سارو سمونڊ سهيڙ
جهڙي نموني سان زمين تي جبل ٽڪريون پکي پکڻ، جيت جانور ۽ گاهه ٻوٽا آهن اهڙي ئي طرح هڪ وسيع دنيا سمنڊ اندر پڻ موجود آهي – هڪ اهڙو سنهو ۽ ننڍڙو گاهه (جيڪو فقط مائڪرو اسڪوپ جي شيشي هيٺ ڏسي سگهجي) کان وٺي ٻيٽن جيڏيون وهيل ۽ شارڪ مڇيون سمنڊ اندر موجود آهن. سمنڊ اندر پڻ جبل ۽ ماٿريون آهن. ٻيو ته ٺهيو پر سمنڊ اندر پاڻيءَ جون نديون وهن ٿيون. ڪيترن ئي هنڌن تي سمنڊ جي مٿاڇري تي ڏسبو ته پاڻيءَ جون لهرون اوڀر کان اولهه پيون لڳن پر ٿوروهيٺ غوطو هڻبو ته تيز رفتاريءَ سان پاڻيءَ جا درياهه ابتي پاسي ـــ يعني اولهه کان اوڀر ڏي وهندي ملندا جن هنڌن تي ڪريل ماڻهو يا ٻيڙي بتيلو ان ۾ جيڪر لڙهي وڃي. ان کان علاوه سمنڊ اندر ڪُنَ ٿين جيڪي تارو ماڻهوءَ کي به گهوماٽيون ڏيو ڇڏين. ۽ سمنڊ ۾ گهڙندي وڏا وڏا جهازران اڄ به اهي ئي دعائون گهرن ٿا جن جي عڪاسي اڄ کان ٻه اڍائي سوءَ سال اڳ شاهه لطيفَ ان وقت جي غريباڻن غورابن لاءِ ڪئي:
”لڙ لهريون، لس، ليٽ، جتي انت نه آب جو،
الله! ات ۾ اوليئن، ٻيڙا مٿي ٻيٽ،
جوکو ٿئي مَ جهاز کي، ڦرهي اچي مَ ڦيٽ،
لڳي ڪامَ لپيٽ، هن غاريبي غراب کي“
انهن مڙني ڊپن ڊائن هوندي انسان انهن ڪُنن ۽ مانگر مڇن جا مقابلا ڪندو اچي ۽ ڪنهن به دؤر ۾ دنيا جي ڪنهن به ماڇي، مهاڻي، ناکئي، سونهين، جهازيءَ، وڻجاري همت نه هاري آهي. بقول تاجل بيوس جي:
”تنهن تڙ هلو ناکئا! جنهن تڙ مانگر مارُ
ڪري ٿو جو ڪن ۾، گھاتوئڙن کي گارُ
ساري هن سماج تي، برو آهي بارُ
ڄاڻو! کڻي ڄار ـــ ڪاهي هلو ڪُنَ تي“
سمنڊ جي سيسرن، مانگر مڇن، بتيلن غورابن ۽ ڪُنن گردابن کان وٺي جهازن ۽ جهازرانن جي مشڪلاتن ۽ سمنڊ تي پيش ايندڙ طوفانن، ڪناري تي رهجي ويل اداسي ۽ ويراني، وڻجارن جي واپار جي چنتا ۽ سندن وهين جي انتظار ۽ فڪر جي ڪيفيت جي اسانجي سنڌي شاعرن تمام اثرائتي نموني پنهنجن شعرن ۾ چٽسالي ڪئي آهي. سمنڊ ۽ سامونڊين بابت ايتري شاعري انگريزي، هندي، اڙدو، جپانيءَ ۾ به نه آهي. بنگاليءَ ۾ ڪافي آهي پر تڏهن به ايتري گهڻي Collection نه ملندي جيتري سنڌيءَ ۾ آهي. جنهن چٽي ۽ اثرائتي نموني سان سامونڊي زندگيءَ جي سنڌي شاعر بياني ڪئي آهي ان لاءِ سندن مشاهدي/مطالعي/سوچ کي داد ڏيڻ کان سواءِ رهي نٿو سگهجي. ”هو جي پهڻ پٻ جا“ ۾ مشتاق باگاڻيءَ پڻ اهڙي ڳالهه ڪئي آهي ته شاهه جي بيتن ۾ سامونڊي سفر تي اسهڻ ويل سڙهن جي سبجڻ، کوهن جي کڄڻ، اونهي ۾ اهرڻ ۽ سڻاوا وار جانچڻ ۽ ٻيڙا پار ۾ وجھي پڳهه ڇوڙڻ جون چٽيون پٽيون تصويرون آهن. سمونڊ جا ساندارا، سفر ۾ سامونڊي تڪليفون، عميق جا آڇاڙا، سامونڊي بلائن جا ذڪر، طوفانن ۽ اوچتي آفتن جا احوال ۽ پراڻن سڙهن جي سٽ نه سهڻ جون پچارون جام ڪيل آهن. هوڏانهن وري انهن وڻجارن جون وهون، ورن جي اوسيئڙي ۾ ڏيکاريل آهن. سندن سکائون ڏيڻ، دعائون گهرڻ، وڻ ٽڻ وائٽيون ٻڌڻ ۽ جر تڙ جاٽيون ڏيڻ جا منظر پڻ ٻڌايل آهن.
