انتساب ڏيپلي جينيول آفيسر ڪموڊور اقبال احمد ميمڻ نالي
ڏيپلي جي هڪ قا بل ۽ ذهين نيول آفيسر ڪموڊور
اقبال احمد ميمڻ نالي
ڏيپلي ۾ جنم وٺندڙ، ڪموڊر اقبال ميمڻ جي وفات جو ڏاڍو ڏک اٿم بلڪه صدمو رسيو اٿم. هن ڪجهه عرصي کان چاق نه هجڻ جي ڳالهه ڪئي پئي پر بيمار ڪير نٿو ٿئي. دل جون آپريشنون ڪرايو به پيا هلن چلن. سندس اوچتي وفات جي خبر کي ذهن قبول ئي نٿي ڪيو ته اڄ اقبال جيڪو اسان کان به ڏهه سال ننڍو هو اسانکي ڇڏي ويو. ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جتي ڇهه سال رهي ننڍڌي هوندي کان اها ڳالهه دماغ ۾ کُپي وئي ته هر ڳالهه ”واري“ تي ٿيڻي آهي. پهرين سينيئر پوءِ جونئر. تقريبن انهي سيريز ۾ ڪاليج مان پاس آئوٽ ٿياسين، سول يا مليـٽري اڪيڊمين ۾ وياسين، نوڪريون ڪيونسين شاديون ڪيونسين ۽ هر بئچ هڪ ئي وقت 60 سالن جي ٿيڻ تي، رٽائرڊ ٿياسين ۽ دماغ ۾ ڪنهن ڪنڊ پاسي ۾ اهو وهم ويٺل آهي ته ڪئڊٽ ڪاليج ڇڏڻ جيان هي جهان به واري تي ڇڏڻو آهي يعني پهرين سينيئر بئچ جا پوءِ جونئر بئچن جا. پر نه. موت سان اهو فارمولو هرگز نٿو لڳي. موت برحق آهي ۽ موت جو وقت ۽ جاءِ هر انسان لاءِ مقرر آهي ۽ اهو به مڃون ٿا ته گلن جهڙا ٻارڙا هليا ٿا وڃن ته ڪٿي بيحد وڏي عمر جا به پيا جيئن. اهي قانون قدرت جا ئي آهن جو ڪٿي جڏا به پيا جيئن ته ڪٿي مرڪندا موت جي منهن ۾ هليا وڃن. هڪ مسلمان جي حيثيت ۾ اهو سڀ ڪجهه سمجھندي به خبر ناهي ڇو اقبال جهڙن عظيم انسانن جي موت تي دل چوي ٿي ته:
ڇني گل گلاب جا ڪيئي ڌارون ڌار
ساڙي موت ميار، ايڏو ساڙ سڳنڌ سان
مٿيون شعر شيخ اياز جو آهي. هن وقت منهنجي دل تي ساڳي مفهوم تي شاهه جو شعر به تري آيو آهي:
”مون ڀانيو مون وٽ، هميشه هوندا پرين،
ويڙهو ڏيئي ويڪرو، پهري ويا پَٽِ
ساهه جنين جي سَٽِ، وڪيم ٿي وڻڪار ۾“
اقبال ننڍي هوندي کان هڪ نرالو انسان رهيو. جنهن تعليم توڙي نوڪريءَ دوران پنهنجي قابليت جي بنياد تي ٻين کي حيرت ۾ وجھي پئي ڇڏيو. ڇا اها حيرت جي ڳالهه ناهي ته اڄ کان چاليهه پنجيتاليهه سال اڳ جڏهن اسان وٽ نه ٽي وي هئي نه ڪمپيوٽر، نه موبائيل فون هئا نه وڊيو گيم.... معلومات حاصل ڪرڻ ۽ وندر لاءِ فقط سرڪاري قومي ريڊيو اسٽيشن ۽ بي بي سي، ايران زاهدان ۽ ڀر واري ملڪ جي ”احمد آباد بـڙودا“ ريڊيو اسٽيشن هئي، سنڌي جي هڪ ڏورانهين ڳوٺ ”ڏيپلو“ جو 13 سالن جو ڇوڪرو معلومات، انگريزي ۽ حسابن جو انٽري ٽيسٽ ۽ انٽرويو پاس ڪري ڪئڊت ڪاليج ۾ چونڊجي اچي جتي انهن ڏينهن ۾ سڄي پاڪستان مان شاگرد کنيا ويا ٿي ۽ گهڻا تڻا وڏن شهرن جي گرامر ۽ ڪانوينٽ (مِشنري) اسڪولن جا شاگرد هوندا هئا جيڪي ڳالهائڻ ۾، خاص ڪري انگريزيءَ ۾ اهڙو تيز هوندا هئا جو اسان جهڙا هالا، دادو، خيرپور، ميرپور جهڙن سنڌ جي شهرن جا به هيسجي ويندا هئاسين. اهڙي ماحول ۽ مقابلي ۾ اقبال هميشه نمبر کنيو..... پڙهائي ۾ توڙي تقريرن ۽ راندين ۾. اسان جي ڳوٺن ۾ والي بال، فٽ بال ۽ ڪرڪيٽ ته کيڏي وڃي ٿي پر هاڪي هرگز نه. اقبال ٻين راندين ۾ ته نالو پئدا ڪيو پر هاڪيءَ ۾ پڻ ايتري قدر جو ڪاڪول ۾، پاڪستان مليٽري اڪيڊمي خلاف هاڪي کيڏي. هو نيول اڪيڊمي ۾ به هاڪي ٽيم جو ميمبر ٿي رهيو ۽ هڪ دفعو ته هنن پيٽارو وارن سان به هاڪي مئچ کيڏي هئي جنهن ۾ اقبال ٻه گول ڪيا هئا.
اسانجي ڏينهن جي انگريز پرنسپال ڪرنل ڪومبس کي هر وقت اهو اونو هوندو هو ته ڳوٺن کان آيل شاگردن جي انگريزي بهتر بڻائي وڃي جيئن هو پاڪستان جي فوجي ڪاليجن ۾ وڃي بحث مباحثن ۾ انعام کٽي اچن. مٿين ڪلاس، يعني انٽر ۾ پهچي مون هڪ ڏينهن پنهنجي پرنسپال صاحب کي چيو ته: ”توهان فقط وڏن شهرن جي ڪانوينٽ اسڪولن مان پيٽارو لاءِ شاگرد ڇو نه ٿا کڻو جڏهن ته سنڌ جي ڳوٺن جي ٻارن جي انگريزي سٺي ناهي ۽ هو توهان لاءِ پريشانيءَ جو باعث بڻجن ٿا؟
هن يڪدم چيو ته ”ائين ناهي ڳوٺن جا ڇوڪرا کڻي انگريزي ڳالهائڻ ۾ ڪمزور آهن پر هنن جي هئنڊ رائيٽنگ ۽ گرامر ٻين کان سٺي آهي. ان کان علاوه هو مئٿس ۽ ٻين سبجيڪٽن ۾ ذهين ٿين ٿا“..... ۽ پوءِ جڏهن اسان انٽر جو امتحان ڏنو ته ڳوٺ وليد (لاڙڪاڻي) جو اختر عباسي سڄي بورد ۾ پهريون نمبر آيو..... اسان کان هڪ سال جونئر شاهه پنهنجو سلطان (دادو) جو غلام محمد سومرو نه فقط انٽر ۾ مٿانهين نمبر سان پاس ٿيو پر B.E جي امتحان ۾ به فرسٽ ڪلاس فرسٽ آيو. ان بعد جهانگارا باجارا جو اقبال ترڪ انٽر جي امتحان ۾ سڄي بورڊ ۾ پهريون نمبر آيو. ڏيپلي جو اقبال ميمڻ مون کان گهڻو گهڻو ننڍو آهي اٽڪل ڏهه سال کن پر اڄ آئون اهو