دنيا جو سڀ کان کارو ۽ سڀ کان مِٺو سمنڊ
اهڙن سمنڊن مان سڀ کان گهڻو مشهور ۽ اهم سمنڊ ”مردار سمنڊ“ آهي جنهن کي نه فقط انگريزيءَ ۾ Dead Sea سڏيو وڃي ٿو پر ٻين زبانن ۾ به مئل سمنڊ سڏجي ٿو. عرب ان کي ”البحر الميت“ سڏين ٿا، اسرائيلي پنهنجي هيبريو زبان ۾ ”يوم ها مويت“ (Sea of Death) ۽ ”يوم ها ميلاح“ (Sea of Salt) سڏين ٿا. لوڻ ته سڀني سمنڊن ۾ ٿئي ٿو بلڪه سمنڊ جو پاڻي ايترو ته کارو ٿئي ٿو جو مرڻ وقت به ڪو پي نٿو سگهي. سمنڊن جي اهڙي کاري پاڻيءَ جي مقابلي ۾ هن مردار سمنڊ (Dead Sea) جو پاڻي نائوڻو کارو آهي. عام سمنڊ جي کاري پاڻيءَ ۾ لوڻ جي ڳرائيءَ ڪري ترڻ آسان رهي ٿو. يعني سئمنگ پول جي مٺي پاڻيءَ ۾ ترڻ کان ڪنهن به سمنڊ جي پاڻيءَ ۾ ترڻ سولو ڪم آهي. ان جي مقابلي ۾ مردار سمنڊ جو پاڻي گهڻي لوڻ ڪري ايڏو گھاٽو آهي جو ڪنهن کي ترڻ جي تڪليف ئي نٿي ڪرڻي پوي. بنا هٿ پير هڻڻ جي هو Float ڪري سگهي ٿو. مون وٽ هڪ اهڙي تصوير آهي جنهن ۾ هڪ ٿلهو ماڻهو هن سمنڊ جي سطح تي سمهي هڪ عربي اخبار پڙهي رهيو آهي.
مردار سمنڊ (Dead Sea) ڪٿي آهي؟ هي سمنڊ عرب دنيا ۾ آهي جنهن جي اوڀر ۾ جارڊن (اردن) ۽ اولهه ۾ اسرائيل آهي. هڪ طرف کان فلسطين جي ويسٽ بئنڪ جو حصو به آهي. هن سمنڊ کي مردار سمنڊ ان ڪري نٿا سڏين جو ڏينهون ڏينهن پاڻ مري رهيو آهي يعني خشڪ ٿي گهٽجي رهيو آهي پر ان ڪري جو هن سمنڊ ۾ لوڻياٺ ايڏي ته وڏي مقدار ۾ آهي جو ڪنهن مڇي، گانگٽ يا ٻئي ساهه واري جو هن سمنڊ ۾ جياپو ناممڪن آهي. ڪيمسٽري جي شاگردن لاءِ ايترو لکندو هلان ته هن سمنڊ جي Salinity چوٽيهه سيڪڙو آهي. دنيا ۾ جبوتي جي اسسال ڍنڍ ئي هڪ اهڙي شيءِ آهي جنهن جو پاڻي مردار سمنڊ کان وڌيڪ کارو آهي. پکيڙ ۾ هي سمنڊ 70 کن ڪلوميٽر يعني ڪراچيءَ کان نوري آباد تائين ڊگهو آهي ۽ ڪياماڙيءَ کان سهراب ڳوٺ تائين اٽڪل 20 ڪلوميٽر ويڪرو آهي.
مردار سمنڊ جي سڀ کان حيرت انگيز ڳالهه اها آهي ته هي سمنڊ ۽ ان جو ڪنارو دنيا جي سامونڊي ليول (سطح) کان 425 ميٽر هيٺ آهي يعني اٽڪل اڌ ڪلوميٽر کن! ۽ هي ڌرتيءَ جو حصو دنيا ۾ سڀ کان هيٺ آهي. هي مردار سمنڊ وارو اهو حصو آهي جتي حضرت لوط عليه السلام رهيو ٿي. هتي جي شهرن ۽ ڳوٺن جي رهاڪن جي غلط ڪارين ڪري مٿن الله جو ڏمر نازل ٿيو ۽ حضرت جبرائيل عليه السلام زمين جي هن حصي کي مٿي کڻي اونڌو ڪري واپس هيٺ سٽيو جنهن سان ڌرتي جي هن حصي ۾ وڏو گھٻ پئدا ٿي ويو جنهن کي اڄ عرب دنيا ۾ بحر الميت (مردار سمنڊ) ۽ ”بحر لوط“ جي نالن سان سڏين ٿا.