شاهه لطيف کان علاوه سمنڊ بابت شيخ اياز، عنايت بلوچ، تاجل بيوس ۽ ٻين ڪيترن شاعرن اثرائتي شاعري ڪئي آهي. منهنجي مختلف جهازن جي ڪئبنن، آفيسن، جن جن ملڪن ۾ رهيو آهيان انهن جي هاسٽلن ۽ گهرن جي ڀتين کان وٺي ذاتي ڊائريون اهڙن شعرن سان سينگاريل رهيون آهن. انهن شعرن ۽ سٽن مان ڪجهه هتي ڏيڻ منهنجي خيال ۾ بي محل نه ٿيندو:
• ”هلو هلو ڪُنَ تي، ڄار کڻي ڄاڻو
ڪجي مگر مڇ کي، سائر ۾ ساڻو
ٽريو جي ٽاڻو، بُرو ايندو بود ۾“.
• سٻر رَڇُ سمونڊ تي، ککيءَ هاڻا کول
• سا مهون رک سکان کي، جيڏا وڃ نه جھول.
• گهر تڙ گھاتن گھوريا، ڪڙ تي ڪنگ رڙن.
• جاري رک جھاج تي، ورهين تائين ويڙهه.
• نه سي دؤر درياهه جا، نه سي سِڙهه سُکان.
• ”آيل! ويا اوهري، ٻڌي ڪڪڙن دس
ويٺي پوڄيان وچ تي، غورابن جا گس
لنگهي لهرون لس، موٽي ايندا مون گهرين.“
• ”وڏا ٻيڙا وڻج جا، ڪاهي ڪالهه ويام
کاري کيڙائن جا، اچي پور پيام
واڳون ٿي وريام، سنجھي سور پرين جا.“
• اٿي جَرَ سان جھيڙ، سوگھو ٻڌي سندرو“.
• سارو سمونڊ سهيڙ، موتين وانگر مٺ ۾.
• ڀري ٻيڙا ٻاجهه جا
امڙ! آڻيندا،
اورانگھي اوڙاهه کي
• وير چڙهي آ، ڳالهه ڳري آ،
چاڙهه چڪڻ جي مند چري آ،
ڪارا ڪارونڀار.
• ساريو سامونڊين کي نيڻن چاڙهيا نار.
• مک پراڻي مڪڙي ـــ ساڳيا سڙهه سباءِ،
پرکي منهنجي پيار کي
• رک پير اسانجي ٻيڙيءَ تي ـــ هن پار اڪاري هلڻو آ
جنهن سير سکان کي لوڏيو هو ـــ تنهن سير سهاري هلڻو آ.
• مان ٿو توسان پيار ڪريان، تون اڇلين مونتي ڄار.
• لوچي لهبو، نيٺ ته چڙهبو چاڙهه چڪڻ مان پار
ٻَل اسانجو ٻيڻو آ، ڀل موج ڪري مجھدار
• ناوَ هلائي آئون نه ڄاڻان، ڪيئن پڄان هن پار
واڳون ڦاڙي وات ورن ٿا، ساهه ڪڍن سيسار.
تاجل بيوس (جڏهن ڀونءِ بڻي).
