سنڌ ۾ بنيادي سماجي تبديليءَ وارن ادارن جي ضرورت
هونئن ته سمورا سماج هر وقت ڪنهن نه ڪنهن تبديليءَ مان گذري رهيا هوندا آهن، پر هر سماجي تبديلي، سماجي ڀڃ ڊاهه نه هوندي آهي. جنهن سماجي تبديليءَ واري صورتحال مان سنڌ گذري رهي آهي، اها ڀڃ ڊاهه واري حالت آهي. ان ۾ وڌيڪ منجهائيندڙ ڳالهه اها آهي ته ڀڃ ڊاهه کان پوءِ ڇا ٺهڻو آهي، ان جي ڊائريڪشن تي اسان مان شايد ڪنهن جو به ڪنٽرول ناهي. ان صورتحال کي سادن لفظن ۾ انارڪي چئي سگهجي ٿو، جنهن ۾ ”ڊاهه“ ته هر پاسي کان ٿي رهي آهي پر ”ٺاهه“ جو ڪنهن کي به پتو ناهي.
پاڪستان ٺهڻ کان وٺي سنڌ لڳاتار سياسي ڌونڌاڙ مان گذرندي رهي آهي. ون يونٽ، مارشلائون، ايم آر ڊي تحريڪون، پاڻي جي مسئلي تي جدوجهد، شهرن اندر لساني تعصب جا مسئلا ۽ ٻيا انيڪ مامرا جن جي پٺيان اڻٿڪ جدوجهد نظر اچي ٿي، اهي وڏا مسئلا هڪٻئي پٺيان ايڏي ته تيز رفتاريءَ سان اُڀاريا ويا ۽ سنڌ جي ماڻهن کي لڳاتار اهڙيءَ ريت رُڌل رکيو ويو، جو سنڌ جون تحريڪون رڳو مسئلن خلاف ردعمل ۾ مصروف رهيون ۽ انهن کي ڪڏهن ٻه گهڙيون ساهه پٽي سنڌي سماج جي داخلي مامرن تي سوچڻ ۽ انهن تي ڪم ڪرڻ جي شايد وٿي ئي نه ملي. سنڌ ۾ وڏيرا ڪيئن پيا ڀينگ ڪن، سنڌ ۾ صنعت ڇو نه ٿي لڳي، سنڌ جا اسڪول ڇو بند آهن، ٻهراڙين ۾ قبائلي جهيڙا ڇو نه ٿا ختم ٿين ۽ سنڌ ۾ عورتن جي اڳڀرائي ۾ رڪاوٽون ڪٿي آهن وغيره جهڙن سوالن تي ڪا منظم جدوجهد گهٽ نظر اچي ٿي. ٿورو گهڻو 70 واري ڏهاڪي ۾ سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن تعليم واري پاسي تي نسبتن سنجيده ۽ منظم ڪم ڪيو، جنهن جا نتيجا اُتساهيندڙ نڪتا، پر ان کان سواءِ سنڌي سماج جي اندروني مسئلن تي ڪا منظم سماجي تحريڪ ويجهي ماضيءَ ۾ سنڌ اندر نظر نه ٿي اچي. 90ع واري ڏهاڪي کان پوءِ سنڌ ۾ اين جي اوز ٿورو گهڻو انهن مسئلن تي ڪم ڪيو، پر جيئن ته اهو ڪم ڊونر جي پئسن تي هلندڙ پروجيڪٽن جي شڪل ۾ هيو تنهن ڪري اهو ڪنهن سماجي تحريڪ جي شڪل اختيار نه ڪري سگهيو. اهوئي سبب آهي جو هن وقت سنڌ ۾ هر چوٿون سرڪاري پرائمري اسڪول بند آهي، پر اهو مسئلو ڪنهن به عوامي جدوجهد جي اهم نڪتن ۾ شامل ناهي. سنڌ ۾ هفتن جا هفتا يونيورسٽيون وري بند ٿيڻ لڳيون آهن پر سول سوسائٽي خاموش آهي. سنڌ ۾ ماحولياتي بربادي عروج تي آهي يا ٽيهه، چاليهه لک ماڻهو هيپاٽائٽس جو شڪار آهن، پر انهن معاملن تي ڪا به