اوٻارا عنبير جا، جَر مان اچن جال
گذريل مضمونن ۾ لکي چڪو آهيان ته وهيل مڇي جيڪا جيتوڻيڪ مڇيءَ جي شڪل جي ضرور آهي ۽ مڇيءَ وانگر تري به ٿي دراصل مڇي نه پر دنيا جو هڪ تمام وڏو ٿڻائتو جانور آهي. هوءَ ڦر کي ڏهه مهينا پيٽ ۾ سانڍي پوءِ ڄڻي ٿي ۽ ان بعد به هوءَ هُن کي اٺ مهينا کن ٿڃ پياري ٿي ۽ پرگهور لهي ٿي. اهڙي طرح ڊولفن به ٿڻائتو جانور آهي ۽ وهيل جي خاندان مان ئي چئي سگهجي ٿو.
وهيل جون ڪيتريون ئي جنسون آهن جن جو ذڪر ڪري چڪا آهيون. انهن ۾ هڪ Sperm whale به آهي جنهن جو پيٽ گذر اسڪڊ مڇين تي ٿئي ٿو. اسڪڊ (Squid) کي مڇي ضرور سڏجي ٿو پر اسان جي ڏنڀري، کڳي يا پلي جي شڪل جي نه آهي. شڪل ۾ هوءَ آڪٽوپس سان ملي ٿي جنهن کي نانگن جهڙيون ٽنگون ۽ ٽوپلي جهڙو مٿو آهي ۽ وات ۾ ڳجھه جهڙي چهنب اٿس جنهن سان ننڍين مڇين جو شڪار ڪري ٿي. اسڪڊ مڇيون ڪيترين ئي سائيزن جون ٿين ٿيون. ننڍيون ته سمنڊ جي مٿانهن تهن تي ئي هلن ٿيون پر آفت جيڏيون اسپرم وهيلون جيڪي ڏهه ڏهه فٽ وڏيون اسڪڊ مڇيون کائين ٿيون اهي سمنڊ جي تري ۾ رهن.
”وهيل“ جانورن يا انسانن وانگر کاڌو چٻاڙي نٿي سگهي. هوءَ هر شي ڳهندي وڃي ٿي ۽ پوءِ هن جي پيٽ ۾ پيدا ٿيندڙ تيزاب ۽ انزائيم کاڌي کي ڳارين ٿا ۽ ڦوڳ آنڊي ذريعي ٻاهر خارج ٿئي ٿو. اسڪڊ مڇيون جيتوڻيڪ هن جي پيٽ ۾ هضم ٿيو وڃن پر هنن جون چهنبون (beaks) سخت هجڻ ڪري پيٽ ۾ رهجيو وڃن ۽ هفتي ٻن کان پوءِ وهيل الٽي ڪري هنن چهنبن يا ٻين لوهه، پٿر جهڙين سخت اڻ هضم ٿيل شين کي ٻاهر ڪڍيو ڇڏي. ان هوندي به ڪي شيون ـــ خاص ڪري اسڪڊ مڇيءَ جون ڪجھه چهنبون آنڊي مان گذر به ڪريو وڃن. هونءَ نارمل حالتن ۾ اهي شيون آنڊي مان گذرڻ ڪري آنڊي کي روڙي رکن يا ڪٽي به وجهن پر قدرت طرفان فقط هن جنس sperm وهيل جي آنڊي جي چوڌاري اندران هڪ ميڻ جو تهه ٿئي ٿو جيڪو ائمبرگرس (Ambergris) سڏجي ٿو. ڪا به سخت شيءِ ــــ خاص ڪري اسڪڊ مڇيءَ جون چهنبون آنڊي مان لنگهي پٺيان خارج ٿيڻ وقت هن ميڻ جهڙي تهه ائمبرگرس کي ئي زخمي ڪن ٿيون ۽ اهو گهڻو زخمي ٿيڻ تي ڪجھه سالن بعد وهيل ڪاڪوس سان گڏ پٺيان خارج ڪري ڇڏي ٿي يا وري وات ذريعي الٽي ڪري ٻاهر ڪڍي ٿي. ڪاڪوس سان گڏ مليلهجڻ ڪري ان ڦوڳ ۾ سخت بدبوءِ ٿئي ٿي پر پوءِ ڪجھه هفتن بعد ٻيون شيون سمنڊ ۾ هليون وڃن باقي ائمبرگرس رهجيو وڃي ۽ هيءَ اها شيءِ آهي جيڪا دنيا جي اعليٰ عطرن ۾ استعمال ٿئي ٿي ۽ مشڪ وانگر تمام مهانگي ٿئي ٿي.
