شارڪ مڇي خوفائتي ڇو آهي؟
شارڪ مڇيءَ جي اها ڳالهه به انسان لاءِ ڀوائتي آهي ته هوءَ سخت پيٽو آهي. هوءَ هر وقت بکايل رهي ٿي. يعني شارڪ مڇين جون سڀئي جنسون! پوءِ اها ٻي ڳالهه آهي ته ڪجهه جنسن جو چونڊ شڪار آهي.... يعني هو فقط مڇيون، سامونڊي جانور ۽ انسان ئي کائين ٿيون. ٻيون ڪيتريون جنسون اهڙيون آهن جيڪي هر شيءِ ڳرڪايو وڃن. گند ڪچرو.... جيڪا شيءِ سمنڊ تي ترندي نظر ايندن اها في الحال پيٽ اندر ڪري ڇڏينديون. پوءِ ڏينهن ٻن بعد اڻ هضم ٿيندڙ شيون الٽي ڪري يا پيٽ کي ٻاهرين طرف وارئي خارج ڪري ڇڏينديون. شڪار ڪيل شارڪ مڇين جي پيٽ کي چيرڻ سان ان مان عجيب شيون نڪتيون آهن.... جيئن ته ڪار جي نمبر پليٽ، ٽائر، رسي سميت سڄو ”بل ڊاگ“ (ڪتو)، شراب جون بوتلون جيڪي شايد ڪنهن جهاز تان اڇليون ويون ۽ شارڪ جي پيٽ ۾ موجود مختلف تيزابَ انهن کي ڳاري نه سگهيا. هڪ يارهن فٽ ڊگهي شارڪ جي پيٽ مان گهوڙي جي منڍي ملي. گرين لئنڊ جي هڪ شارڪ جي پيٽ مان ٻارهن سڱي جي مٿي جو ڍانچو سڱن سوڌو مليو.... توهان يورپ جي مڇي مارڪيٽن ۾ اتي جي مهاڻن کان ان بابت ڪيتريون ئي عجيب ڳالهيون ٻڌندائو. بقول جهاز جي هڪ مڪراني خلاصيءَ جي جيئن ڳجھون آسماني ڀنگياڻيون آهن تيئن شارڪ مڇيون سامونڊي ڀنگياڻيون آهن جيڪي مئل جانورن کي هڏن سوڌو پيٽ ۾ غائب ڪريو ڇڏين.
شارڪ مڇي وهيل وانگر ايڏي وڏي ناهي جيڪا سڄو ماڻهو يا پاڏو گڏهه ڳرڪائي وڃي. هوءَ پنهنجي وات جي سائيز مطابق ننڍيون شيون هڪ ئي ڳت سان ڳهيو وڃي يا باقي وڏين شين کي پنهنجي ڪات ڪهاڙن جهڙن وڏن ۽ تکن ڏندن سان ٽڪرا ڪري پوءِ پيٽ اندر داخل ڪري ٿي. شارڪ مڇي اسان وانگر کاڌي کي ڏندن سان چٻاڙي پيٽ ۾ نٿي وجھي پر هن جو ڳرڪايل کاڌو پيٽ اندر موجود طاقتور تيزابن ۽ Enzymes سان ملي ڏينهن ٻن ۾ ڳري پس ٿيو وڃي جيڪو پوءِ آنڊي اندر داخل ٿي پٺيان پاڻيٺ جي صورت ۾ خارج ٿئي ٿو. باقي اڻ ڳريل شيون جيئن ته هڏا، جانورن جا سڱ ۽ کر، ٻيون لوهه ۽ پٿر جون شيون پيٽ ۾ رهجيو وڃن جيڪي هوءَ الٽيءَ ذريعي ٻاهر ڪڍي ٿي.
