ساهڙ! سِير لنگهاءِ تون
ان سوال جو اهم حصو اهو آهي ته ڇا دنيا ۾ ست سمنڊ آهن؟ گهٽ ۾ گهٽ اسان وٽ مشرق ۾ اهو ئي سمجھيو وڃي ٿو ته دنيا ۾ ست سمنڊ آهن يا دنيا جي مختلف کنڊن (ايشيا، آفريڪا، يورپ، آمريڪا، آسٽريليا وغيره) جي چوڌاري جيڪو پاڻي آهي اهو ستن حصن ۾ ورهايل آهي. پر ائين نه آهي. ڪنهن به پاڻي جي جهاز هلائڻ واري کان پڇندائو ته هو ويهه کن نه ته ڏهن سمنڊن جا نالا ته يڪدم ٻڌائي ويندو. دراصل ڏٺو وڃي ته هندي وڏي سمنڊ ۽ پئسفڪ وڏي سمنڊ (Ocean) کان ملاڪا ڳچي سمنڊ (Malacca Straits) ايراني نار (Persian Gulf) ۽ خليج بنگال (Bay of Bengal) جهڙن سمنڊن تائين هڪ سؤ کان به مٿي وڏا ننڍا سمنڊ آهن. مثال طور اسانجو بندرگاهه ڪراچي جنهن سمنڊ جي ڪناري تي آهي ان جو نالو عربي سمنڊ آهي. ان جي ڪناري تي انڊيا، ايران، ۽ ٻيا ملڪ اچي وڃن ٿا، ۽ اهو سمنڊ هندي وڏي سمنڊ (Indian Ocean) جو هڪ اتراهون حصو آهي. دنيا جي ڪنهن ٻي ڪنڊ ميڪسيڪو يا برازيل جو ڪو ماڻهو پڇي ته عري سمنڊ ڪٿي آهي ته ان کي اهوئي ٻڌائي سگهجي ٿو ته هندي وڏي سمنڊ ۾ آهي.
ويسٽ انڊيز جتي جا ڪرڪيٽ رانديگر دنيا ۾ مشهور آهن انهن جا ٻيٽ ٽرنيڊاڊ ۽ ٽوباگويا جئميڪا، باربادوس، هئتي، پورٽوريڪو ۽ ڪيوبا جهڙا ٻيٽ ڪئريبين سمنڊ ۾ آهن ۽ ڪئريبين ائٽلانٽڪ وڏي سمنڊ جو حصو آهي. ڪئريبين سمنڊ جي ڀر وارو سمنڊ ”ميڪسيڪو نار“ (Gulf of Mexico) پڻ ائٽلانٽڪ وڏي سمنڊ (Atlantic Ocean) جو هڪ ڏاکڻو حصو آهي. گلف آف ميڪسيڪو وارو سمنڊ پکيڙ ۾ ننڍو ننڍو ته به 15 لک چورس ڪلوميٽر آهي يعني ان ۾ اسانجي ملڪ پاڪستان جيڏا ٻه ملڪ اچي سگهن ٿا. تمپا، نيو اورلينس، بئٽن روج، هيوسٽن ۽ گئلوسٽن جهڙا آمريڪا جا اهم بندرگاهه هن سمنڊ (Gulf of Mexico) ۾ آهن.
’هندي وڏي سمنڊ‘ ۾ به فقط اسان وارو ’عربي سمنڊ‘ نٿو اچي. بنگلاديش وارو ”خليج بنگال“ ۽ ڪاري پاڻي وارن ٻيٽن جي ”انڊمان سمنڊ“ کان وٺي هيڏي اوڀر ڏي ”ڳاڙهو سمنڊ“ (بحرِ احمر)، ”ايراني نار“ ۽ ”عماني نار“ تائين ۽ هيٺ ڏکڻ ۾ ”موزمبق چئنل“، ”تمور سمنڊ“ وغيره سڀ هندي وڏي سمند ۾ اچي وڃن ٿا. جيتوڻيڪ انهن سمنڊن جو پاڻي هڪ ٻئي سان مليو پيو آهي ۽ سڀ گڏجي هندي وڏو سمنڊ ٺاهين ٿا پر هر سمند جي پنهنجي جاگرافي ۽ مزاج آهي! جتي خليجِ بنگال ۾ هر وقت طوفان ۽ سائڪلون لڳندا رهن ٿا اتي عدن جي نار ۽ عماني نار ماٺا سمنڊ آهن ۽ جون، جولاءِ، آگسٽ جي مهينن ۾ اسان واري عربي سمنڊ اڳيان جپاني ۽ انگريز جهازران به هٿ ٻڌن ٿا. سانوڻيءَ جي موسم (مون سُون) ۾ هن سمنڊ (عربي سمنڊ) جي اندر جيڪي رکي رکي ڪُنون ٺهن ٿيون يا جنهن نموني سان هي سمنڊ وَٽ کائي ٿو، ان ۾ اڄ وارا لوهي جهاز به ٻڏيو وڃن ۽ وڏن وڏن ناخدائن (ناکئن) جون به متيون منجھيو وڃن. تڏهن ته شاهه لطيف هن عربي سمنڊ ۽ مهراڻ لاءِ چيو ته:
دَهشَتَ دَمَّ دَرياهَ ۾، جِتِ ڪُنَنِ جو ڪَڙڪو؛
آهيم اُنَهِين پارَ جو، دِلِ اندرِ دَڙڪو؛
ڀَڃي سِڪ، سَيَّدَ چَئي، سِيرَ سَندو سَڙڪو؛
والِي! ڪَج وَڙُ ڪو، ته ٻارِ لَنگھيان ٻاجھ سين.
