ڪجهه بنيادي ڳالهيون، مڇين بابت
بنا ڪرنگھي وارا ساهوارا Invertebrates سڏجن ٿا. ڪجهه سامونڊي شيون ان گروپ ۾ به اچن ٿيون. جهڙوڪ: جيلي فش، اسٽار فش، لابسٽر، گانگٽ، کيکڙا، ڪٽل فش، آڪٽوپس....... ويندي ڪوريئڙو!
هر قسم جي مڇي ”ٿڌي رت“ وارن جانورن ۾ شمار ٿئي ٿي. ڏيڏر، نانگ، ڪمي، ڪڇون، مانگر مڇ ۽ واڳون وغيره پڻ ٿڌي رت جا جانور آهن يعني انهن جي جسم جو ٽيمپريچر پسگردائيءَ جي گرميءَ سرديءَ مطابق رهي ٿو. ٿڻائتا يعني کير پياريندڙ جانور (Mammals) ۽ پکي انسانن وانگر ”ڪوسي رات“ وارا جانور آهن. هنن جي جسم جو ٽيمپريچر هر وقت گرم رهي ٿو ـــ چاهي سندن چوڌاري پاڻي هجي يا برف. مثال طور انسان جي جسم جي نارمل گرمائش جو درجو هميشه 94.8 ڊگريون فهرنهائيٽ رهي ٿو ـــ چاهي ڪيتري به ٿڌ هجي.
پٺيءَ جي ڪنڊي وارن(vertebrates) جانورن ۾ هي ڳالهيون عام نظر اينديون:
• جسماني ڍانچو (Skeleton) ۽ پٺيءَ جو ڪنڊو: جيڪو ننڍين هڏين (Vertebrae) کي ڳنڍي ٺاهيو ويو آهي.
• هڪ جهڙائي: انهن جانورن جا ٻئي پاسا يعني کاٻو توڙي ساڄو پاسو هڪ جهڙو ٿئي ٿو. انسان ۽ ڍڳي ڍور وانگر مڇيءَ جو به ساڄو ۽ کاٻو پاسو هڪ جهڙو نظر ايندو.
• منجھن دماغ ۽ تنتي سرشو Nervous Sytem ٿئي ٿو.
• هٿ پير: کين ٻه هٿ ٻانهون ۽ ٻه پير ٽنگون ٿين. مڇيءَ کي هٿن پيرن بدران Fins (کنڀڙاٽيون) ٿين.
• هنن کي ڏسڻ، ٻڌڻ، سونگھڻ جهڙا حواس ٿين.
• پيٽ قُوتَ لاءِ مڇين جا ڪجهه قسم پاڻ کان ننڍين مڇين کي ڳرڪائين..... ڪي سمنڊ يا درياهه ۾ ٿيندڙ گاهه ٻوٽا کائين. ڪي وري ٻئي کائين. ڪيترين وڏين مڇين جو پيٽ چيرڻ تي ان مان جيڪي مڇيون نڪرن انهن مڇين جي پيٽ مان وري اڃان به ننڍيون مڇيون نڪرن ٿيون.
• مڇين کي نڪ ۽ ناسون (Nostrils) ٿين پر اهي ساهه کڻڻ بدران سونگھڻ جو ڪم ڪن. مڇيءَ لاءِ سونگھڻ جي قوت تمام اهم ۽ ضروري ٿئي ٿي.
• مڇين جي وڏي ڀاڱي کي ڇهڻ جو حواس تمام سٺو ٿئي ٿو ـــ ڪن مڇين کي..... جهڙوڪ ”ڪئٽ فش“ کي ڪاڪروچ وانگر وار (Feelers) به ٿين جيڪي پري کان ايندڙ بوءِ کي جهٽي هن کي اطلاع ڏين.
• مڇيءَ جو سواد وارو حواس ايترو طاقتور نٿو ٿئي. ان ڪري هوءَ کاڌي جي چونڊ سواد موجب نه پر سونگھڻ سان ڪري.