سوچي حيرت زده ٿيو وڃان ته ڏيپلي جو اقبال ميمڻ مون کان گهڻو گهڻو ننڍو آهي اٽڪل ڏهه سال کن پر اڄ آئون اهو سوچي حيرت زده ٿيو وڃان ته ڏيپلي جي هڪ ننڍڙي سرڪاري اسڪول مان پيٽارو ۾ آيل ٻار نه فقط پيٽارو ۾ نالو پئدا ڪيو پر اڳتي هلي نيول اڪيـڊميءَ ۾ به جتي آخري سال ۾ هن کي ڪئڊٽ ڪئپٽن بڻايو ويو هو. اقبال 1976ع ۾ نيول اڪيڊميءَ مان مڪينيڪل انجنيئرنگ جي ڊگري حاصل ڪرڻ بعد لنڊن جي مشهور انجنيئرنگ يونيورسٽي مان نيول آرڪيٽيڪچر ۾ پوسٽ گرئجوئيشن ڪئي ۽ بعد ۾ پاڪستان مان War Studies ۾ به گرئجوئيشن ڪئي.
اقبال اهو نيوي جو انجنيئر آهي جنهن ڪيترائي بحري جهاز خاص ڪري آب دوز (Submarines) ٺاهيون. هي پاڪستان جو واحد نيول آفيسر آهي جنهن هر قسم جي جهاز ۽ سب مئرين جي ڪنسٽرڪشن ۾ حصو ورتو.
اقبال 10 اپريل 1954ع ۾ ڏيپلي جي هڪ پڙهيل ڳـڙهيل فئملي ميان محمد موسيٰ ميمڻ جي گهر ۾ جنم ورتو. اقبال جو ڏاڏو احمد علي ميمڻ صاحب ڏيپلي جو وڏو حڪيم هو ۽ والد صاحب جو واسطو روينيو سان هو. هن فئمليءَ جو ادب سان وڏو واسطو رهيو آهي. اقبال هي هڪ ننڍي ڀيڻ ڊاڪٽر پروين ميمڻ تعليمي ادارن ۾ هڪ اهم شخصيت آهي پاڻ سنڌيءَ ۾ ڊاڪٽوريٽ ڪيائين ۽ ڪيترن ئي ڪتابن جي مصنفه آهي.
جيئن ته: سنڌي ادب جو جائزو، 2 ـــ سنڌي نثر جي صنفن جو اڀياس، 3 – آديسين ادب آهي اکڙين ۾، 4 – اٿي رائو ريل، سون ورنيون سوڍيون، 6- اخلاقي قدر، 7- وس سو وهاءِ ۽ 8- سنڌي ادب: تحقيقي ۽ تنقيدي مطالعو. سندس پي. ايڇ. ڊي ۾ سبجيڪٽ هو ”سنڌي نثر جي ترقيءَ ۾ عورتن جو حصو.“
اقبال جو وڏو ڀاءُ آفتاب ميمڻ به ”پيٽارين“ آهي يعني پيٽارو مان پڙهيو. سندس ڪٽ نمبر 467 آهي ۽ هو پيٽارو ۾ ان سال آيو جنهن سال آئون انٽر ڪري پيٽارو ڇڏي رهيو هوس.... يعني 1963 ۾ آفتاب به ماشاءَالله هر فن مولا رهيو آهي. هن مڪينيڪل انجنيئرنگ ۾ گرئجوئيشن ڪرڻ بعد سنڌ يونيورسٽي مان قانون (LL.B) جي ڊگري حاصل ڪئي. ان بعد سي ايس ايس جو امتحان ڏيڻ بعد هو مختلف کاتن ۾ ڊائريڪٽر، سيڪريٽري ۽ ضلعن جو ڊپٽي ڪمشنر رهيو. مون کي اها خبر ناهي ته هن جي مختلف ادارن ۾ ڪهڙي ڪارڪردگي رهي پر اسان پيٽارين هن کي جنهن پوسٽ ـــ ”صدر پيٽارو ايسوسيئيشن“ لاءِ چونڊيو اها هن خوب نباهي. پيٽارو اولڊ بئائز