زرداري جي چين واري تازي دوري دوران مفاهمت جي هڪ ياد داشت تي به صحيحون ڪيون ويون آهن، جنهن کانپوءِ چيني سيڙپڪاري لاءِ ذوالفقار آباد ۾ پير رکڻ جا دروازا مڪمل طور کلي ويا آهن. ان کان اڳ 25 آگسٽ 2011ع تي هڪ انگريزي اخبار ۾ ڇپيل هڪ خبر ۾ ڄاڻايو ويو هو ته چيني ڪمپنين ذوالفقار آباد ۾ هڪ اڪنامڪ زون تعمير ڪرڻ جو پرو پوزل ڏنو آهي، جنهن موجب 15 سالن اندر اها زون تعمير ڪئي ويندي، جيڪا پنجن پنجن سالن جي ٽن مرحلن ۾ مڪمل ٿيندي. حڪومت انهن سڀني ڪمن لاءِ ايتري تڪڙ ۾ آهي، جو پبلڪ سيڪٽر جي ترقياتي رٿائن وارن سمورن ضابطن جي ڀڃڪڙي ڪئي پئي وڃي.
پاڪستان جي پلاننگ ڪميشن جي پراجيڪٽ مئنجمينٽ لاڳت واري هر رٿا جي منظوري ECNEC يعني قومي اقتصادي ڪائونسل جي ڪاروباري ڪميٽيءَ کي ڏيڻي آهي. پر ذوالفقار آباد رٿا ايڪنڪ کان به منظور نه ڪرائي قاعدن، ضابطن جي ڀڃڪڙي ڪئي وئي آهي. پيپلز پارٽي جڏهن مخالف ڌر ۾ هئي ته گريٽر ٿل ڪئنال رٿا کي ايڪنڪ مان منظور نه ڪرائڻ تي مشرف حڪومت مٿان ڇتي تنقيد ڪندي هئي. هاڻي پيپلز پارٽي حڪومت خود ان ضابطي جي ڀڃڪڙي ڪندي ان رٿا لاءِ بجيٽ ۾ رقم به رکي ڇڏي آهي. جيڪڏهن اها رٿا مشرف جي دور ۾ اچي ها ته پيپلز پارٽي ان کي سنڌ دشمن رٿا قرار ڏئي طوفان مچائي ڏئي ها.
ذوالفقار آباد رٿا سان سنڌ واسين کي جيڪو فوري طور خطرو آهي، اهو آهي سنڌ ۾ سنڌين جو اقليت ۾ تبديل ٿيڻ ۽ نئين شهر ٺهڻ جي صورت ۾ لکين ماڻهن جي ڪٽڪن جي ٻاهران آمد. سنڌين اڳي ئي ورهاڱي وقت ڌاري آبادڪاريءَ سبب ڪراچي هٿان وڃائڻ واري تجربي کي اکين سان ڏٺو آهي. ورهاڱي وقت ڪراچيءَ جي آبادي ساڍا چار لک هئي، جنهن ۾ 61 سيڪڙو سنڌي ڳالهائيندڙ هئا ۽ اردو/هندي ڳالهائيندڙ رڳو 6.3 سيڪڙو هئا. ورهاڱي کانپوءِ ٿيل غير قانوني لڏپلاڻ بعد 1951ع ۾ ٿيل آدمشماريءَ موجب شهر جي آبادي ساڍا يارنهن لک ٿي وئي، جنهن ۾ سنڌي گهٽجي 8.6 سيڪڙو ۽ اردو آبادي وڌي 50 سيڪڙو ٿي وئي. ڌاري آباديءَ جي لڳاتار يلغار جي نتيجي ۾ 1998ع جي آدمشماريءَ موجب شهر اندر سنڌي ڳالهائيندڙن جو حصو رڳو 7.22 سيڪڙو آهي. آدمشماريءَ جي وچورن موجب، سنڌ ۾ ان وقت 28 لک 32 هزار ماڻهو لڏي آيل هئا، جن مان ساڍا 25 لک ماڻهو شهري علائقن ۾ اچي آباد ٿيا هئا. تن مان به وري ساڍا 21 لک ماڻهو رڳو ڪراچي شهر ۾ اچي آباد ٿيا هئا. غير قانوني طور آيل لکين ماڻهن جا انگ اکر ان کان الڳ آهن. لڏ پلاڻ جي ان ئي يلغار سبب 1998ع جي انگن موجب سنڌ ۾ سنڌي ڳالهائيندڙ لڳ ڀڳ 62 سيڪڙو هئا. ان جو مطلب اهو ٿيو ته سنڌي پنهنجي ڌرتيءَ تي ٿورائيءَ ۾ تبديل ٿيڻ کان ٿوري وٿيءَ تي بيٺل هئا. جيڪڏهن ذوالفقار