شارڪ مڇيءَ کي اسان ان ڪري به خوفناڪ ۽ خطرناڪ سمجھون ٿا جو هوءَ ڊڄڻي ناهي. بلڪه سخت ويڙهاڪ آهي. جهاز تان ڪنهن ماڻهوءَ جي ڪرڻ تي ان جي پيدا ٿيل پاڻيءَ جي شپڪي تي وهيل جهڙيون وڏيون مڇيون به في الحال ڀڄيو وڃن پر شارڪ مڇي ان ٻڏندڙ تي يڪدم حملو ڪري ٿي. ۽ جي اهو جهاز تان ڪريل ماڻهو يا رڍ ٻڪري زخمي حالت ۾ آهي ته پوءِ شارڪ ڀلي کڻي پنج ميل پري هجي رت جي خوشبوءِ تي يڪدم پهچيو وڃي. بندرگاهه ۾ گهڙڻ کان اڳ کلئي سمنڊ ۾ انتظار ڪرڻ وقت يا وچ سمنڊ ۾ جهاز جي خراب ٿي ويل انجڻ کي مرمت ڪرڻ وقت جڏهن جهاز ٻه ٻه ڏينهن بيٺو رهي ٿو ته ترڻ جا شوقين جهاز وارا ڪڇا پائي سمنڊ ۾ لهي پوندا آهن. پر لهڻ کان اڳ هو هڪ ٻئي کي خبردار به ڪندا آهن ته پنهنجي جسم کي چڱيءَ طرح جاچيندا رهو ته ڪٿي ڪنهن رهنڊ يا ڪَڙي لهڻ تي رت ته نه نڪري رهيو آهي. ڇو جو اهڙي صورت ۾ شارڪ مڇي پهچڻ ۾ ويرم ئي نٿي ڪري.
شارڪ مڇي جا انسان وارا پنج ئي حواس سونگھڻ، چکڻ، ڇهڻ، ڏسڻ ۽ ٻڌڻ.... تمام تکا آهن. ايتري قدر جو ڪيترين مڇين مان نڪرندڙ هلڪي درجي جي اليڪٽرسٽي يا انهن جي چرپر ڪري پيدا ٿيل ڌوڻ (Vibration) هوءَ ميلن تي پاڻيءَ ۾ محسوس ڪريو وٺن.
اکين جو نور ته اهڙو چٽو اٿس جو هلڪي روشني يا ميرانجھڙي پاڻيءَ ۾ به چٽو ڏسي سگهي ٿي. ٻين مڇين ۾ اها خاصيت ناهي پر شارڪ مڇيءَ جي اکين جون ماڻڪيون (Pupils) روشنيءَ مطابق ننڍيون وڏيون ٿين ٿيون ۽ هوءَ ٻليءَ وانگر رات جو به شڪار کي چڱي طرح ڏسي سگهي ٿي. شارڪ مڇيءَ جي سونگهڻ جو حواس ته تمام طاقتور آهي. سائنسدانن ان تي ڪئين تجربا ڪيا آهن ۽ انهن جو چوڻ آهي ته شارڪ مڇي ڏهه لک پاڻيءَ جي ڦڙن ۾ رت جي فقط هڪ ڦڙي کي اڌ ڪلوميٽر جي فاصلي تان سونگهي سگهي ٿي. شارڪ کي نڪ جون ناسون (Nostrils) ضرور آهن پر انهن جو واسطو انسانن وانگر يا وهيل وانگر ساهه کڻڻ سان نه آهي. اهي ويندي وات سان به مليل ناهن. سمنڊ جو پاڻي لڳاتار انهن ناسن مان گذرندو رهي ٿو. انهن جو ڪم فقط سونگهڻ آهي.
دنيا ۾ اڄ تائين جيڪو پراڻي کان پراڻو ساهوارو اڃان جيئرو آهي ان لاءِ سائنسدانن جو چوڻ آهي ته چچي (ڪرڙي) آهي ۽ ان کان به آڳاٽي شارڪ مڇي آهي. ڌرتيءَ تي موسمي تبديليون اچڻ ڪري شروع جي ڪيترن ئي ننڍن وڏن جانورن جا نسل ختم ٿي ويا.... يا نين حالتن مطابق اهي پاڻ ۾ تبديلي نه آڻي سگهيا. پر شارڪ مڇيءَ لاءِ چيو وڃي ٿو ته اها هر لحاظ کان ايترو ته مڪمل ۽ سگهاري آهي جو اها هر قسم جي حالتن ۽ تبديلين جو مقابلو ڪندي رهي آهي.
شارڪ مڇي ٻين مڇين کان ان ڳالهه ۾ به نرالي آهي ته سندس سڄو جسم، سواءِ ڏندن جي، چم ۽ گوشت آهي. منجھس ڪو هڏائون پڃرو يا ڪو ٿلهو ٿنڀرو ڪنڊو ناهي جيڪو ايامن بعد پٿراڻي صورت (Fossils واري حالت) ۾ ڪٿي نظر آيو هجي. ڪيترا ماڻهو ان تي به بحث ڪندا آهن ته شارڪ مڇيءَ کي مڇي چئجي يا نه.... ڇو جو هن کي ٻين مڇين وانگر ڪنڊا ۽ هڏا ته آهن ئي ڪونه.