• انگ اگھاڙا ٻارڙا، ڪنڌيءَ تي ڪنبن
گھاتو گهر نه آئيا، وهون وايون ڪن
ڏيل پيا ڏهڪن، مڙس پيا ڪنهن مامري.
• الا متي مڇ جي ساري جَر تي جاڙ
ڇرڪ ڀرن ٿيون ڇوليون، ڏسي پڇ پڇاڙ
ماڻهو ڪهڙي ماڙ، پهچي واڳونءَ وات ۾.
• هو جي مئا ماڳ ۾، سي ڪيئن وساريون!
ساڳيا ٿيندا ڪينڪي، بندر بازاريون،
جن ۾ گذاريون، گهڙيون تن سان گھاتو ئو!
• ماريندي هن مڇ کي ڇا ڇا وس ڪيام!
ڇنيون ڇيهون ٿي ويون، ڇڄي رڇ پيام،
وڙهندي ورهيه ٿيام، اچي وار اڇا ٿيا.
• سنجھا وير سمونڊ تي، رَتا رائن رنگ.
• گهاتو! اچو گھير تي، وَهون وساري
• منهنجو ساهه سمنڊ، لهر لهر ۾ تون،
ڪڏهن نه ڀانئيو مون، پري توکي پاڻ کان.
شيخ اياز (سر گھاتو)
• سامونڊي سار، ماءُ! منهنجو جنڊڙو
بَندر ويچاري، وڃي لاٿا ڏينهڙا.
• سامونڊيڪو سَڱ، آهي گوندر گاڏئون
انگن چاڙهي اڱ، ويو وڻجارو اوهري.
• الوڙڻ نه ڏئي، ور وڌائين ونجهه کي
راهه اڄوڪي راتڙي، لالن! مون لائي،
وَڃُ مَ ڦوڙائي، ايڏي سفر، سپرين.
• ٻيڙي جي ڀڻن نينهن نه ڪجي تن سين.
• نه سي تڙ هوڙاڪ، نه وايون وڻجارن جون.
• سيئي جوڀن ڏينهن جڏهن سڄڻ سفر هليا!
• پڳهه پاسي گھار، آيل سامونڊين جي.
• ڪري سامونڊي سيڻ، جسي جار پرائيو!
• اڄ پڻ وايون ڪن وڻجارا وڃڻ جون.
• سڙهه سڃاڻيو چوءِ، ماءِ! سامونڊي آئيا
مانَ منهنجو هوءِ، جاني هن جهاز ۾!
• کاري کيڙائو، مٿي مِٺي موٽيا،
سودو ڪن نه سون جو وڏا وِهائو
موتي جي مهراڻ جا، تن جا طاماعو.
سامونڊي سائو، لنڪا لوڀي آئيا.
• ساٿي سفر هليا، ڀري جَنگ جھاج
• آڏو چڪڻ چاڙ، منهنجي موج نه سهي مڪڙي.
ميڙي مَٺايُن جو، بيحد چاڙهيم بار
چوڻ چارو ناهه ڪو، بديون بيشمار
ڪَپَرُ ڪارونڀارُ، اڪارئين احسان سين.
• تنهن واحد کي واههُ، جو سُتڙ سڀيئي ڪري.
• وکر، وڻجارا! پاڻ پرائو چاڙهيو
اچي لهريون لڳيون، ٻيڙيءَ ٻپار
جاڳو جي يار! ته تڙ توائي نه ٿئي.
• جهاز ضعيفن جو پاڻيءَ ۾ پرتوءِ.
• ڪپر ٿو ڪُن ڪري جيئن ماٽيءَ منجهه مهي.
• سونهان سڌيون ڏين هن ديواني درياهه جون.
• جي ڇوهي ڇوڙيائون، سي ٻيڙيون رکين ٻاجهه سين.
• تران ٿي تار گهڻو، تنهنجي، بحر! بکي.
• اٿي آسارا! وير وڙهنديءَ ويسرا!
• توبهه جي تاثير سان ٽري ويا طوفان.
• سامونڊي ٿو سنبهين، ساڄو جهل سُکاڻ.
• ٻوڙين، چاڙهين تون ڌڻي! ٻئي جي دعويٰ رسي نه دم.
شاهه لطيف (شاهه جو رسالو)