جن ۾ نه فقط سرڪاري ڪامورا پر فوجي، سياستدان ۽ بزنيس مين ۽ زميندار به آهن، انهن کي منهن ڏيڻ ڪا آسان ڳالهه ناهي پر جنهن چٽ ۽ لٺ سان، ڪڙڪي ۽ پيار محبت سان هو سڀني کي ريجھائيندو، پرچائيندو ۽ گڏ کڻي هلائيندو رهيو ان لاءِ هن کي Credit هجي ۽ هو نه فقط هڪ دفعو، پر ٻه دفعا ”صدر“ چونڊيو ويو. انهن سڀني ڳالهين جي باوجود جيڪا ڳالهه اقبال جي هن ڀاءُ آفتاب ۾ هئي ۽ جنهن جو گهڻو قدر ڪريان ٿو اها آهي هن جي طاقتور لکڻي. آفتاب سرڪاري نوڪريءَ ۾ اچڻ کان اڳ به هن اخبارن ۾ لکيو خاص ڪري هلال پاڪستان ۽ ميرپور خاص مان نڪرندڙ اخبار خادم وطن ۾ جيڪا اتي جو رهاڪو سردار لطف الله دل ڪڍندو هو. 2010ع ۾ سرڪاري نوڪريءَ مان رٽائرڊ ٿيڻ بعد هن وري لکڻ پڙهڻ جو ڪم شروع ڪيو آهي. سندس هر اربع ڏينهن سنڌي ۽ اڙدو اخبارن ۾ ڪالم اچي ٿو ۽ سندس ڪيترائي ڪتاب ڇپجي چڪا آهن جيئن ته: (1) هر پل صليب ٿي، (2) نيل نديءَ ڪناري (3) نيٺ ته ڊهندي، (4) قابلِ رحم قوم (اڙدو) ۽ (5) حيڪر آئون هياس.
اقبال ڇهه ڪلاس ڏيپلي ۾ ئي پڙهيا. جڏهن پيٽارو ۾ ستين ڪلاس ۾ داخلا ورتي ته ان وقت هن کي اها ڪهڙي خبر ته سندس هڪ ڪلاس ميٽ ۽ روم ميٽ آصف علي زرداري اڳتي هلي هڪ اهم شخصيت آ ۽ ملڪ جو صدر بنبو. هي ٻئي ڄڻا داخلا لاءِ پيٽارو ۾ ساڳي ڏينهن تي آيا هئا. اقبال جلدي پنهنجو نالو پڙهائي ۽ راند روند ۾ نمايان ڪيو. ٻارهين ڪلاس ۾ هو قاسم هائوس جو ”سيڪشن ليڊر“ ٿي رهيو.
هتي اهو لکندو هلان ته آصف کي ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ ڇڏڻ لاءِ منهنجو والد گل محمد شيخ آيو هو. منهنجو والد ۽ حاڪم علي زرداري سٺا دوست هئا. انهن ڏينهن ۾ منهنجو والد ٺٽي ۾ ڊپٽي ڪمشنر هو ۽ هو ڪنهن ڪنهن آچر تي ڪراچيءَ حاڪم زرداري وٽ بامبينو سئنيما ايندو هو جتي سندن ٻه ٻيا دوست علي نواز وفائي صاحب ۽ ڪئپيٽل هوشل جو مالڪ محمد علي به ايندو هو. مون آصف کي پهريون دفعو 1965ع ۾ ڏٺو جڏهن هو ڪلاس ڇهين يا ستين جو شاگرد هو. حاڪم علي صاحب جي صلاح مشوري سان هن کي ٻئي سال 1966ع ۾ منهنجو والد ڪراچيءَ کان ڳوٺ هالا ايندي، رستي تي پيٽارو ۾ ڇڏيندو آيو ۽ جيڪو ڪمرو آصف کي مليو هو اهو اقبال کي به مليو هو جيڪو پنهنجي والد موسيٰ صاحب سان آيو هو.