مون گذريل مضمون ۾ به هن شيءِ جو نالو اهو ئي انگريزي ’ائمبرگرس‘ لکيو آهي پر ڪالهه نيٽ تي عمان جي انگريزي اخبار ۾ هڪ خبر پڙهي حيرت ٿي ته ”ائمبر گرس“ جو جيڪو عربي نالو آهي اهو اسان وٽ سنڌي، اردو، فارسيءَ ۾ به عام آهي . عمان واري دلچسپ خبر ته اڳتي هلي ڏيان ٿو جتي جي ٻن غريب مهاڻن کي اسپرم وهيل جي ائمبرگرس ملي وئي ۽ هو رات اندر ڪروڙ پتي ٿي ويا ۽ مونکي به هاڻ خبر پئي ته انگريزيءَ جو اهو لفظ Ambergris در اصل فرينچ ٻولي جي لفظ Amber Gris تان جڙيو آهي ۽ فرينچن اهو لفظ ائمبر عربي زبان جي عنبر تان کنيو آهي جيڪو اسان وٽ عنبر، عنبير يا عبير طور استعمال ٿئي ٿو. شاهه لطيف سُر مومل راڻو ۾ چوي ٿو:
”عطر ۽ عبير سين، تازا ڪيائون تن،
مڙهيا گهڻو مشڪ سين، چوٽا ساڻ چندن
يا سر سهڻيءَ جي هڪ بيت ۾ آهي
اوٻارا عبير جا، جر مان اچن جال
يا سرمارئيءَ ۾ آهي:
آرَمَ هڏِ مَ اوڍيان، ارغچ ۽ عبير...“
سنڌي جي هڪ نوجوان شاعر پروفيسر احسان دانش جو شعر آهي:
”جون جي ڪنهن تتل ڏينهن ۾
جنوريءَ جي ٿڌي هير آن تون،
آءُ خوشبو جي ڳولا ۾ آهيان
تون عطر آهين عنبير آن تون“.
ميين شاهه عنايت ’ميان نصير محمد ڪلهوڙي‘ جي تعريف ڪندي لکيو آهي.
”نسرئو نصير، چانڊڪي ۾ چنڊ ٿي،
ڪاڇو ڪوڙي ۾ ڪري، ملي ويٺو مير
خاصي خداباد منجھه عطر ۽ عنبير،
جان جان ندي نير، تان طبل تنهنجي تجلو.“
در اصل عرب توڙي ايراني عطر ٺاهڻ جا ماهر رهيا آهن. هنن کي گهڻو اڳ کان خبر هئي ته مشڪ ۽ عنبر جي خوشبوءِ هاءِ ڪلاس ۽ جٽادار آهي. عربن بابت شروع جي مضمونن ۾ به لکي چڪو آهيان ته عرب علمِ فلڪيات (Astronomy) يعني تارن جي اڀرڻ، لهڻ، چرپر جي رفتار، روشني وغيره ۽ نيويگشن (سمنڊ تي توڙي رڻ پٽ بيابان ۾ رستو ڳولڻ) جا ماهر هئا. هنن جا ٻيڙا اسلام کان به اڳ چين، ملايا، انڊونيشيا تائين واپار لاءِ ايندا ويندا رهيا ٿي. چين، لنڪا (سلون) ۽ انڊيا کان جيڪو عربستان وکر پهتو ٿي ان ۾ مشڪ جو هجڻ ضروري سمجهيو ويو ٿي جيڪا شيءِ اسلام کان پوءِ به اميه ۽ عباسي خليفن جي درٻار ۾ اعليٰ ترين سمجهي وئي ٿي. اهڙي طرح وهيل Sperm whale مان نڪتل عنبر جي هنن کي ڄاڻ هئي. ايتري قدر جو هن وهيل (Sperm whale) جو منجهانئس عنبر نڪرڻ ڪري عربي نالوئي ”حوت العنبر“ رکيو عرب توڙي ايراني خوشبودار شين جا قدردان ۽ عطرن ٺاهڻ جا ماهر هئا. گهڻو گهڻو پوءِ عنبر ۽ مشڪ مان عطر ٺاهڻ جي ٽيڪنالاجي عربن کان فرانس وارن وٽ پهتي جن عنبر (Anbar) کي فرينچ ٻوليءَ ۾ ”امبر“ (Amber –Gris) سڏيو.
