ست سمنڊ ڏوري ڏوري
1. ميڊيٽرينين سمنڊ ـــ جنهنکي عرب ۽ ايراني بحرِ ابيض (اڇو سمنڊ) يا بحرِ روم سڏين ٿا، اسان وٽ اهو سمنڊ ڀؤنچ سمنڊ سڏجي ٿو.
2. اڊرياٽڪ سمنڊ ـــ جيڪو دراصل ميڊيٽرينين سمنڊ جو ئي حصو آهي ۽ البانيا، بوزنيا، ڪروشيا ۽ اٽليءَ جي وچ ۾ آهي.
3. بحر اسود ـــ Black Sea جنهن جي چوڌاري روس، يوڪرين، مولدووا، رومانيا، بلغاريا ۽ ترڪي جهڙا ملڪ آهن.
4. بحرِ احمر ـــ Red Sea، جنهن جي چوڌاري، يمن، سعودي عرب، مصر، سوڊان، اريٽيريا، جبوتي ۽ سوماليا ملڪ آهن.
5. اسان وارو عربي سمنڊ جنهن جي ڪناري تي چاه بهار، گوادر، ڪراچي ۽ ممبئي جهڙا بندرگاهه اچيو وڃن ٿا. ڏٺو وڃي ته عربي سمنڊ هندي وڏي سمنڊ جو هڪ حصو يا کڻي چئجي ته هڪ ڪنڊ آهي.
6. ايراني نار Persian Gulf جنهن کي عرب عربي گلف سڏين ٿا. ايراني نار سمنڊ جي هڪ پاسي ايران آهي ته ٻئي طرف عمان، دبئي، قطر، بحرين، ڪويت ۽ عراق آهن.
7. ڪئسپين سمنڊ: جنهن جي چوڌاري ايران، روس، قزاخستان، آذر بائيجان ۽ ترڪمنستان ملڪ آهن. هن سمنڊ جا، دنيا ۾ ڪيترائي نالا مشهور آهن جيڪي سندس ڀر وارن ملڪن جي ٻولين، فارسي، روسي، عربي، ترڪي جا آهن. جيئن ته درياهِه خزر، بحر قزوين، درياهِ مازندان، زيزر دينزي..... وغيره.
بهرحال اهي جھوني زماني جون ڳالهيون آهن جڏهن عام ماڻهن توڙي مهاڻن، ناکئن ۽ ڪشتي بانن کي دنيا جي خبر نه هئي. هنن رڳو پنهنجي آسپاس جي سمنڊن جي ڳالهه ٿي ڪئي. هڪ طرف يورپي ائٽلانٽڪ سمنڊ ڏي اڳيان ويندي ڊڄندا هئا ته ٻئي طرف جپاني ۽ چيني پئسفڪ جو رخ ڪندي گهٻرائيندا هئا. هر هڪ اهو سمجھندو هو ته دنيا رومال وانگر فلئٽ آهي جنهن تي گهڻو اڳيان وڌبو ته ان جي اَندين (بارڊر) اچڻ بعد هيٺ خلا ۾ ڦهڪو وڃي ڪبو! پوءِ ته ڀلو ٿئي متين موڙهيل ڪولمبس جو جيڪو رستو ڀلجي ملائيشيا ۽ انڊونيشيا بدران وڃي ڪئريبين سمنڊ ۽ آمريڪا کان نڪتو. اڄ جي دؤر ۾ ڪو ڪئپٽن اهڙو غلط ڪم ڪري ته نه رڳو سندس جهازران ڪمپني جو مالڪ ۽ مئنيجمينٽ کيس سئڪ ڪري پر کانئس جهاز هلائڻ جو سرٽيفڪيٽ به کسي وٺي. اڄ جي هر شاگرد کي خبر آهي ته دنيا جي گولي تي ننڍا وڏا هڪ سئو کان به مٿي سمنڊ آهن جن کي روزانو انيڪ جهاز ۽ ٻيڙيون ڪراس ڪن ٿيون.