• مڇيون ٻچا پئدا ڪرڻ لاءِ آنا ڏين. ڪجهه مڇيون سمنڊ جي ٽاڪرو حصن ۾ آکيرا ٺاهي ان ۾ آنا لاهين ۽ ڦوٽاڙي تائين انهن جي سار سنڀال لهن پر ڪيتريون مڇيون ائين نه ڪن..... ۽ نه وري پنهنجن ٻچن جو خيال رکن. ڪيتريون ٽراپيڪل ننڍيون مڇيون آنن بدران ٻچا ڄڻين. هو آنيءَ جي صورت ۾ هزارين لکين بيضا پنهنجي اندر ئي رکن. ٻچن جي صورت اختيار ڪرڻ وقت انهن کي خارج ڪن. ننڍن ٻچن کي پنهنجي بچاءَ جو ڪو طريقو نه هوندو آهي ۽ اڪثر وڏين مڇين جو کاڄ ٿي ويندا آهن. اهو ته چڱو آهي جو مڇيون لکن جي حساب سان آنا ڏين ٿيون نه ته هي سمنڊ ڪڏهن کان مڇين کان خالي ٿي وڃن ها..... يا کڻي ائين چئجي ته چڱو جو مڇيون هڪ ٻئي کي کايو پنهنجو شمار پاڻ گهٽايو ڇڏين نه ته سمنڊن ۾ ڪنهن ٻيڙي يا جهاز هلڻ جي جاءِ نه هجي ها.
• مڇيءَ جي نرم جسم جي بچاءَ لاءِ هن جي چوڌاري ٿلهي ۽ سخت قسم جا ڇلر ٿين ٿا. ڪجهه مڇين کي پنهنجي بچاءَ ۽ حملي ڪرڻ لاءِ هٿيار پڻ آهن. ”خنجر مڇي“ (Sword Fish) انهن مان هڪ آهي جنهن جو وات اهڙي طرح چهنبائتو آهي جو هوءَ ان کي حملي وقت ترار وانگر استعمال ڪري ٿي.
• ڪيترين مڇين کي بچاءَ وارا رنگ آهن، جهڙوڪ مٿيون اڌ ڪارو يا ٻئي تکي رنگ جو ٿئي ٿو جيئن مٿان (سطح سمنڊ) کان هيٺ ڏسڻ واري کي سمنڊ جي تري وارو اونداهو رنگ لڳي. سندن هيٺيون اڌ وري اڇسرو ٿئي ۽ هيٺان ڏسڻ واري کي مٿان ايندڙ روشنيءَ ۾ مڇيءَ کي ڳولڻ ڏکيو ڪم ٿيو پوي.
• اهي مڇيون جيڪي ٽاڪرو هنڌن (Coral Reef) تي رهن ٿيون انهن کي قدرت اهڙا ذاتيرا رنگ ڏنا آهن جيڪي رنگين ڪورال، سامونڊي گاهه ۽ اسپنجن سان مئچ ڪن ۽ ڏسڻ واري کي خبر ئي نٿي پوي ته مڇي ڪٿي آهي. گهڻي گاهه ۽ ڪکن پنن واري سمنڊ ۾ رهندڙ مڇين تي رنگين ليڪون اهڙي طرح هونديون آهن ڄڻ گاهه هجي. ڪجهه مڇيون وري سانڊي وانگر رنگ بدلائين. اهو رنگ سمنڊ جي تري مطابق بدلائين. سمنڊ جي تري ۾ رهندڙ مڇين جو رنگ گپ جهڙو ميرانجھڙو ٿئي جيئن ”ڪئٽ فش“ ۽ ”ري فش“ آهن.
• مڇيون انسان ذات لاءِ اهم کاڌو آهي. اهي ڀاڻ (Fertilizers) ۽ دوائن ۾ پڻ ڪم اچن ٿيون ڇو جو منجھن تمام گهڻو مقدار وٽامن جو آهي.
• مڇين کي ڪنڊن ۽ غير ڪنڊن وارن ڀاڱن ۾ پڻ ورهائي سگهجي ٿو. ڪنڊن وارين مڇين (Teleosts) ۾ گولڊ فش، ڪارپ، مئڪرل، پامفريت، Anchovy ۽ ڪاڊ (جنهن مان ڪاڊ ـــ ليور آئل ملي ٿو) اچي وڃن ٿيون. بنا ڪنڊن واريون يعني Cartilaginous مڇين ۾ شارڪ، ڊاگ فش ۽ Sting – Ray اچي وڃن ٿيون. انهن مڇين جو جسم هڏن يا ڪنڊن بدران ڪارٽليج. (Cartilage) جو ٺهيل ٿئي ٿو.... يعني نرم هڏين جو ٿئي ـــ جيڪي ماءُ جي پيٽ ۾ ٻار جون ٿين. کين ڏندن جهڙا تکا ڇلر ٿين ٿا.