آباد جهڙو نئون شهر تعمير ٿيو ته ان ۾ سيڙپڪاريءَ لاءِ ڪروڙين نه پر اربين رپين جي ضرورت پوندي. صاف ظاهر آهي ته ٻهراڙين ۾ مس ساهه کڻندڙ معيشت تي ڀاڙيندڙ سنڌي ان شهر ۾ پير رکڻ جهڙا نه رهندا. ٻهراڙين ۾ زرعي معيشت پاڻيءَ جي لڳاتار کوٽ ۽ ٻن وڏين ٻوڏن سبب تباهه حال آهي. گذريل ڇهن ڏهاڪن دوران ٻهراڙين ۾ ڪابه نمايان صنعتڪاري نه ٿي آهي، جنهن سان سنڌي ماڻهو صنعتي سيڙپڪاريءَ جو ڪو به تجربو حاصل ڪري نه سگهيا آهن. بيورو آف اسٽيٽسٽڪس جي 2008ع جي ڊيٽا موجب سنڌ ۾ ڪل 1768 مينو فيڪچرنگ يونٽ هئا. جن مان 1218 ڪراچي ۽ 88 حيدرآباد ۾ هئا، يعني باقي سڄي سنڌ ۾ رڳو 480 يونٽ هئا. ان مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته سنڌ جي ٻهراڙين جا ماڻهو نئين شهر اندر جائيداد توڙي صنعت ۾ ڪا نمايان سيڙپڪاري ڪري نه سگهندا ۽ ملڪ جي ٻين صوبن توڙي ٻين ملڪن مان لکين ماڻهن جا ڪٽڪ سنڌ پهچندا. جنهن کان پوءِ سنڌي پنهنجي ڌرتيءَ تي عددي ٿورائيءَ ۾ تبديل ٿي ويندا. اهي لکين ٻاهريان ماڻهو هتان جا سڃاڻپ ڪارڊ ۽ ڊوميسائيل ٺهرائي ووٽ ڏيڻ جو حق به حاصل ڪري وٺندا ۽ پوءِ سنڌين جو سياسي مستقبل به اونداهو ٿي ويندو. ان سڄي عمل ۾ وڌ ۾ وڌ ڏهن کان پندرهن سال لڳندا. ذوالفقار آباد مان پيپلز پارٽي جا چند ماڻهو ته ارب پتي ٿي ويندا پر سنڌين جو آئيندو داءُ تي لڳائي ويندا.
ذوالفقار آباد جي مئنيجنگ ڊائريڪٽر ذوالفقار آباد لاءِ چين جي شهر شين زين (Shen Zhen) کي پنهنجو ماڊل قرار ڏنو آهي. ان شهر جي باري ۾ مختصر ڄاڻ اهو سمجهڻ ۾ ڪارائتي ٿيندي ته شين زين جهڙو شهر ذوالفقار آباد سنڌ واسين سان ڇا ڪندو. چين جي ڏاکڻي علائقي ۾ پرل (Pearl) نديءَ جي ڊيلٽا ۾ واقع هي شهر هانگ ڪانگ جي اتر ۾ آهي. ان شهر کي چين 1980ع ڌاري اسپيشل اڪنامڪ زون طور ترقي ڏياري ۽ ان کي سب پراونشل انتظامي درجو ڏنو ويو. چين ۾ Sub-provincial division جو مطلب هوندو آهي صوبي اندر هڪ اهڙو شهر جيڪو هجي ته صوبائي انتظام هيٺ پر اقتصادي ۽ قانوني رخن کان انتظامي طور الڳ هوندو آهي. ائين کڻي سمجهو ته جئين مشرف جي دور ۾ ڪراچيءَ جي سٽي حڪومت هئي. شين زين شهر 1979ع تائين ماهگيرن جي وسندي هئي، جنهن جي آبادي ٽن لکن جي لڳ ڀڳ هئي. شهر کي جديد طرز جو معاشي مرڪز ٺاهڻ کانپوءِ هن وقت شهر جي آبادي هڪ ڪروڙ ڏهه لک جي لڳ ڀڳ آهي، جنهن ۾ 60 لک ماڻهو ٻاهران آيل ورڪر آهن. 1980ع کان اڳ هن شهر جي اصلوڪن ماڻهن جي مکيه زبان ڪينٽونيز (Cantonese) هئي. هاڻي اتي جي زبان بدلجي منڊارن (Mandarin) ٿي چڪي آهي. شهر جا اصلوڪا ماڻهو پنهنجي سڃاڻپ ۽ ڪلچر وڃائي چڪا آهن.