سچ ڳالهه اها ته اسان اڄ ڪلهه عطر سان گڏ عنبير لفظ استعمال ضرور ڪيون ٿا پر ڪيترن کي خبر ئي ناهي ته عنبر الڳ شيءِ آهي. هو عطر سان گڏ ٻٽي لفظ طور عنبر جو لفظ استعمال ڪن ٿا جيئن اسان ”ماني ٽڪي“ يا ”ماڻهو ڇيڻو“ چئون ٿا. ڪالهه عماني مهاڻن جي خبر پڙهي مونکي به ڌيان ۾ آيو ته وهيل جي پيٽ مان نڪتل جنهن خوشبودار مادي کي اسان انگريزيءَ ۾ Amber سڏيون ٿا اهو دراصل عربي لفظ عنبر مان نڪتل آهي ۽ مشڪ وانگر الڳ شيءِ جو نالو آهي..
هي مضمون ختم ڪندي ڪندي هڪ ٻي ڳالهه ڌيان ۾ اچي وئي آهي جيڪا ادب جي شاگردن لاءِ ضروري ٿو سمجھان. دراصل اڄ ڪلهه اسان وٽ عنبير (عنبر) لفظ ڀراءَ لاءِ عطر سان گڏ ٻيلهه اچي ٿو. نثر توڙي نظم ۾ عطر و عنبير يا عطر عنبير چيو وڃي ٿو ـــ جيئن ماني ٽڪي، پاڻي ٻاڻي وغيره. جيئن ته اسان جي ماڻهن کي عنبير جي خبر ناهي ان ڪري ڪنهن کان به کڻي پڇ ته عنبير ڇا آهي ته وراڻيندو عطر آهي جيتوڻيڪ موتيو، چنبيلي، گلاب جهڙن گلن جا مختلف عطر ٻي شيءِ آهن..... مشڪ ۽ عنبر ٻي شيءِ آهن. عطر پاڻي (۽ اڄ ڪلهه الڪوحل) ملائي ٺاهيا وڃن ٿا پر مشڪ ۽ عنبر (عنبير، عبير) نج خوشبوئدار مادا آهن جيڪي هڪ خاص قسم جي هرڻ (Musk Dear) ۽ وهيل (Sperm Whale) جي پيٽ مان نڪرن ٿا. صدين تائين امير ماڻهو، بادشاهه راجا ـــ ويندي اميه، عباسي ۽ سلطنت عثمانيه جي درٻار ۾ خوشبوءِ خاطر عنبر جا ٽڪرا استعمال ٿيندا رهيا ۽ مشڪ ۽ عنبر جهڙي شيءِ رکڻ Status Symbol سمجيو ويندو هو جيئن اسان وٽ ڪو اعليٰ قسم جو عطر هڻي هلي. عنبر کي حڪيمن دوائن ۽ ڪشتن معجونن ۾ به استعمال ڪيو ٿي. هاڻ سؤ سال کن ٿيندا ته فرانس جديد ٽيڪنالاجيءَ مان فائدو وٺي عطر ٺاهڻ ۾ عنبر جو ذرو ذرو ملائڻ شروع ڪيو آهي جو هنن تجربو ڪري ڏٺو ته ائين ڪرڻ سان عطر جي خوشبوءِ ڊگهو عرصو هلي ٿي. ۽ ٻي ڳالهه ته عنبر جو اگهه ايترو ته وڌي ويو آهي جو ڪو به نج عنبر نٿو رکي. ويندي دنيا جا اهي اعلي عطر (JAR جنهن جي بوتل جي قيمت 75000 روپيه آهي JOY 80000 روپيه، Shalini 90000 روپيه Hermes ڏيڍ لک روپيه، Chanel no 5 پوڻا ٻه لک روپيه في بوتل وغيرهه) جن ۾ عنبر جي ذري پيل آهي اهي به ان عنبر