وڏي سماجي تحريڪ موجود ناهي. سنڌ مان ووٽ وٺي چونڊجي ويل ميمبرن جي گهڻائي تڪ جي يا صوبي جي مسئلن کي پٺيءَ ڀر اڇلي ٺيڪن، بدلين ۽ نوڪرين جي ڪاروبار ۾ رڌل آهي، پر کين ان ڳالهه جي ڪا پرواهه به ناهي ته سنڌي سماج ۾ ڪو سوال پڇاڻو به کانئن ٿيندو. اهي سنڌي سماج جي اندروني ڪمزوري ۽ ڀڃ ڊاهه جون علامتون آهن، جتي عوام جي هڪ وڏي گهڻائي پنهنجي ذات جي دائري ۾ محدود ٿي وئي آهي، باقي سياسي تنظيمن، سماجي ادارن يا ادبي ۽ ثقافتي تنظيمن ۾ موجود ماڻهن جو هڪ محدود انگ ڏينهن رات وس آهر ڀڄ ڊڪ ۾ رُڌل آهي. جيڪڏهن سنڌ ۾ سياسي، سماجي يا ادبي طور متحرڪ ماڻهن جو انگ ڪڍبو ته اهو ڪل آباديءَ جو هڪ سيڪڙو به مس بيهندو. باقي خلق جي گهڻائي پنهنجي ذاتي زندگين جي ڪاروهنوار ۾ مصروف آهي ۽ جدوجهد جي ڪنهن مکيه ڌارا جو سڌو سنئون حصو بڻيل ناهي. ان لاتعلق بڻيل گهڻائيءَ وٽ نوڪريءَ جو مطلب پگهار کڻڻ آهي، ماڻهن کي خدمت فراهم ڪرڻ ناهي. ننڍن ۽ وچولن ڪاروبارن جي چونڊ وقت به اهي ماڻهو منافعي کي اوليت ڏين ٿا، پر سماجي ترقيءَ وارو پاسو سندن نظر کان اوجهل آهي. مثال طور ڪاروبار ۾ سيڙپڪار ڪندڙ ماڻهن جي گهڻائي ٻئي ڏينهن کان نفعو ڏيندڙ سيڙپڪاريءَ تي سوچي ٿي. اهڙن ماڻهن جي خواهش هوندي ته پئٽرول پمپ، ٽيڪسي گاڏي، هوٽلن يا شهري علائقن ۾ جائيدادون خريد ڪرڻ تي سيڙپڪاري ڪن، پر معياري تعليم لاءِ ڪا هڪ به خانگي يونيورسٽي ڪراچيءَ کان ٻاهر باقي سڄي سنڌ ۾ نه ٿي نظر اچي. ڍنگ واري تعليم ڏيندڙ ڪيترا خانگي ڪاليج يا بين الاقوامي معيار جا اسڪول اسان قائم ڪيا آهن؟ سنڌ جا نوجوان غير سرڪاري ۽ خانگي شعبي ۾ اهم عهدن تي چٽاڀيٽي ۾ ان ڪري مار کائن ٿا، جو جن سرڪاري ادارن مان هو ڊگريون وٺي نڪرن ٿا اهي مارڪيٽ جي معيار کان گهڻو پٺتي آهن. تعصب وارو معاملو به ممڪن آهي ته ڪنهن حد تائين ٺيڪ هجي، پر خانگي شعبي ۾ اهليت کي رڳو تعصب جي بنياد تي هر هنڌ روڪڻ عملي طور ممڪن ناهي. جيڪڏهن ڪنهن خانگي ڪمپنيءَ وٽ لمس ۽ آءِ بي اي جو گريجوئيٽ درخواست آڻيندو ته ان کي سنڌ يونيورسٽيءَ جي ڀيٽ ۾ لازمي طور اوليت ملي ويندي. ان جو ڪارڻ رڳو تعصب به ناهي پر اسان جي ادارن ۾ جنهن معيار جي پڙهائي ٿي رهي آهي، ان جو نتيجو اهو آهي جو امتحان ۾ نوي سيڪڙو مارڪون کڻندڙ به ٻه پيرا گراف انگريزي ۾ ڍنگ جا نه ٿو لکي سگهي. مڃون ٿا ته سرڪار جا ادارا خراب آهن، پر اهو دليل