انسان جڏهن ساهه کڻي ٿو ته هو نڪ يا وات ذريعي هوا کي ڇڪي ڦڦڙن ۾ داخل ڪري ٿو جتي هوا ۾ موجود آڪسيجن رت کي صاف ڪري ٿي ۽ خراب هوا، ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ جي صورت ۾ ٻاهر نڪري ٿي. مڇين کي به جياپي لاءِ آڪسيجن جي ضرورت آهي جيڪا اهي انسانن وانگر هوا مان نٿيون حاصل ڪن ۽ نه کين ڦڦڙ آهن. هو پيٽ ۾ اوتيل پاڻيءَ مان آڪسيجن حاصل ڪن ٿيون. اهو پاڻي جڏهن مڇين جي ڪَلين (Gills) مان گذري ٿو ته ان ۾ موجود آڪسيجن سندن رت ۾ جذب ٿيو وڃي.
سمنڊ تي ڏهڪاءُ پيدا ڪرڻ لاءِ قدرت طرفان شارڪ کي ڪيتريون ئي طاقتون مليل آهن پر هن سان اهو ويل آهي ته هوءَ ٻين ننڍين وڏين مڇين وانگر بيٺي بيٺي..... يعني هڪ هنڌ ترسندي پاڻيءَ کي پيٽ اندر اوتي نٿي سگهي. ان لاءِ هن کي لڳاتار تکو تکو ڊوڙڻو..... يعني ترڻو پوي ٿو جيئن پاڻي هن جي جسم ۾ ويندو رهي ۽ جياپي لاءِ ڪلين ذّريعي هن کي آڪسيجن ملندي رهي. ان ڪري شارڪ مڇيءَ لاءِ ضروري آهي ته اها هر وقت ترندي رهي. ٻين مڇين کي ته توهان هنن جي مرضيءَ جو کارو يا مٺو پاڻي ڏئي هنن جي جسم مطابق پاڻيءَ جي گرمائش رکي کين ڪنهن دٻي يا شيشي جي وڏي ڪنٽينر ۾ نمائش طور رکي سگهو ٿا. پر شارڪ مڇيءَ لاءِ اهڙو ماحول جنهن ۾ هوءَ لڳاتار تري نه سگهي موت جو ڪارڻ آهي. اهو ئي سبب آهي دنيا جي چڙيا گهرن ۾ توهان کي ٻيا جانور، نانگ بلائون ۽ مڇيون ضرور نظر اينديون پر شارڪ مڇي ورلي ڪنهن Zoo ۾ نظر ايندي. ڏکڻ ايشيا جي ملڪن ۾ سنگاپور اڪيلو ملڪ آهي جنهن جي چڙيا گهر ۾ شارڪ مڇي آهي ۽ توهان اندازو لڳائي سگهو ٿا ته هنن شارڪ مڇيءَ کي لڳاتار ترڻ لاءِ ڪيڏو وڏو چئنل ٺاهي ڏنو هوندو.