هڪ ٻئي هنڌ فرمائين ٿا:
سَڄا ٻيڙا ٻارِ ۾، هَليا هيٺ وَڃَنِ؛
پُرزو پئدا نه ٿِـئي، تَختو مَنجھان تَنِ؛
ڪو جو قَهرُ ڪُنَنِ، ويا ڪِينَ وَرَنِ؛
اُتي اَڻتارُنِ، ساهَڙَ! سِيرَ لَنگھاءِ تُون.
ڪراچيءَ جي ٻاهران هن عربي سمنڊ ۾ پيدا ٿيندڙ پنهنجي نوعيت جي Under Currents ۽ ڪُنن بابت سر گھاتوءَ ۾ شاهه لطيف هڪ هنڌ چوي ٿو:
ڪو جو قَهرُ ڪَلاچَ ۾، گهڙي سو نِئي
خبر ڪون ڏئي، ته رڇ ڪڄاڙي رنڊيا؟
يعني ڪلاچيءَ (ڪراچي) واري سمنڊ جي ڪنن ۾ اهڙو ڪو قهر پيو وسي، جيڪو ٿو اندر گهڙي، تنهن کي ٿو کڻي.
هونءَ دنيا جا وڏا سمنڊ پنج آهن جيڪي انگريزيءَ ۾ Oceans سڏجن ٿا. پئسفڪ سمنڊ سڀ ۾ وڏو آهي. دنيا جي گولي کان جيڪڏهن توهان واقف آهيو ته سمجھو ته جپان، فلپين، پاپاءِ نيوگني ۽ آسٽريليا جي اوڀر واري پاسي کان وٺي آمريڪا ۽ ڪئناڊا جي اولهه پاسي وارن بندرگاهن وئنڪوئر، سئن فرانسڪو، لاس ائنجلس ۽ هيٺ ڏکڻ آمريڪا جي ملڪن پيرو (Peru) ۽ چليءَ سان هي سمنڊ وڃيو ٿو ملي. سندس پکيڙ ساڍا 16 ڪروڙ چورس ڪلوميٽر آهي يعني ٻئي نمبر تي وڏي سمنڊ ائٽلانٽڪ کان ٻيڻو آهي. جپان يا هانگ ڪانگ کان جڏهن به وئنڪوئر (ڪئناڊا) يا لاس اينجلس (USA) ويندا آهيون ته اوڀر جو رخ ڪندا آهيون يعني پئسفڪ سمنڊ لتاڙي منزل تي پهچندا آهيون. هونءَ آمريڪا يا ڪئناڊا وڃڻ لاءِ اولهه جو رخ به ڪري سگهون ٿا يعني پنهنجي ملڪ اچي، پوءِ ڪيپ ٽائون (آفريڪا) وٽان ٿي آمريڪا پهچي پوءِ پاناما ڪئنال مان نڪري وئنڪوئر ۽ لاس اينجلس پهچي سگهون ٿا. پر اهو مفاصلو تمام وڏو ٿيندو ۽ اسانکي هندي وڏو سمنڊ ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ لتاڙڻو پوندو.