جي ڪري ئي تمام گهڻا مهانگا وڪامن ٿا. بهرحال اڄ ڪلهه خوشبوءِ لاءِ نج عنبر يا مشڪ ته ورلي ئي ڪو افورڊ ڪري سگهي ٿو. هر هڪ مختلف عطر ئي وٺي ٿو. اهو ئي سبب آهي جو سالن کان هاڻ عام ماڻهو عنبر کان اڻ واقف ٿي ويو آهي جيڪڏهن ڪنهن کي ڄاڻ آهي ته هو ان کي پسارڪي شيءِ سمجھي ٿو پر هن کي اها خبر ناهي ته اها ڳاڙهي ڪاري رنگ جي داڻن واري خوشبودار شيءِ ڪٿان اچي ٿي. پر شاهه لطيف جي بيتن مان صاف لڳي ٿو ته هو عنبر کان چڱي طرح واقف هو. شاهه لطيف پيرين پنڌ ۽ ٻيڙين ۾ تمام گهڻو سفر ڪيو ۽ هن جي ڄاڻ تي اسان جهازرانن کي به حيرت ٿئي ٿي. هو نه فقط نيويگيشن، جاگرافي ۽ ائسٽرانامي کان واقف هو پر انهن ٻيڙين هلائڻ وارن ۽ انهن جي ونين جي Feelings کان به واقف هو جنهن جو ذڪر هن پنهنجن بيتن ۾ ڪيو آهي. هن کي عنبر بابت ڄاڻ ضرور انهن عرب ۽ ايراني ملاحن ۽ خلاصين کان پئي هوندي جن جو ديبل، ڀنڀور ۽ ٺٽي اچڻ ٿيو ٿي.
شاهه لطيف 1689 ۾ ڄائو ۽ 1752 ۾ وفات ڪيائين. هي اهو زمانو هو جڏهن پورچوگالي، ڊچ ۽ انگريز انڊيا تائين سامونڊي رستا ڳولي چڪا هئا ۽ ننڍي کنڊ توڙي آفريڪا ۽ ايشيا کنڊ جي ڪيترن ئي ملڪن تي قبضو ڪري چڪا هئا. جتي هنن ايشيا کان مصالحا ۽ ٻيون شيون خريد ڪري يورپ موڪليون ٿي اتي يورپي مهاڻن کي هٿ آيل حوت العنبر (Sperm Whale) جي عنبر (Amber Gras) هنن ايران ۽ عرب ملڪن ۾ وڪڻي ٿي جتي جا ماڻهو عطر ٺاهڻ جا ماهر هئا. اهو علم بعد ۾ عربن کان سکيو. سو شاهه لطيف جڏهن عنبر (عنبير يا عبير) جو ذڪر ڪيو آهي ته ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هن جو مطلب کڻي خوشبوءِ سان آهي پر هن جي ذهن ۾ ڪو ٻيو عطر يا ان جي خوشبوءِ نه پر اسپرم وهيل جي آنڊي مان نڪتل ائمبرگراس (عنبر) آهي جنهن جي خوشبوءِ دنيا جي مڙني عطرن کان اعليٰ آهي. شاهه لطيف ڪٿي به عنبر کي ٻٽي لفظ طور عطر سان ملائي نه لکيو آهي .... ۽ اهو پڻ ته عنبر وهيل جي پيٽ مان نڪري پاڻيءَ ۾ منجھيل سٽ (کوندن) وانگر ترندو رهي ٿو ـــ جنهن کان شاهه لطيف چڱيءَ طرح واقف رهيو آهي جنهن جي Idea سندن سر سهڻي جي بيت مان ئي لڳائي سگهجي ٿي:
اوٻارا عبير جا، جَرَ مان اچن جال......