ستن سمنڊن جو گهڻو ذڪر عرب ڪهاڻين، سفرنامن ۽ شاعريءَ ۾ نظر اچي ٿو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته اسلام جي دؤر شروع ٿيڻ سان عربن جو سمنڊن ۽ جهازرانيءَ تي وڏو ڪنٽرول رهيو ۽ هونءَ به عرب نيويگيشن ۽ ائسٽرانامي ۾ هوشيار هئا. اڄ سمنڊ تي رستو ڳولڻ لاءِ جن تارن جي مدد وٺون ٿا انهن جا انگريزي نالا عربيءَ تان کنيل آهن.
عربن کي يورپ جا ماڻهو کڻي ڇا به سمجھن پر هو اهڙا به چريا نه هئا جو هنن کي دنيا جي سمنڊن جي خبر نه هجي. منهنجي خيال ۾ اها ئي ڳالهه آهي ته عرب جڏهن ”ست سمنڊن“ جي ڳالهه ڪن ٿا ته هنن جو ان سان مطلب ”تمام گهڻا سمنڊ“ آهي. جيئن اسان وٽ ننڍي کنڊ ۾ ڪنهن کي دعائون ڏيندي چوندا آهن ته توکي ست پٽ ڄمن معنيٰ تمام گهڻا پٽ ڄمن.
هڪ عرب ليکڪ يعقوبي (سڄو نالو احمد ابن ابو يعقوب ابن جعفر ابن وادح) جي هڪ سفرنامي جو انگريزيءَ ۾ ترجمو پڙهيو هوم. هن جي ڏاڏي وادح ”خليفي منصور“ جي درٻار ۾ آزاد ٿيل غلام جي حيثيت سان ڪم ڪيو ٿي. يعقوبي جا ٻه ڪتاب عرب دنيا ۾ تمام مشهور چيا وڃن ٿا: ”تاريخ ابن وادح“ ۽ ”ڪتاب البلدان“. يعقوبي ڪجهه عرصو آرمينا ۽ خراسان ۾ رهڻ بعد زندگيءَ جا آخري سال انڊيا، مصر ۽ مراقش ۾ گذاريا ۽ 897 ۾ وفات ڪيائين. هن جي ڏينهن ۾ عربن توڙي ايرانين جو سمنڊ رستي چين وڃڻ ٿيندو هو. هو ايراني نار واري سمنڊ مان نڪرندا هئا ۽ اسان وارو عربي سمنڊ، سري لنڪا، خليج بنگال، ملائيشيا، سنگاپور وارو پاسو ڏئي چين پهچندا هئا. تن ڏينهن ۾ پينانگ، پورٽ ڪلانگ (ملائيشيا جو اڄ وارو بندرگاهه) يا سنگاپور وغيره ته نه هئا. انهن ڏينهن ۾ ملائيشيا ۾ فقط ملاڪا بندرگاهه هو. هيڏانهن اسان ڏي عربي سمنڊ ۾ ممبئي جهڙن بندرگاهن جو ته اڃان وجود نه هو. گجرات، ڪاٺياواڙ يا ملبار ڪناري تي ننڍا ننڍا بندرگاهه هئا ۽ تن ڏينهن ۾ هي ٻيڙا به ننڍا هئا جيڪي ڪنارو وٺي هلندا هئا. هتي مان يعقوبيءَ جو ستن سمنڊن بابت لکيل هڪ دلچسپ پئراگراف هوبهو لکان ٿو. ٽيڪا ٽپڻي يا سمجھائڻ خاطر ڪي ڳالهيون ڏنگين (Brackets) ۾ لکان ٿو......