هتي اهو به لکندو هلان ته پيٽارو ۾ هر سال اقبال، جاويد ۽ خالد جهـڙن نالن وارو هڪ يا ٻه ڪئڊٽ اچي ويا ٿي ۽ اسان لاءِ ”اقبال ميمڻ“ معنيٰ ڏيپلي جو پاڪستان نيوي وارو ڪموڊور اقبال. پر ڏيپلي جي رهاڪن لاءِ فقط ”اقبال ميمڻ“ سان هن جي سڃاڻپ ٿيڻ ڏاڍي ڏکي آهي جو ڏيپلي ۾ اقبال، آفتاب، نثار جهـڙن نالن وارا توهان کي ويهه ٽيهن کان به مٿي ملندا ۽ تقريبن سڄي شهر جي ذات ميمڻ آهي. سو ڏيپلي جي ميمڻن ۾ ”سب ڪاسٽ“ به آهي جيئن هالا جا ميمڻ يونساڻي، گاجڻي، تورپاڻي، باجھواڻي، عيساڻي ويندي بنگالي، جپاني، موڏر، ڪنهاڙ ڊگا جهڙين Sub castes ۾ ورهايل آهن تيئن اسان وارو ڪموڊور اقبال ميمڻ يا هعنج جا ڀائر ڀينر: آفتاب، نثر، پروين، شييرين، شاهد، خالد ۽ طارق وغيره قاسماڻي سڏجن ٿا. سندس گهر واري مسز ممتاز (غلام حسين ميمڻ صاحب جي ڌيءَ) ”طاهراڻي“ سڏجي ٿي. اسانجو ڪلاس ميٽ انجنيئر محمد موسيٰ ميمڻ ۽ سندس وڏو ڀاءُ ڊاڪٽر الهورايو ”محمداڻاني“ سڏجن ٿا. ڏيپلي جي مشهور ڊاڪٽر مرحوم محمد صالح ميمڻ جي Sub Caste ”ڪمناڻي“ هئي ۽ ڊاڪٽر سڄڻ جي ”الهه ڏتاڻي“. اهڙي طرح پيٽارو ۾ اسان کان هڪ سال جونئر علي نواز ميمڻ ڏيپلي ۾ ”ڀليڏناڻي“ ۽ عبدالرحمان عمر ”مهراڻي“ آهي.
انٽر بعد اقبال پاڪستان نيوي Join ڪئي. وڌيڪَ تعليم حاصل ڪرڻ سان گڏ گڏ هو نيويءَ جي مختلف جهازن تي رهيو جن مان هڪ فريگيٽ پي اين ايس ”عالمگير“ ۽ سب مئرين ”حرمت“ پڻ آهن. 1981ع کان 1985ع تائين هو پاڪستان نيوي جي ڊاڪيارڊ جو آفيسر انچارج رهيو ۽ نارمل مرمت کان علاوه هن جي ڏينهن ۾ ڊاڪيارڊ ۾ ڪيترائي ٽگ، فيريون، فلوٽنگ ڊاڪ، واٽر بارجز ۽ Demagnetizer جهاز ٺهيا. 1988ع ۾ هن ”مڊ گيٽ سب مئرين“ جي ڪنسٽرڪشن جي ڊاڪ يارڊ ۾ سهولت قائم ڪئي ۽ اٽلي وارن جي سهڪار سان هن سب مئرين ٺاهڻ جو ڪم شروع ڪيو.