ٺٽي جا ساحلي ضلعا به اڄ شين زين وانگر ماهيگرن جون وسنديون آهن. 1998ع جي آدمشماري موجب انهن چئن تعلقن جي اڄوڪي آبادي چئن لکن جي لڳ ڀڳ هوندي. هن وقت اهي علائقا سنڌي ڳالهائيندڙن تي ٻڌل آهن. جيڪڏهن ذوالفقار آباد شهر ٺهي ويو ته سنڌي ڳالهائيندڙ مهاڻا انهن علائقن ۾ ائين ئي اڻلڀ ٿي ويندا، جيئن ڪراچي ٺهڻ کانپوءِ ٿيو هو. ڳالهه رڳو هڪ شهر تائين محدود نه رهندي پر ان سان صوبي اندر ڊيموگرافي مڪمل طور بدلجي ويندي ۽ هڪ ٻن ڏهاڪن اندر سنڌي پنهنجي ئي ڌرتيءَ تي ٿورائيءَ ۾ بدلجي ويندا.
چين جي هن خطي ۾ دلچسپي ۽ آمريڪا سان سندس معاشي ۽ عسڪري ميدان ۾ شروع ٿيل سرد جنگ بابت مون گذريل مضمون ۾ تفصيل سان لکيو هو. گوادر پورٽ جي ترقيءَ وارو عمل ٺپ ٿي وڃڻ کانپوءِ چين هن سامونڊي پٽيءَ تي هڪ ٻئي شهر ۽ پورٽ وسيلي آمريڪا سان سرد جنگ جو نئون ميدان جوڙڻ چاهي ٿو. آمريڪا سان عسڪري ناتا ڇڪتاڻ ڀريا ٿيڻ کانپوءِ پاڪستاني اسٽيبلشمينٽ ان تي دٻاءُ وڌائڻ لاءِ چين سان ناتا مضبوط ڪرڻ لاءِ ڪيترن ئي ٺاهن تي ڪم ڪرڻ رهي آهي. پاڪستان جي اترين علائقن ۾ پاڻيءَ سان لاڳاپيل ڪيترين رٿائن ۾ چين جي سيڙپڪاري آهي. ان ۾ پاشا ڊيم ۽ اسلام آباد کي پاڻي فراهم ڪرڻ واريون رٿائون به شامل آهن. ڏاکڻي علائقي ۾ سامونڊي پٽيءَ تي هي اهم سيڙپڪاري هوندي، جنهن سان چين هندي/عربي سمنڊ واري پٽيءَ تي آمريڪا سان سرد جنگ ۾ هڪ اهم وک کڻي رهيو هوندو. هوڏانهن آمريڪا چين جي پاڙي ۾ موجود ڀارت کي دفاعي حڪمت عمليءَ طور نون معاهدن وسيلي پنهنجو اتحادي بنائي رهيو آهي، جنهن جو مقصد چين ۽ پاڪستان ٻنهي تي دٻاءُ وڌائڻ آهي. ان ڳالهه جا به امڪان آهن ته جيئن گوادر رٿا کي ناڪام بنائڻ لاءِ منظم خونريزي ڪرائي سيڙپڪارن کي ڀڄايو ويو، تيئن سنڌ ۾ چين ۽ آمريڪا جي سرد جنگ جي نتيجي ۾ صوبي اندر امن امان جي صورتحال خراب ڪئي وڃي. ويجهن مهينن ۾ ٿيل ڪجهه واقعن مان اهڙا اشارا پڻ ملن ٿا، جيڪي وڌيڪ خطرناڪ شڪل اختيار ڪري سگهن ٿا. جيڪڏهن