”جيڪڏهن ڪو چين وڃڻ چاهي ٿو ته هن کي پورا ست سمنڊ اڪرڻا پون ٿا. هر سمنڊ جو پنهنجو رنگ آهي، پنهنجي قسم جي هوا ۽ مڇيون آهن. (اونهي سمنڊ مان جتان اڄ اسانجا وڏا جهاز هلن ٿا، سمنڊ جو رنگ بلو نظر اچي ٿو پر جيئن ئي جهاز ڪناري جي ويجھو اچي ٿو ته سمنڊ جي اونهائيءَ مطابق ۽ هيٺ تري ۾ موجود مٽي، واري ريتي يا گاهه مطابق سمنڊ جو رنگ هلڪي بلو کان سائي جي مختلف شيڊن ۽ هئڊي ميرانجھڙي رنگ مان ڪو نه ڪو ٿيو پوي. انهن ڏينهن ۾ هي ٻيڙا هر ملڪ جو ڪنارو ڏئي هلندا هئا). ”سيراف“ بندرگاهه کان شروع ٿيڻ مهل پهريون سمنڊ فارس اڪرڻو پوي ٿو. (سيراف بندرگاهه جيڪو تاريخ ۾ ”بندرِ طاهري“ به سڏبو هو ساسانين جي دؤرِ حڪومت ۾ ايران جو مشهور بندرگاهه هو جيڪو پوءِ 970ع ڌاري تباهه ٿي ويو. هي بندرگاهه ايران جي صوبي ”بوشهر“ ۾ هو ۽ اڄ جي ايراني بندرگاهه بندر عباس کان 380 ڪلوميٽر اولهه ۾ هو. ايراني نار ۽ عربي سمنڊ واري روٽ تي هي اهم ۽ مشغول بندرگاهه هو. جنهن ”سمنڊ فارس“ جو يعقوبيءَ ذڪر ڪيو آهي اهو Persian Gulf آهي جنهن کي اسان ”ايراني نار“ سڏيون ٿا. هي سمنڊ مڇين جي قسمن ۽ سچن موتين (Pearls) کان اڄ به مشهور آهي. عراق جي دجلا ۽ فراط ندين جو پاڻي هن سمنڊ ۾ اچيو ٿو ڇوڙ ڪري. دبئي ۽ دوحا جهڙا بندرگاهه به هن سمنڊ م آهن).
”هي سمنڊ راس الجمه ۾ اچيو ختم ٿئي جتان پوءِ دنيا جو ٻيو سمنڊ لاروي (Larwi) شروع ٿئي ٿو. هي تمام وڏو سمنڊ آهي جنهن ۾ ”وق وق“ جو ٻيٽ ۽ ٻيا ٻيٽ آهن جيڪي زنج (Zanj) جا آهن. هنن ٻيٽن کي پنهنجا پنهنجا بادشاهه آهن. هن سمنڊ ۾ ناکئا رات جي وقت فقط تارن ذريعي ٻيڙيون هلائي سگهن ٿا. هن سمنڊ ۾ تمام گهڻي مڇي آهي ۽ هن سمنڊ ۾ اهڙيون ته عجيب شيون آهن جن جو ڇا ويهي ذڪر ڪجي! (يعقوبيءَ جو هن ٻئي نمبر سمنڊ ”لاروي“ مان مراد کمڀات وارو سمنڊ Gulf of Khambat آهي جيڪو ڪئمبي وارو سمنڊ به سڏبو هو. هي سمنڊ جيڪو 80 کن ميل ڊگهو آهي اسان واري عربي سمنڊ ۾ ڪراچيءَ کان هيٺ ڏکڻ ۾، هندستان جي صوبي گجرات جو حصو آهي جيڪوگجرات جي اوڀر کي ڪاٺياواڙ کان الڳ ڪري ٿو. گجرات جون نرمادا ۽ تاپتي نديون هن سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪن ٿيون. تانگھي سمنڊ ڪري اڄ جا وڏا جهاز هن طرف رخ نٿا رکن نه ته شاهه لطيف جي ڏينهن ۾ گجرات جو هي علائقو ”بلي بلي“ هو جتي لنڪا ۽ ديبل ٺٽي کان ٻيڙا ايندا ويندا رهيا ٿي ۽ هن سمنڊ جو بندرگاهه کنڀات جنهن جي نالي شاهه لطيف جي بيتن جو هڪ سُر پڻ آهي، ان زماني ۾ دبئي، هانگ ڪانگ ۽ لاس پاماس کان گهٽ نه هو. ايران کان سري لنڪا ۽ ملايا ڏي ويندڙ ٻيڙا ڪراچي ۽ ٺٽي وارو ڪنارو ڏئي ڪنڊالا، نولکي، اوکا، پوربندر، ويراوال (جتان سومناٿ مندر تمام ويجھو آهي) ۽ ڀاوَ نگر مان ٿيندا کنڀات پهتا ٿي. اڳتي هلي مغلن جي دؤر ۾ کنڀات بندرگاهه گپ ۽ Slit سان ڀرجي ويو ۽ پوءِ ”سورت“ مشهور ٿيو ۽ پوءِ انگريزن جيئن ئي ممبئيءَ جي بندرگاهه کي ٺاهيو ته سورت بندرگاهه به گمناميءَ ۾ هليو ويو. بهرحال يعقوبي پنهنجي دور يعني نائين صديءَ جي ڳالهه پيو ڪري جڏهن سمنڊ جو هي حصو ۽ کنڀات بندرگاهه هڪ رنگين، رونق وارو، امير ۽ سهڻو بندرگاهه هو جتي هر وقت جهازن جي اچ وڃ لڳي رهي ٿي. 915ع ۾ هڪ عرب سياح المسعودي کنڀات گهمڻ بعد لکي ٿو ته هي هڪ زبردست ڪامياب بندرگاهه آهي. 1293 ۾ مارڪوپولو هن بندرگاهه لاءِ لکي ٿو ته هي هڪ سخت مشغول بندرگاهه آهي. جنهن کي پنهنجو بادشاهه آهي. هتي انڊيگو ۽ بڪرم تمام گهڻو ٿئي ٿو. ڪپهه ۽ چمڙو به هن بندرگاهه مان ايران ۽ لنڪا ڏي ويندو رهي ٿو.
يعقوبيءَ لکيو آهي ته هي وڏو سمنڊ آهي جنهن ۾ وق وق (Waqwaq) جو ٻيٽ آهي. ايراني نار جي مقابلي ۾ عربي سمنڊ جيڪو هندي وڏي سمنڊ جو حصو آهي، تمام وڏو آهي جيڪو هڪ پاسي آفريڪا جي اوڀر ڪناري تائين وڃي ٿو جتي ”زنج“ هو جيڪو هاڻ ”زئنزيبار“ سڏجي ٿو ۽ ٻئي پاسي ملايا تائين هليو وڃي ۽ ان سان ئي ملندڙ ڏکڻ چيني سمنڊ ۽ پئسفڪ سمنڊ آهي جنهن ۾ جپان آهي. جپان هڪ ٻيٽن جو جھڳٽو آهي ۽ توهان کي اهو معلوم ڪري حيرت ٿيندي ته جپان کي آڳاٽي چيني زبان (ڪئنٽونيز) ۾ Wo-kwok سڏين ٿا. عرب سوداگر چينين کان اهو لفظ ٻڌي هو به جپان کي ”وق وق“ سڏڻ لڳا جنهن جو ذڪر يعقوبيءَ مٿي ڪيو آهي)
”ٽيون سمنڊ ”هرکنڊ“ آهي جنهن ۾ ”سرانديپ جو ٻيٽ“ آهي جنهن ٻيٽ تي قميتي پٿر، لعل ۽ ربيون آهن.“
(يعقوبيءَ جنهن هرکنڊ سمنڊ جو ذڪر ڪيو آهي اهو خليجِ بنگال آهي جيڪو سري لنڪا کان بنگلاديش تائين ڦهليل آهي ۽ سرانديپ اڄ جي سري لنڪا ٻيٽ جو آڳاٽو نالو آهي. سري لنڪا ماضيءَ ۾ مختلف نالن سان سڏيو ويو آهي جهڙوڪ: سلون، سيلان، زيلان، لنڪا، سرانديپ، ٽئپروبين وغيرهه. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته سري لنڪا جو ٻيٽ اهم جاگرافيائي پوزيشن تي هجڻ ڪري بحري جهاز هلائڻ وارن لاءِ اهم بندرگاهه آهي ۽ ماضيءَ ۾ لنڪا ۽ يمن جو بندرگاهه ”عدن“ ڪاروبار، واپار وڙي ۽ مال ملڪيت کان مشهور هو. تڏهن ته شاهه لطيف به پنهنجن بيتن ۾ لکيو آهي ته:
کاري کيڙائُو، مَٿي مِٺي موٽيا؛
سَودو ڪَنِ نه سونَ جو، وَڏا وِهائُو؛
موتِي جي مَهراڻَ جا، تِن جا طاماعُو؛
سامُونڊِي سائُو، لَنڪا لوپي آئِيا.