پئسفڪ سمنڊ دنيا جو وڏي ۾ وڏو سمنڊ ضرور آهي پر منجھس اها خوبي آهي ته اهو بيحد ماٺو (Pacified) آهي شايد سندس ان خاصيت ڪري انگريزن هن جو نالو پئسفڪ رکيو آهي ۽ عرب دنيا ۽ پرشيا (ايران) ۾ ان سمنڊ کي ”بحرِ الڪاهل“ سڏين ٿا. پئسفڪ سمنڊ جي مقابلي ۾ هندي وڏو سمنڊ (انڊين اوشن) ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ جهاز هلائڻ وارن لاءِ خراب آهي. سندن ڪي ڪي حصا ڏکڻ چيني سمنڊ، موزمبق چئنل، ڪيپ آف گڊ هوپ، خليجِ بنگال، برمودا ٽڪنڊي وارو حصو، سياري توڙي اونهاري ۾ پيٽ ۾ وَڍَ ٿو وجھي ۽ وَٽ کائيندڙ ڇولين ۽ طوفاني هوائن ۾ جهاز چيچاٽ ۽ ٽڙڪاٽ ڪندو گذري ٿو. ههڙن هنڌن تان گذرندي دهرين کي به رب ياد اچيو وڃي ۽ هو سمجھيو وڃن ته انسان کي تارڻ ۽ ٻوڙڻ واري اها ئي هستي آهي. اهڙن واٽن تي ٻي ڪنهن جي هجت يا حيلو نٿو هلي. بقول شاهه لطيف جي:
ٻوڙِئين، چاڙِهئين، تُون ڌَڻِي!
ٻِئي جو دعوىٰ رَسي نه دَمُ؛
هِن مُنهِنجي حالَ جو، ميهَرَ تي مَعۡلَمُ؛
رَکُ ڀيلي جو ڀَـرَمُ، جو اَچِي پِيو اَجھور ۾.
پئسفڪ سمنڊ ماٺو هجڻ ڪري جهازرانن يا هنن جي جهاز کي جھوري نٿو پر پئسفڪ سمنڊ آفريڪا جي صحرا رڻ پٽ وانگر آهي جتي رڃ ۽ سڃ جو واسو آهي. ٻين سمنڊن تي ڏينهن ٻن جي پنڌ تي ڪو ملڪ يا بندرگاهه مليو وڃي جتي ايمرجنسيءَ ۾ جهاز جي مرمت ٿي سگهي ٿي يا جهاز هلائيندڙ جي اوچتي بيمار ٿيڻ تي علاج ٿي سگهي ٿو پر پئسفڪ سمنڊ ۾ جهازين جو ڪم وارو بندرگاهه فقط ”هونو لولو“ اچي ٿو. هونولولو آمريڪا جي ٻيٽن واري رياست ”هوائي“ جو بندرگاهه آهي. ائين ته پئسفڪ سمنڊ ۾ ڪيترائي مشهور ٻيٽ آهن جهڙوڪ ڪُڪُ آئلنڊ، گئام، واناتو، پاگو پاگو، نائورو (Nauru)، تو والُو، ڪريباتي وغيره پر اهي سڀ ائين آهن جيئن سڄي سئمنگ پول جي فقط هڪ ڪنڊ پاسي ۾ چانورن جا چند ڪَڻا!
چنڊ تان يا خلا مان ڌرتيءَ ڏي نظر ڪبي ته ان جي گولي تي موجود مختلف سمنڊ ڍنڍن وانگر نظر نه ايندا يعني هر سمند جي چوڌاري ڌرتي ناهي پر دنيا جي گولي تي موجود زمين (Land) ٻيٽن وانگر آهي. يعني زمين جي چوڌاري پاڻي آهي. آسٽريليا، سري لنڪا، انگلنڊ جهڙا ملڪ ته اسانکي ٻيٽ لڳن ئي ٿا پر ويندي آفريڪا، ايشيا، آمريڪا يا يورپ جهڙو کنڊ به ٻيٽ لڳي ٿو جو ان جي چوڌاري سمنڊ جو پاڻي آهي. ائين جي نه هجي ها ته اسان هڪ ملڪ کان ٻئي ڏورانهين ملڪ ۾ ڪيئن پهچون ها. اهو ان ڪري جو هر سمنڊ ٻئي سان مليو پيو آهي. جپان کان چاهي ساڄي پاسي پئسفڪ سمنڊ لتاڙي وڃون يا کاٻي پاسي کان هندي ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ لتاڙيون، ڳالهه ساڳي آهي جو سڀ سمنڊ مليا پيا آهن. پر سمنڊ جي ڍنڍن وانگر هجن ها ته پوءِ سفر ۾ وڏو مسئلو ٿئي ها. جيڪو جهاز جنهن سمنڊ جي ڪناري تي ٺهي ها اهو فقط ان سمنڊ جي بندرگاهن ۾ ئي هلندو رهي ها. ٻئي سمنڊ جي ڪنهن بندرگاهه ۾ پهچڻ لاءِ وري زمين جو ڪجهه حصو اٺن، گھوڙن يا لارين موٽرن ۾ طئه ڪري ان ٻئي سمنڊ جي ڪناري تي پهچي، ان سمنڊ ۾ هلندڙ جهاز ۾ چڙهڻو پوي ها.