مارڪيٽ ۾ ته ڪير به نه ٻڌندو. ٻي ڳالهه ته سرڪار جا ادارا پاڪستان جي باقي صوبن ۾ به ٿوري گهڻي فرق سان ايترا ئي خراب آهن، پر انهن صوبن ۾ سرنديءَ وارن ۽ سمجهدار ماڻهن متبادل ادارا جوڙي ان خال کي ڀريو آهي. مثال طور پنجاب ۾ لاهور يونيورسٽي آف مئنجمينٽ سائنسز (لمس) اهو خال ڀري رهي آهي. ساڳئي طرح ملڪ جي اڳوڻي صدر غلام اسحاق خان جي ڄمار هونئن ته جمهوري حڪومتون ٽوڙڻ ۾ گذري پر پختونخواهه جي عوام کي هن غلام اسحاق خان يونيورسٽي ڏني جيڪا ملڪ جي بهترين ادارن مان هڪ آهي. راولپنڊي/اسلام ۾ نيشنل يونيورسٽي آف سائنس اينڊ ٽيڪنالاجي (NUST) آهي. ڪراچيءَ ۾ آءِ بي اي، زيبسٽ ۽ سر سيد يونيورسٽي وغيره جا مثال موجود آهن. ان قسم جو ڪم آخر سنڌ جي ٻهراڙين ۾ ڇو نه ٿو ٿئي. هيڏي ساري سنڌ جي ٻهراڙيءَ ۾ خانگي شعبي اندر رڳو آءِ بي اي سکر (جيڪو هاڻي سرڪاري شعبي ۾ اچي چڪو آهي) يا اسرا يونيورسٽي نظر اچن ٿا. هائير ايجوڪيشن ڪميشن جي ويب سائيٽ تي وڃي ڏسو ته سنڌ اندر خانگي شعبي اندر ڊگري ڏيڻ جو اختيار رکندڙ ادارن جو انگ 25 آهي، جنهن مان 23 رڳو ڪراچي شهر ۾ آهن. باقي سڄي سنڌ ۾ سرنديءَ وارن جي سيڙپڪاري جو مرڪز هائوسنگ اسڪيمون، هوٽلون، سي اين جي اسٽيشنز ۽ زرعي زمينون آهن. جيئن ته سنڌ ۾ سرنديءَ وارو طبقو ڪنهن سماجي پراسيس مان نڪتل مڊل ڪلاس نه پر جاگيردار طبقي سان تعلق رکي ٿو، تنهن ڪري سماجي ترقيءَ جا ادارا ٺاهڻ ان جو مسئلو ئي ناهي. سنڌ ۾ گهڻو ڪري پئسو ۽ ملڪيتون انهن ماڻهن وٽ آهن، جن سڌي يا اڻ سڌي طرح عوام جي رت پگهر جي ڪمائي جي ڦرلٽ مان اهي ملڪيتون ٺاهيون آهن، تنهن ڪري اهو طبقو ڪنهن به اهڙي هنڌ تي سيڙپڪاري نه ڪندو جنهن سان سنڌ اندر بنيادي سماجي تبديليون اچن. اهو طبقو لُٽ مان ڪمايل پئسي مان وڌيڪ پئسو ٺاهي سنڌي سماج جي پيداوار جي سمورن ذريعن تي پنهنجو قبضو پکيڙڻ گهري ٿو. نتيجو اهو آهي جو ان طبقي جا ماڻهو جڏهن اخبارن يا ٽي وي چئنلن جهڙن بظاهر ترقي پسند شعبن ۾ به سيڙپڪاري ڪن ٿا ته گهڻو ڪري ان جي پٺيان به سندن نيت سينيٽ يا اسيمبلي جي ٽڪيٽ حاصل ڪرڻ هجي ٿي، پر ان سيڙپڪاري کي هو سنڌ اندر سماجي تبديليءَ واري نيت سان هرگز نه ٿا ڪن. اهي ئي ڪارڻ آهن جو سنڌ اندر ڪا منظم ۽ مضبوط سول سوسائٽي اڃا تائين جنم نه وٺي سگهي آهي. ياد رهي ته سول سوسائٽي جو مطلب رڳو اين جي اوز، ميڊيا جا ادارا يا ٽريڊ يونينز نه