هن سمنڊ جو پاڻي توڙي گپ (مٽي) صدين کان چمڙيءَ جي ۽ ٻين ڪيترين بيمارين لاءِ شفا جو ڪارڻ رهيا آهن ۽ هن سمنڊ جون ڪيتريون ئي شيون اڄ ڏينهن تائين مختلف ڪريمن، لوشنن ۽ بامن ۾ استعمال ٿين ٿيون. مصر جي اهرامن ۾ جيڪي مميون آهن انهن کي اصل حالت ۾ رکڻ لاءِ جيڪو مصالحو لڳايو ويو ٿي اُهو پڻ هن سمنڊ ۾ حاصل ڪيو ويو ٿي. هن سمنڊ اندر ڪيترائي چشما آهن جن مان مختلف ڌاتن وارو پاڻي نڪري ٿو ۽ اهو پاڻي هن سمنڊ جي ليول کي برابر رکي ٿو ان کان علاوه اردن مان وهندڙ ندي”درياهه اردن“ پڻ هن سمنڊ ۾ اچي ڇوڙ ڪري ٿي. پر اڄ ڪلهه اردن نديءَ ۾ جتي ڪٿي واهه کوٽائي پاڻيءَ کي پوک لاءِ استعمال ڪيو پيو وڃي ان ڪري هن درياهه جو فقط معمولي مقدار ۾ پاڻي هن سمنڊ تائين پهچي ٿو ۽ هي سمنڊ ڏينهون ڏينهن سڪندو وڃي. بارشون به تمام گهٽ ٿي ويون آهن.
بحر مردار جي اسرائيلي ۽ ويسٽ بئنڪ واري پاسي جيڪو روڊ سمنڊ جو ڪنارو ڏئي وڃي ٿو Highway 90 جي نالي سان سڏجي ٿو، دنيا جو سب کان هيٺاهون روڊ مڃيو وڃي ٿو جيڪو سطح سمنڊ کان 1300 فٽ هيٺ آهي. هيءَ اونهائي تمام گهڻي آهي ۽ هن روڊ تان هلندي يا هن سمنڊ جي ڪناري تي بيهڻ سان وڌندڙAtmospheric Pressure محسوس ٿي سگهي ٿو. جيئن سطح سمند کان مٿي وڃجي ٿو ته هوا جو دٻاءُ گهٽجي ٿو تيئن هيٺ وڃڻ سان اهو وڌي ٿو. ڪنهن ڊاڪٽر ٻڌايو ته ان وڌندڙ پريشر ڪري انهن مريضن کي فائدو رسي ٿو جن کي Cystic Fibrosis جهڙيون ساهه جون بيماريون آهن. چمڙيءَ جي بيمارين وارا مريض به هن سمنڊ ۾ اچي وهنجندا آهن. هونءَ به ڪيترائي خارش، ڏڍ ۽ چمڙيءَ جي ٻين بيمارين جا مريض هڪ عام سمنڊ يعني ڪلفٽن، سئنڊس پٽ يا هاڪس بي واري سمنڊ ۾ ئي پاڻ کي پسائڻ سان صحيح ٿيو وڃن. هن بحر مردار (Dead Sea) ۾ ته خبر ناهي ڪهڙا ڪهڙا ڪيميڪل موجود آهن. ڪيتريون عورتون (توڙي مرد) پنهنجي جسم جي کل کي لسو ۽ تازو رکڻ لاءِ هن سمنڊ جي تري جي گپ مَلين ٿيون جيئن ٿائلنڊ پاسي عورتون پنهنجي چهري کي ميٽ لڳائي هلن ٿيون. بحر مردار (Dead Sea) جهڙو هڪ ٻيو مشهور ۽ اهم سمنڊ آهي ڪئسپين (Caspian Sea)، جنهن کي ايراني ”درياهه مازندران“ ۽ ”درياههِ خزر“ سڏين ٿا. بند سمنڊن ۾ هي سمنڊ دنيا جو سڀ ۾ وڏو سمنڊ آهي جنهن جي چوڌاري ايران، ڏکڻ روس، مغربي ڪزاخستان، ترڪمنستان ۽ آذر بائيجان آهي. هن سمنڊ جي پکيڙ پوڻا چار لک چورس ڪلوميٽر آهي يعني اسان جي سنڌ صوبي جهڙا هن ۾ اڍائي صوبا اچي سگهن جو سنڌ جي پکيڙ اٽڪل 141000 چورس ڪلوميٽر آهي. ايتريقدر جو هن سمنڊ اندر ڪيترائي ننڍا ننڍا ٻيٽ پڻ آهن جن جي جملي پکيڙ جو حساب لڳايو وڃي ته 2000 چورس ڪلوميٽر ٿئي ٿي. هن سمنڊ ۾”باڪو“ جهڙا ڪيترائي خوبصورت بندرگاهه آهن ۽ جهاز ۽ فيريون هلن ٿيون. موسم ۽ سونهن جي خيال کان به ڪئسپين سمنڊ جو ڪنارو هڪ پُر سحر ۽ خوبصورت آهي. سڀ کان وڏي ڳالهه ته هن سمنڊ جو پاڻي ٻين سمنڊن جهڙو کارو ناهي بلڪه انهن جي ٽي حصي جيترو آهي. ان جو سبب اهو آهي جو هن سمنڊ کي پاڻيءَ سان ڀرڻ لاءِ هن سمنڊ ۾ اٽڪل 130 نديون ڇوڙ ڪن ٿيون. جن مان ڪي نديون ته تمام وڏيون ۽ جھجھي پاڻيءَ واريون آهن جيئن ته وولگا ندي، ارل ندي، Kura ندي، اَمو درياهه جنهن کي Oxus ندي پڻ چون ٿا، ۽ ٻيون ڪيتريون نديون پنهنجو پاڻ کي ڪئسپين سمنڊ ۾ اچيو خالي ڪن. هن سمنڊ جي آسپاس وارن ملڪن ۾ فارسي، روسي، آذربائيجاني ۽ ترڪي زبانون ڳالهيون وڃن ٿيون. عربن جو هن سمنڊ سان واسطو ناهي پر جيئن ته عرب انگريزن وانگر شروع کان سٺا ناکئا (Navigators) رهيا آهن انهي ڪري هنن طرفان پنهنجي توڙي ڪيترن پراون سمنڊن تي به عربي نالا رکيل آهن. ڪئسپين سمنڊ جو جتي فارسي نالو ”درياهه خزر“ مشهور آهي اتي عربي نالو ”بحر قزوين“ پڻ عام آهي.
درياهه خزر سان ملندڙ جلندڙ فارسي نالي وارو هڪ ٻيو سمنڊ آهي جنهن جو فارسي نالو ”درياچه خوارزم“ آهي جنهن کي انگريزيءَ ۾ ارل سمنڊ (Aral Sea) سڏجي ٿو. هي Land Locked سمنڊ وچ ايشيا ۾ قزاخستان ۽ ازبڪستان جي وچ ۾ آهي. هن سمنڊ کي ٻيٽن جو سمنڊ پڻ سڏين ٿا جو هن ۾ ڪيترائي ننڍا ننڍا ٻيٽ آهن. ڪنهن زماني ۾ هي سمنڊ ڪافي وڏو هو جنهن جي پکيڙ 68000 چورس ڪلوميٽر هئي. پر هاڻ هي سمنڊ 1960ع کان پوءِ سُسندو وڃي جو روس جون اهي نديون جن هن سمنڊ ۾ اچي ڇوڙ ڪيو ٿي انهن کي ٻين پروجيڪٽن لاءِ Divert ڪيو ويو آهي. مٺي ۽ کاري پاڻي هجڻ ڪري هتي انيڪ قسم جي مڇي ڦاسائي وڃي ٿي پر هاڻ ڪناري تي موجود ڪيترين فئڪٽرين جو گند هن سمنڊ ۾ داخل ٿيڻ تي هن سمنڊ جو پاڻي مڇين لاءِ هاڃيڪار ثابت ٿيو آهي.
***