1994ع ۾ جڏهن هو پاڪستان جي پهرين ٺهيل جنگي جهاز جو انچارج هو ته هن کي صدارتي ايوارڊ ”تمغه امتياز“ مليو. نوڪري دوران ڪموڊور اقبال کي صلاحڪار جي حيثيت ۾ ٻن سالن لاءِ عرب امارات جي نيويءَ لاءِ موڪليو ويو هو. ان بعد انگلنڊ، فرانس ۽ اٽليءَ ۾ هلندڙ مختلف پروجيڪٽن ۽ ڪورسن لاءِ پڻ موڪليو ويو. سال 2005ع ۾ ڪموڊور (جيڪا آرمي جي برگئڊيئر رئنڪ برابر آهي) ٿيڻ تي، عرب امارت حڪومت جي سخت ضررورت تي، هن کي پاڪستان نيويءَ مان رٽائرمينٽ وٺي ابو ڌابي وڃڻو پيو جتي جي ڊفينس منسٽريءَ هن کي ماڊرن ٽيڪنالاجي حاصل ڪرڻ لاءِ فرانس ۾ رکيو.
ڪموڊور اقبال ميمڻ 2005ع ۾ انگلنڊ جي RINA (رايل انسٽيٽيوٽ شآف نيول آرڪيٽيڪٽس) جو ميمبر پڻ چونڊيو ويو. پاڪستان نيوي اسٽاف ڪاليج ۾ هن پهرين پوزيشن حاصل ڪئي. پنهنجي وڏي ڀاءُ آفتاب ميمڻ وانگر هن به اسانجي پيٽارين ائسوسيئيشن جي تمام گهڻي خذمت ڪئي. هو ڪراچيءَ ۾ رهڻ دوران ڪيترائي دفعا پيٽارين جي مئنيجنگ ڪميٽي جو ميمبر رهيو. جتي آفتاب چڙ جو تکو ۽ ڳالهائڻ جو ڪڙڪ آهي اتي هي م رحُم تمام ٿڌي طبيعت جو ۽ هر هڪ سان مٺو ڳالهائڻ وارو هو. سندس انهن ئي خوبين جي ڪري اسان سينئرن هن کي تمام گهڻو ڀانئيو ٿي ۽ جونئرن هن جي بيحد گهڻي عزت ڪئي ٿي. بقول اسان جي هڪ پيٽارين ساٿي قاضي زوالقدر صديقي جي.
“Iqbal was a very humble & thoroughly gently person and it was a great pleasure to have known to him”
هونءَ ته ڪموڊور اقبال ميمڻ زندگي جي هر جنگ ۾ ڪاميابي حاصل ڪندو رهيو چاهي تعليم هجي يا راند روند، جهازراني هجي يا جهاز سازي پر بقول سندس وڏي ڀاءَ آفتاب ميمڻ جي آڪٽوبر 2015ع تي شام جو ٽي وڳي هو ڪئنسر جي موذي مرض سان وڙهندي پنهنجي جنگهارائي ويٺو.... پر ائين نه چوندس ته هن هارايو آهي. هن هارايو ناهي پر فتح جي لاءِ هو اسان جي اکين کان پري ٿي ويو آهي. هن جي اصل فتح انشاءَالله العزيز جنت الفردوس جا اهي اعليٰ درجا آهن جيڪي اهڙن مومنن ۽ ثوم وصلواة جي پابند انسانن لاءِ مقرر آهن جن ڪڏهن ڪنهن جي دل نه رنجائي....“
مرحوم اقبال جي 31 آگسٽ 1979ع تي ڏيپلي ۾ شادي ٿي ۽ اولاد ۾ ٽي پٽ: آصف، سلمان ۽ حارث آهن جيڪي دبئي ۽ ابوڌابي ۾ رهن ٿا جتي سندن والد صاحب زندگي جا آخري سال نوڪري ڪئي.
الطاف شيخ
14 نومبر 2015ع