يعقوبيءَ پنهنجي سفرنامي ۾ چوٿون سمنڊ ڪالاح (Kalah) جو ذڪر ڪيو آهي جيڪو بلڪل تانگھو آهي، جنهن ۾ تمام گهڻا نانگ بلائون ۽ وڏا سامونڊي مانگر مڇ آهن جيڪي هوائن جي زور تي ٻيڙن سان ٽڪرائي انهن کي ڇيتيون ڇيتيون ڪريو ڇڏين. هن پاسي جيڪي ٻيٽ آهن انهن تي خوشبودار ڪافور جا وڻ ٿين ٿا.
(يعقوبيءَ جو بيان ڪيل ”ڪالاح سمنڊ“ ملاڪا ڳچي سمنڊ (Malacca Strait) آهي. انڊونيشيا واري ٻيٽ سماترا ۽ ملايا (اڄ واري اولهه ملائيشيا) جي وچ ۾ سمنڊ جي سنهي پَٽي (ڳچي سمنڊ) آهي جنهن کي انگريزيءَ ۾ Strait سڏجي ٿو. ملاڪا وارو هي ڳچي سمنڊ جيڪو آڳاٽي زماني ۾ ڪالاح سمنڊ سڏبو هو اڄ تائين هڪ اهم سمنڊ آهي. فرق فقط اهو آهي ته يعقوبيءَ جي ڏينهن وارو ملاڪا بندرگاهه اڄ جي وڏن جهازن لاءِ ننڍو آهي پر انهن ڏينهن ۾ ملاڪا اهم بندرگاهه ۽ گاديءَ جو شهر هو جتي هڪ هندو بادشاهه راجا پرميشور مسلمان ٿيو ۽ ان پويان سڄو ملايا اسلام جي دائري ۾ آيو. هن سمنڊ جي پٽي 800 کن ڪلوميٽر آهي ۽ تمام سوڙهي هجڻ ڪري اڄ جا وڏا جهاز هتان گهٽ رفتار ۾ اڪرن ٿا ۽ پينانگ کان سنگاپور (هڪ ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين) ٻه ڏينهن لڳائين ٿا. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هن سمنڊ ۾ ڪيترن ئي قسمن جون مڇيون آهن جن مان ڪجهه نانگن جهڙيون ڊگهون Eel مڇيون به آهن. ان کان علاوه اهڙا نانگ بلائون به آهن جيڪي سمنڊ ۾ تريو وڃن. هونءَ به ملائيشيا نانگن، بلائن، ازدهن جو ملڪ آهي. مانگر مڇ به آهن جيڪي ان وقت جي ننڍين ۽ ڪمزور ٻيڙين کي نقصان رسائيندا هوندا. پر ان وقت جي ڪيترن سفرنامن ۾ وڌاءَ کان به ڪم ورتو ويو آهي جو ان وقت جي مسافر جي پنهنجي ڄاڻ به محدود هئي ۽ ٻڌڻ وارا به هر ڳالهه تي ڪنڌ ڌوڻي واهه واهه ڪندا هئا ڪو به رد ڪد ڏيڻ وارو نه هو. بهرحال گهڻيون تڻيون ڳالهيون هنن پنهنجي مشاهدي ۽ تجربي موجب صحيح لکيون آهن.