آهن، پر سماجي ترقيءَ ۾ سيڙپڪاري ڪندڙ ماڻهو پڻ ان جو انتهائي اهم حصو هوندا آهن. جيئن ته سول سوسائٽي جو اهم حصو سنڌ ۾ عملي طور ڪمزور آهي، تنهن ڪري سنڌ جي سول سوسائٽي به عملي طور مطالبا فورم جي شڪل اختيار ڪري وئي آهي. اصولي طور ٿيڻ ايئن گهرجي ها ته سنڌ جي سول سوسائٽي جو هڪ حصو جڏهن سنڌ ۾ بند پيل تعليمي ادارن تي جدوجهد ڪري رهيو هجي ها ته ان جو هڪ ٻيو حصو سنڌ ۾ بيڪن هائوس يا گرامر اسڪولن جهڙا پنهنجا ادارا به تيار ڪري رهيو هجي ها ته جيئن سنڌ ۾ سماجي ترقي جو خال به ڀرجندو رهي ها. سرڪار ۾ جتي ڪجهه ننڍا ۽ ڪجهه وڏا وڏيرا ويٺل هجن ٿا، تنهن ڪري سنڌ اندر ان نوعيت جي ادارن ٺاهڻ يا ان ڪم کي اڳڀرو ڪرڻ هنن جي نظر ۾ ترقي ناهي. انهن لاءِ ترقيءَ جو مطلب سنڌ ۾ وڌيڪ وڏيون عمارتون تعمير ڪرائڻ آهي ته جيئن هر وقت ٺيڪن ۽ ڪميشنن جو سدا بهار ڪاروبار جاري رهي. باقي فرصت جي لمحن ۾ بچيل پئسا اخبارن ۾ اڌ صفحي جا رنگين مبارڪباد اشتهار ڇپرائڻ تي خرچ ڪن ٿا ۽ اوسيئڙي ۾ ويٺا آهن ته ڪڏهن ٿي ڪنهن شهيد جي سالگرهه يا ورسي اچي ته سندن ياد ۾ هفتو کن ڪا اشتهاري مهم هلائي کاتي جي بجيٽ پوري ڪجي. تنهن ڪري اهو طبقو ڀلي سنڌ جي مئنڊيٽ سان اقتدار ۾ ايندو هجي، پر سنڌي سماج اندر بنيادي تبديلي وارو ڪم نه هو ڪندا نه ڪنهن ٻئي کي ڪرڻ ڏيندا. هنن جو سڄو زور سياسي نماءَ وارن ڪمن تي هوندو جنهن مان عارضي فائدا ته ڪن ماڻهن کي ضرور ملي ويندا پر بنيادي تبديليون اصل نه اينديون، جيڪڏهن ايئن نه هجي ته مڪاني ادارن، صوبائي ۽ وفاقي اسيمبلين يا سينيٽ ۾ سنڌ جي نمائندگيءَ جو تاج پائي ويٺل انهن سوين همراهن مان ڪو هڪ ڄڻو ڪو اهڙو تعليمي ادارو ته سنڌ ۾ قائم ڪري ها، جتي سندس تڪ جي غريب يا وچولي طبقي جو ٻار گهٽ خرچ تي معياري تعليم حاصل ڪري سگهي ها. جيئن ته ان ڪلاس جو طبقاتي مفاد ان تبديليءَ کي هضم نه ٿو ڪري سگهي، تنهن ڪري سنڌ ۾ ان نوعيت جا ادارا ٺاهڻ جو ڪم اهي ماڻهو ڪڏهن به نه ڪندا.
ان صورتحال ۾ سنڌ جي باشعور وچولي طبقي تي اها ذميواري به لاڳو ٿئي ٿي ته سنڌ ۾ احتجاجي تحريڪن کي جاري رکندي ان سان گڏ بنيادي تبديلي آڻڻ وارا ادارا ٺاهڻ واري پاسي ڏانهن به ڌيان ڏئي. ان قسم جا ڪي ٿورا گهڻا مثال نظر اچن ٿا، پر اهي اڃا شروعاتي مرحلن ۾ آهن ۽ انهن جو دائرو ننڍو آهي، تنهن ڪري اهي ايڏي وڏي خال کي ڀرڻ لاءِ ناڪافي آهن. اها ڳالهه طئي