حڪومت کي سنڌ ۾ ترقيءَ جي عمل سان ڪا دلچسپي آهي ته ان لاءِ ڪراچي ۾ ترقيءَ کان محروم ڪيل سنڌي ۽ بلوچ آبادين ۾ ترقياتي عمل شروع ڪرائڻ سان گڏ باقي سنڌ جي ضلعي هيڊ ڪوارٽرز جي ترقيءَ تي اهي وسيلا خرچ ڪري ڪراچيءَ کان ٻاهر سنڌ جي وڏن شهرن ۾ انفراسٽرڪچر انتهائي برباد حاليءَ جو شڪار آهي، جنهن کي بهتر بنائڻ لاءِ حڪومت هميشه وسيلا نه هجڻ وارو عذر پيش ڪندي آهي.
سنڌ ۾ ڪراچيءَ کانسواءِ ڪوبه شهر صحيح معنيٰ ۾ شهر جو ڏيک نه ٿو ڏئي. سکر، دادو، ميرپور خاص، نوابشاهه، خيرپور ميرس، لاڙڪاڻو، ڄامشورو، عمر ڪوٽ، سانگهڙ، جيڪب آباد، گهوٽڪي، شڪارپور وغيره در اصل ٻهراڙين جا شهر نما مرڪز آهن. اهو ئي ڪارڻ آهي جو سڄي ملڪ ۽ ٻين صوبن جا ماڻهو ڪراچيءَ جو منهن ڪن ٿا. ڪراچيءَ تان آباديءَ جو دٻاءُ هٽائڻ جو حل ذوالفقار آباد نه پر سنڌ جي ٻين ڊويزنل ۽ ضلعي هيڊ ڪوارٽرن کي ترقي ڏيارڻ آهي. ان معاملي ۾ پنجاب مان سکڻ گهرجي، جنهن لاهور سان گڏ گجرات، گجرانوالا فيصل آباد، شيخپوره، سيالڪوٽ ۽ ملتان جهڙا ٻيا شهري مرڪز قائم ڪري آباديءَ جي دٻاءُ کان لاهور کي ڪنهن حد تائين بچائي رکيو آهي. 1998ع ۾ جڏهن سنڌ جي شهري آباديءَ جو 62 سيڪڙو ڪراچي ۾ رهندڙ هو، پنجاب جي شهري آباديءَ جو رڳو 22.3 سيڪڙو لاهور ۾ رهندڙ هو. هينئر به ان تناسب ۾ ڪو غير معمولي فرق نه ٿو نظر اچي. سنڌ ۾ڌاري آباديءَ جي يلغار جو اثر اهو پيو آهي جو 1998ع جي انگن موجب، سنڌ جي شهري آباديءَ ۾ سنڌي ڳالهائيندڙن جو تناسب 25.79 سيڪڙو هو، تڏهن پنجاب جي شهري آباديءَ جو 78.75 سيڪڙو پنجابي ڳالهائيندڙ ۽ خيبر پختونخوا جي شهري آباديءَ جو 73.55 سيڪڙو پشتو ڳالهائيندڙ هو. ان پسمنظر ۾ ڏسجي ته ذوالفقار آباد سنڌ جي شهري علائقن ۾ سنڌي ڳالهائيندڙن جي تناسب کي بنهه ٿورائيءَ ۾ تبديل ڪري ڇڏيندو.سنڌ واسي ترقيءَ جي هرگز خلاف ناهن پر اهي اهڙي ترقيءَ کي قبول ڪرڻ لاءِ تيار ناهن، جيڪا سندن وجود ۽ سڃاڻپ کي سندن ئي ڌرتيءَ تان ميساري ڇڏي.