شارڪ مڇي هونءَ ته وڏي داداگير ۽ غنڊي سمجهي وڃي ٿي پر هن سان ٻيو وڏو ويل اهو آهي جو اها تکو ترڻ مهل پاڻ کي يڪدم روڪي نٿي سگهي. سندس کنڀڙاٽيون (Fins) جيڪي هونءَ ته تمام لذيذ ٿين ٿا ۽ ”شارڪ فِن سوپ“ سڄي دنيا ۾ مشهور آهي، اهي Fins شارڪ مڇي ٻين مڇين وانگر چوري پوري نٿي سگهي. شارڪ مڇيءَ جون اهي کنڀڙاٽيون لچڪيدار هجڻ بدران سوٽَ ٿين ٿيون جنهن ڪري شارڪ مڇي انهن ذريعي فقط ٿوري چرپر ڪري سگهي ٿي ۽ معمولي طرح مڙي سگهي ٿي. ٻيون مڇيون نرم ۽ Elastic کنڀڙاٽين ڪري نه فقط تڪڙي تڪڙي چُر پُر ڪري سگهن ٿيون پر انهن کي بريڪ طور به استعمال ڪن ٿيون سو ان خاميءَ ڪري شارڪ مڇي نه يڪدم پٺتي مڙي سگهي ٿي ۽ نه يڪدم بيهي سگهي ٿي. سندس رخ اڳيان ڪو لوهي جهاز يا ڪا ٻي وڏي شيءِ اوچتو اچيو وڃي ته هوءَ ان سان ٽڪرجڻ کان پاڻ کي بچايو نٿي سگهي. شارڪ مڇي ڦاسائڻ وارا مهاڻا سندس ان ڪمزوريءَ مان فائدو وٺي سامونڊي ڪناري وٽ، جتي ماڻهو ترن ۽ پڪنڪ ملهائين ٿا، ڄاريون ٻڌيو ڇڏين. انهن ڄارين ڪري هڪ ته ماڻهن جو بچاءُ ٿيو وڃي ۽ شارڪ مڇيءَ جي کاڄ ٿيڻ کان بچيو وڃن. ساڳي وقت پٺيان مڙڻ جي صلاحيت نه هجڻ ڪري شارڪ مڇي انهن ڄارين ۾ سوگھي ٿيو وڃي ۽ سندس ترڻ بند ٿيڻ ڪري سندس ساهه آهستي آهستي ٿي گهٽجڻ لڳي ٿو... ڇو جو شارڪ مڇي فقط تڏهن جيئري رهي سگهي ٿي جڏهن هوءَ لڳاتار ترندي رهي.
شارڪ مڇيءَ جي ٻاهرين کل به ٻين مڇين کان نرالي ٿئي ٿي. هن جي کل تي ٻين مڇين وانگر ڇلر نه پر ننڍيون ننڍيون سخت ۽ چهنبدار ڳوڙهيون ٿين جن کي سندس کل جا ڏند به سڏبو آهي. پراڻي زماني ۾ جڏهن اڃان روات (Smoothening File) يا ڪَت (Sand Paper) ايجاد نه ٿيو هو ته هن مڇيءَ کي سندس کل ڪري ڦاسايو ويندو هو ۽ دنيا جا واڍا ڪاٺ جي فرنيچر کي لسو ڪرڻ لاءِ ان کي هن مڇيءَ جي کل سان گهندا هئا ۽ اها شيءِ (Shark Skin) واڍڪي اوزارن ۾ شامل هئي.
مٿي لکي آيو آهيان ته شارڪ مڇيءَ کي ساهه کڻڻ لاءِ هن جو لڳاتار ترڻ ضروري آهي. سندس اهو عمل هڪ ٻي ڳالهه کان به ضروري آهي.... اهو ان ڪري جو ٻين مڇين کي گئس سان ڀريل ڦوڪڻا (Swim Bladders) ٿين ٿا جيڪي هنن کي ٻڏڻ کان بچائين ٿا پرشارڪ مڇيءَ کي اهي نه آهن. ان ڪري شارڪ مڇيءَ لاءِ هر وقت ترڻ ضروري آهي. ترڻ بند ڪرڻ سان هوءَ وڃيو سمنڊ جو ترو کڻي.
هونءَ شارڪ مڇيءَ جي جسم ۾ انهن گئس جي ڦوڪڻن بدران تمام وڏو جيرو آهي جيڪو سندس سڄي تور جو چوٿون حصو ٿئي ٿو. هن جيري ۾ تيل ئي تيل ٿئي ٿو. جيئن ته تيل پاڻيءَ کان هلڪو آهي.... خاص ڪري سمنڊ جي کاري پاڻيءَ کان ته تمام گهڻو هلڪو آهي.... ان ڪري اهو Buoyancy پيدا ڪري ٿو. پر اها ايتري ناهي جو شارڪ کي Float ڪري سگهي.... جيئن ٿلها ماڻهو بنا هٿ پير هڻڻ جي پاڻيءَ جي سطح تي ترندا (Float ٿيندا) رهن ٿا ۽ ٻڏڻ کان بچيو وڃن. تيل سان ڀريل وڏي جيري ڪري ايترو ضرور آهي جو اهو شارڪ مڇيءَ کي ترڻ يا ٿوري دير لاءِ ساهي پٽڻ ۾ ڪجهه مدد ڪري ٿو. هونءَ هڪ اڍائي سؤ (250) ڪلو وزن واري شارڪ مڇيءَ جي پاڻيءَ ۾.... خاص ڪري سمنڊ جي پاڻيءَ ۾ Buoyancy ڪري تور ڪجهه سير (ڪِلو) مس ٿئي ٿي.... ڇو جو هوءَ جهاز وانگر چڱو خاصو پاڻي Displace ڪري ٿي..... ۽ هر اها شيءِ جيڪا پنهنجي تور کان وڌيڪَ تور جي پاڻيءَ ۾ جاءِ والاري ٿي اها بيٺل جهاز وانگر تري (Float ڪري) سگهي ٿي.... ٻي صورت ۾ اها سئيءَ وانگر ٻڏيو وڃي.