ملاڪا وارو هي ڳچي سمنڊ دنيا جي ٻن وڏن سمنڊن: هندي سمنڊ ۽ پئسفڪ سمنڊ کي ڳنڍي ٿو. يورپين توڙي عربن جو چين، جپان، ڪوريا ڏي ويندي هتان لنگهه ٿئي ٿو. اسان به انهن ملڪن ڏي وڃڻ لاءِ Malacca Strait جو سمنڊ لتاڙي سنگاپور پهچندا آهيون جتان پوءِ هانگ ڪانگ، چين يا جپان لاءِ اتر جو رخ اختيار ڪندا آهيون هن سمنڊ جي چواڌري انڊونيشيا جا سوين ٻيٽ آهن جتي سامونڊي ڌاڙيل (قزاق) رهن ٿا ۽ اهي اڳئين زماني ۾ توڙي اڄ جي دؤر ۾ به جهازن تي چڙهي ڦرلٽ ڪن ٿا. جيئن هن مسلمان سياح لکيو آهي ته هتي ڪافور جا وڻ ٿين ٿا، اها حقيقت آهي. ان دؤر جي عرب، ايراني، آفريڪي ۽ ڏکڻ هندستان جي سلطنتن جا سوداگر هن سمنڊ جي منهن واري بندرگاهه ڪيداح ۾ پهتا ٿي. اٽڪل 800 سالن کان پوءِ پينانگ جو بندرگاهه وجود ۾ آيو نه ته ملايا جي منهن ۾ ڪيداح هندن جي مندرن، واپار ۽ جهازرانيءَ کان مشهور بندرگاهه هو. هن بندرگاهه ۾ ڪپهه، ڪافور، شيشي جي شين، بروڪيڊ، عاج، سندل وڊ، عطر ۽ قيمتي پٿرن جو سودو هليو ٿي. چؤماسي وارين هوائن ۾ ايران، عربستان، هندوستان ۽ آفريڪا کان (جون ۽ نومبر جي وچ ۾) ٻيڙا ڪيداح پهتا ٿي ۽ ڊسمبر ۽ مئي جي اندر روانا ٿي ويا ٿي. ڪيداح ۾ جهاز (ٻيڙا) هلائيندڙن توڙي مسافرن، سوداگردن جي رهائش لاءِ انتظام، نوڪر چاڪر، بار کڻڻ وارا مزدور، ننڍيون ٻيڙيون ۽ raft، گھوڙا، هاٿي ۽ اندروني ملڪ مال موڪلڻ وارا ٽرانسپورٽر هر وقت موجود رهندا هئا).
يعقوبي پنهنجي سفرنامي ۾ وڌيڪَ لکي ٿو ته: ”چين پهچڻ لاءِ پنجون سمنڊ سلاهت (Salahat) هو. هي سمنڊ تمام وڏو آهي ۽ ان جي عجيب شين جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي...!“
(يعقوبيءَ جنهن سمند ”سلاهت“ جي ڳالهه ڪئي آهي ان کي اڄ ڪلهه سنگاپور جو ڳچي سمنڊ سڏجي ٿو جيڪو 105 ڪلوميٽر ڊگهو ۽ 16 ڪلوميٽر ويڪرو آهي جنهن جي اولهه ۾ ملاڪا جو ڳچي سمنڊ آهي ۽ اوڀر ۾ ڏکڻ چيني سمنڊ آهي. اتر ۾ سنگاپور ٻيٽ آهي ۽ ڏکڻ ۾ ريائو نالي ملئي ٻيٽ آهي.)