آهي ته اڄ جي گهڻ طرفي چٽاڀيٽيءَ واري وايو مندل ۾ ”اهليت“ کان سواءِ اسان ايڏن وڏن چئلنيجز کي منهن نه ڏئي سگهنداسين ۽ اهليت لاءِ گهرجن ادارا، جن جي اسان وٽ اڻاٺ آهي. سياسي ڪمٽمينٽ جي معاملي ۾ سنڌ اندر هروڀرو ايڏو ڏڪار ناهي، پر اڪيلي سر ڪمٽمينٽ سان سمورا محاذ فتح نه ڪري سگهبا. ان ڏس ۾ ٻه ڳالهيون ذهن ۾ رکڻ گهرجن. جيڪڏهن ڪير به ان لاءِ اهو دليل ڏئي ته اهو ڪم ڪرڻ لاءِ وڏيون رقمون گهرجن ته اها غلط فهمي بنهه دور ڪري ڇڏڻ گهرجي. وڏا ادارا پهرين ڏينهن کان وڏا نه هوندا آهن، اهي ننڍن ادارن کان شروع ٿيندا آهن ۽ اهل قيادت انهن کي وڏن ادارن ۾ تبديل ڪندي آهي. جيڪڏهن اعتبار نه اچي ته دنيا جي وڏين يونيورسٽين ۽ تحقيقي ادارن جي تاريخ پڙهي ڏسو ته ٺهڻ وقت انهن جي اڪثريت پنهنجي اڄوڪي سائيز جي سوين پتيءَ جيتري به نه هئي. پنهنجي آس پاس ۾ رڳو همدرد يونيورسٽي ۽ ليبارٽريز جو مثال ئي وٺو، جيڪي هڪ ننڍي طب خاني کان شروع ٿيا هئا. مطلب ته سٺي شروعات اهم آهي. اڄ جي دور ۾ وسيلا ايڏو وڏو مسئلو ناهن. ٻي ڳالهه اها ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته ان قسم جي ادارن کي نج خيراتي بنيادن تي نه هلائڻ گهرجي. ان جو مطلب اهو به ناهي ته انهن کي رڳو پئسي واري طبقي لاءِ محدود ڪري ڇڏجي. ان قسم جي ادارن کي انهن ٻنهي جي وچ واري لائين تي هلائڻ گهرجي. ان قسم جي ماڊل کي Social Value Enterprise چيو وڃي ٿو، جنهن جو بنيادي مقصد اهو آهي ته سماج کي خدمت ڏيندڙ ڪاروبار جي بنياد تي اهڙا ادارا قائم ڪيا وڃن. يعني انهن اندر بي پهچ طبقن لاءِ رعايتون به فراهم ڪيون وينديون آهن ته ساڳئي وقت سرنديءَ وارن طبقن وسيلي کين corss subsidy به ڏني ويندي آهي. ان قسم جا ڪيئي ماڊلز موجود آهن، جيڪي سنڌ جي ٻهراڙين ۾ متعارف ڪرائي نه رڳو وچولي طبقي جا باشعور نوجوان پنهنجي گذر سفر جا ذريعا پيدا ڪري سگهن ٿا پر ساڳئي وقت سماج اندر ادارن جي خال کي به ڀري سگهن ٿا. اهي ئي ادارا سنڌ ۾ هڪ منظم، عوام دوست ۽ ترقي پسند سول سوسائٽيءَ جو گهر بڻجندا. ان طريقي سان سنڌ اندر اهي بنيادي سماجي تبديليون اينديون، جيڪي سياسي تحريڪن کي پڙهيل لکيل ۽ اهل ڪيڊر فراهم ڪرڻ جو بنياد بڻجنديون. ان ريت سنڌ ۾ روشن خيال مڊل ڪلاس جي اوسر لاءِ اهي نرسريون قائم ٿينديون، جيڪي سنڌ کي هن گهڻ طرفي بحران مان نجات لاءِ رستا فراهم ڪري سگهنديون.