شارڪ مڇيءَ ۾ هڪ ٻي به خامي آهي ته سندس جسم جي حساب سان مغز (ميڄالو) تمام ننڍو آهي. شارڪ جو دماغ انسانن ۽ ٻين جانورن وانگر گول نه پر سنهو ۽ ڊگهو ٿئي ٿو. ننڍي مغز ڪري هوءَ ايترو سوچ فڪر جو سلسلو نٿي رکي جيترو ٻيون ڪنڊن واريون مڇيون رکن ٿيون. باقي سندس تنتي سرشتو (Nervous System) بيحد سگهارو آهي. کاڌي خوراڪ لاءِ پنهنجي شڪار کي پري کان محسوس ڪري وٺي ٿي. خاص ڪري زخميل مڇي، ماڻهو يا ٻئي ساهواري جي کيس پري تائين خبر پئجيو وڃي. انسان، پکي پکڻ يا ڪنهن جانور مان ٽمندڙ رت جي رنگ ۽ پوءِ سونگهڻ تي ته ڄڻ پاڳل ٿيو پوي. شل نه ڪو ماڻهو زخمي حالت ۾ جهاز تان ڪري پوي..... شارڪ مڇين واري سمنڊ ۾ سندس بچڻ جو ڪو به چانس نه رهندو آهي. شارڪ مڇين جا ڪيترائي قسم آهن پر سڀ ۾ خطرناڪ سفيد شارڪ آهي. کيس ان ڪري سفيد موت(White Death) به چيو وڃي ٿو. اها مڇي ڇهه ست فٽن جي Seal مڇي توڙي سڄو انسان ڳڙڪايو وڃي.
سفيد شارڪ هجي يا چٽڪمري شارڪ، مترڪي مهانڊي واري شارڪ هجي يا نيري (Blue) رنگ واري شارڪ.... انهن سڀني کي سندن ڄاڙيون (Jaws) ۽ ڏند خوفناڪ بنائين ٿا. سندن ڏندن جي عجيب ۽ نرالي سسٽم بابت شروع ۾ پڻ ڪجهه لکي چڪو آهيان ته شارڪ مڇيءَ جي ٻچن جو وات آني مان ڦٽڻ سان ڏندن سان ڀريل رهي ٿو. پوءِ هن جا هڪڙا ڀڄن ٿا يا ٻاهر نڪريو اچن ته انهن جي جاين تي پويان وارا ڏند اڳيان رڙهيو اچن ۽ آخر واري قطار ۾ نوان ڄميو وڃن. هوءَ پنهنجن ڏندن کي ڄاڙين سميت اڳيان ڪري سگهي ٿي. اهڙو نظام ٻئي ڪنهن به جانور، پکي پکڻ يا مڇي مانگر مڇ ۾ ناهي. ان کان علاوه شارڪ مڇيءَ جو پيٽ ڪجهه اهڙي قسم جو آهي جنهن کي هوءَ اڳيان وات مان ائين ٻاهر ڪڍي سگهي ٿي جيئن ڪو پنهنجي پينٽ جو يا پهراڻ جو پاسي وارو کيسو ٻاهر ڪڍي ڏيکاري ته ڪجهه به نه اٿم.
شارڪ مڇي في الحال هر شيءِ پيٽ اندر داخل ڪريو ڇڏي پوءِ مهيني اڌ بعد سڄو پيٽ ٻاهر ڪڍي پيٽ ۾ گڏ ٿيل هڏا، ٺڪر، پٿر، لوهي تارون ۽ اڻ هضم ٿيل سامان ٻاهر ڦٽو ڪري ٿي.