”ڇهون سمنڊ ڪاردنج (Kardanj) آهي جتي هر وقت بارش ٿيندي رهي ٿي ۽ ستون سمنڊ سانجي (Sanji) آهي جيڪو ڪانجلي به سڏجي ٿو. هي چين جو سمنڊ آهي جنهن ۾ پهچڻ سان هوائون ٻيڙن کي ڪناري ڏي ڌڪين ٿيون ۽ اڳتي مٺي پاڻي جي خليج ۾ پهچيو وڃجي جتان پوءِ قلعا، عمارتون ۽ شهر نظر اچن ٿا ۽ آخر خانفو (Khanfu) بندرگاهه ۾ پهچيو وڃجي....“
(يعقوبيءَ پنهنجي نائين صدي واري سفرنامي ۾ جنهن ”ڪاردنج“ نالي سمنڊ جو ذڪر ڪيو آهي اهو خليجِ سيام آهي جيڪو هاڻ خليج ٿائلنڊ سڏجي ٿو. هن سمنڊ جي چوڌاري ڪمبوڊيا، ٿائلنڊ ۽ ويٽنام اچي وڃن ٿا. هن خليج (سمنڊ) جو اتراهون حصو خليجِ بئنڪاڪ سڏجي ٿو جيڪو چائو فرايا ندي (Chao Phraya) جي ڇوڙ وارو حصو آهي. ٿائلنڊ جي گاديءَ جو شهر ۽ وڏو بندرگاهه بئنڪاڪ هن نديءَ اندر ائين آهي جيئن سنڌو نديءَ اندر ڪوٽڙي جو بندرگاهه آهي ـــ يعني هو، جڏهن سنڌو نديءَ ۾ پاڻي هو ۽ هيءَ ندي ملتان تائين Navigiable (آمدرفت لائق) هئي. ايراني نار کان چين پهچڻ لاءِ يعقوبيءَ جنهن ستين سمنڊ جو نالو کنيو آهي اهو سانجي سمنڊ آهي جيڪو دراصل ڏکڻ چيني سمنڊ (South China Sea) آهي. ڏکڻ چيني سمنڊ پئسفڪ وڏي سمنڊ جو ائين حصو آهي جيئن اسانجو ڪراچي وارو عربي سمنڊ هندي وڏي سمنڊ جو حصو آهي. جنهن بندرگاهه ”خانفو“ جو يعقوبيءَ ذڪر ڪيو آهي اهو اڄ وارو شهر ”ڪئنٽن“ آهي. جنهن تي خانفو نالو عربن رکيو. يورپين پهريان پوچوگالي هئا جيڪي سمنڊ رستي هن شهر ڪئنٽن (Guangzhou) 1511 ۾ پهتا. بلڪه هنن ئي هن چيني بندرگاهه گئانگاهو جو پنهنجي زبان ۾ نالو Cantao (ڪئنٽائو) رکيو جيڪو پوءِ ڪئنٽن ٿيو. بهرحال پورچوگالي يا ٻيا يورپي ۽ انگريز هن پاسي سورهين صديءَ ۾ آيا پر عرب سوداگر سليمان ۽ مشهور مسلمان ناکئي ابوزيد جي احوال مان اهو ئي معلوم ٿئي ٿو ته عرب ۽ ايراني ناکئا ۽ واپاري اٺين صديءَ کان وٺي چين پهچڻ لڳا هئا. هنن جا ٻيڙا ايراني بندرگاهه سيراف ۽ عراقي بندرگاهه بصري مان نڪرندا هئا ۽ يعقوبيءَ وارا مٿي بيان ڪيل ”ست سمنڊ“ اورانگھي چين جي هن اڄ واري بندرگاهه ”ڪئنٽن“ ۾ پهچندا هئا جيڪو ان وقت خانفو (Khanfu) سڏبو هو.دراصل چيني ماڻهو هن بندرگاهه کي ”پان يو“ يا ”فان يو“ سڏيندا هئا پر پوءِ عربن جي زبان تي ”خان فو“ ئي اچڻ لڳو. ڪن عرب تاريخدانن چين جي هڪ ٻئي شهر خومدا جو به ذڪر ڪيو آهي ته عرب نه فقط خانفو شهر لاءِ سامان آڻيندا هئا پر اندروني چين جي شهر خومدا لاءِ پڻ، جيڪو خانفو کان ٻن مهينن جي پنڌ تي هو. ٿي سگهي ٿو هي شهر اڄ وارو پيڪنگ هجي يا شنگھائي..... يا وري دئرين به ٿي سگهي ٿو جتي پڻ ان زماني کان مسلمان رهن ٿا. ايتريقدر جو هن شهر دئرين ۾ مسلمانن لاءِ حلال گوشت جي مارڪيٽ ئي الڳ آهي ۽ اسان جا جهاز جپان ۽ ڪوريا وڃڻ کان اڳ ڪوشش ڪري چين جي هن بندرگاهه مان جهاز وارن جي راشن لاءِ حلال گوشت کڻن ٿا. هتي جي يونيورسٽين ۾ ڪيترن ئي مسلمان ملڪن جا شاگرد نظر اچن ٿا.