ڪي سمنڊ ذري گهٽ چوڌاري بند آهن ۽ وڏي ڍنڍ لڳن ٿا جيئن يورپ، آفريڪا ۽ ايشيا جي وچ ۾ موجود ميڊيٽرينين (ڀؤنچ) سمنڊ جنهن ۾ طرابلس، بيروت، ازمير، استنبول، اٿينس، رائيڪا، بارسلونا، جبرالٽر، سيوٽا ۽ ٽيونس جهڙا اهم بندرگاهه آهن. آمريڪا ايجاد ٿيڻ کان اڳ تائين سڀني هن سمنڊ کي دنيا جو وچ سمجھيو ٿي. ظاهر آهي صاف نظر اچي رهيو هو ته هن سمنڊ جي هڪ پاسي يورپ آهي ته ٻئي پاسي ايشيا ۽ ٽي پاسي آفريڪا. چوٿين پاسي ائٽلانٽڪ سمنڊ هو. ماڻهن کي اها خبر نه هئي ته انهيءَ چوٿين پاسي يعني اولهه ڏي اهو سمنڊ جھاڳي هلبو ته يورپ ۽ آفريڪا کان به وڏي دنيا آمريڪا کنڊن جي صورت ۾ نظر ايندي. بهرحال ڪولمبس جي آمريڪا پهچڻ تائين هر هڪ کي اهو ئي يقين هو ته هي سمنڊ ميڊي معنيٰ وچ ۽ ٽرينين معنيٰ ڌرتي جو آهي. ٻين زبانن ۾ به هن سمنڊ جو اهو ئي نالو رکيو ويو جيئن سنسڪرت ۽ سنڌيءَ ۾ اهو ڀؤنچ (ڀونء + وچ) سمنڊ سڏجي ٿو.
ڀؤنچ سمنڊ (Mediterranean Sea) ڪو ننڍو سمنڊ ناهي. ايراضيءَ جي حساب سان 25 لک چورس ڪلوميٽر آهي. يعني اسان جهڙا 3 ملڪ ان ۾ سمائجي وڃن. مٿان خلا مان ڏسبو يا سئٽلائيٽ ذريعي يڪي سمنڊ جو فوٽو ڪڍبو ته عام فوٽو ۾ به ائين لڳندو ته هي سمنڊ ڍنڍ وانگر آهي يعني هن جي چوڌاري زمين آهي. جيڪي جهاز اندر آهن اهي فقط اندر هلي سگهن ٿا، ٻاهر نڪرڻ جو ڪو گس ناهي. پر ڪلوز اپ فوٽو ۾ يا سرزمين تي پهچبو ته معلوم ٿيندو ته ائين نه آهي. جتي يورپ کنڊ جو ملڪ اسپين آفريڪا کنڊ جي موراڪو ملڪ سان ملي ٿو اتي هڪ سنهي سامونڊي ڳچي ضرور ٺهيل آهي جتان جهاز ميڊيٽرينين ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ اچي وڃي سگهن ٿا. هي اهو ئي هنڌ آهي جتي جبرالٽر (جبل الطارق) آهي ان ڪري هن سوڙهي سامونڊي گهٽيءَ جو نالو Strait of Gibraltar رکيو ويو آهي. رستو سوڙهو ۽ اڄ ڪلهه جا لوهي جهاز وڏي هجڻ ڪري هن هنڌ تان لنگهڻ وارا ٽي چار ڪلاڪ، جهاز هلائيندڙن لاءِ سخت ٽينشن وارا هوندا آهن. هن سوڙهي سامونڊي موريءَ جي وچ تي نشان لڳل نه آهن جو ايندڙ ويندڙ جهاز ان پنهنجي حصي مان هلن. ڏينهن هجي يا رات، ماٺو سمنڊ هجي يا مانڊاڻ متل، ڏيک چٽو هجي يا سخت ڌُنڌُ، جهاز هلائڻ وارن کي ئي حساب ڪتاب رکڻو آهي ته ان سوڙهي سامونڊي پيچڙي ۾ هن جو ڪيترو حصو آهي. ان کان علاوه سامهون ايندڙ جهازن توڙي اڳيان ويندڙن ۽ پٺيان ايندڙن جي رفتار جو به حساب ڪتاب ڪرڻو پوي ٿو. ان حساب سان پنهنجي جهاز جي رفتار سيٽ ڪرڻي پوي ٿي جو ائين نه ٿئي جو اڳيان ويندڙ جهاز سان ٽڪر ٿي پوي ۽ هي سوڙهو رستو سڀني لاءِ بلاڪ ٿي وڃي. بقول هڪ جهازيءَ جي جيڪڏهن سمنڊ تي رستا ٺهيل هجن ها ۽ پاڻيءَ جي جهاز کي موٽر لارين وانگر بريڪون هجن ها ته پوءِ ڪا tension ئي نه هجي ها.