• ڪنڊن واريون مڇيون سمنڊ جي کاري پاڻيءَ ۾ به ملن ٿيون ته درياهه جي مٺي پاڻيءَ ۾ به. پر Cartilaginous مڇين جا سڀ قسم سمنڊ ۾ رهن.
• مڇيون ڪيئن ٿيون ساهه کڻن؟ اهو شروع ۾ به لکي چڪو آهيان. مڇين کي ڏسبو ته هو هر وقت پاڻي پيئنديون رهن ٿيون. پاڻي مڇين جي وات مان داخل ٿي انهن جي ڪلين (Gills) مان خارج ٿئي ٿو. اهڙي ريت ڪلين ۾ جيڪي وارن جهڙيون سنهڙيون نليون (Capillaries) آهن انهن تان هر وقت پاڻي لنگهندو رهي ٿو. ڪلين ۾ موجود رت پاڻيءَ ۾ مليل آڪسيجن کي ڇڪيو وٺي ۽ ساڳي وقت جسم جي خراب گئس (ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ) ٻاهر نيڪال ڪريو وٺي.
• ڪن مڇين جي جسم تي ريڊيم جهڙو ڌاتو لڳل ٿئي ٿو جيڪو اونهي سمنڊ جي اونداهه ۾ چلڪي ٿو.
• مڇين بابت هڪ ٻي دلچسپ ڳالهه هتي لکڻ ضروري سمجھان ٿو ته اونهي سمنڊ جون مڇيون.... جن جو کائڻ پيئڻ ۽ رهڻ مرڻ اونهي سمنڊ جي هيٺانهن ترن ۾ ٿئي ٿو، ايتريون مضبوط نٿيون ٿين. سندن جسم ڍرڙو ۽ ليڙو ٿئي ٿو. هڏا نرم ۽ لچڪ وارا ۽ سندن ماس (گوشت) ”جيلي فِش“ جهڙو ٿئي ٿو.
• سمنڊ جي هيٺ اونهين کاهين ۾ جتي هي مڇيون رهن ٿيون اتي خاموش ۽ ماٺ مٺوڙو آهي ۽ هنن کي سمنڊ جي تکن وهڪرن، ڇتين ڇولين، لوڏيندڙ لهرن ۽ ڪپيندڙ ڪُنن (Under Currents) سان مقابلو ڪرڻو نٿو پوي..... جن خطرن جو مقابلو اهي مڇيون ڪن ٿيون جيڪي سمنڊ جي مٿين تهن تي رهن ٿيون. انهن جو جسم سخت ٿئي ٿو. انهن جي کل تي موجود ڇلر توڙي اندر جا ڪنڊا ۽ هڏا حالتن مطابق بيحد مضبوط ٿين ٿا.
• سمنڊ جي هيٺين تهن تي پاڻيءَ جو تمام گهڻو دٻاءُ (Pressure) ٿئي ٿو. ايتري قدر جو مٿين تهن واريون يا اسانجي دريائن ڍنڍن جون مڇيون يا ڪناري جو ڪو جانور.... ڏيڏر، کيکڙو ايترو اونهو وٺي وڃجي ته چوڌاري پکڙيل پاڻيءَ جي دٻاءَ ۾ هو ائين چيڀاٽجي وڃي جيئن ڪنهن نرم گدري يا پپئي کي اسان ٻنهي هٿن جي وچ ۾ جھلي زور سان اندر دٻايون. اونهي سمنڊ ۾ رهندڙ مڇين کي قدرت اهڙي ساخت جو ٺاهيو آهي جو اهي اهڙي دٻاءَ تي به زندهه سلامت رهن ٿيون. هنن جي اندر جي رتوبتن ۽ جسم جو اندريون دٻاءُ به ايترو ئي ٿئي ٿو جيترو ٻاهر جو آهي. ان ڪري هنن جو حساب ڪتاب برابر ٿيو وڃي.
• هڏن کي جوڙڻ ۽ سگھارو رکڻ لاءِ ڪئلشيم جي ضرورت پوي ٿي. اونهي سمنڊ جي مڇين ۾ ڪئلشيم تمام گهٽ ٿئي ٿو. ان ڪري هنن جا هڏا مضبوط نٿا ٿين. ان کان علاوه وٽامن اِي پڻ گهٽ اٿن ـــ جيڪا ايتري اونهي سمنڊ ۾ نٿي ٺهي ـــ جتي سج جو تڙڪو به ڏسڻ ۾ نٿو اچي.... جتي هلڪي روشني به نٿي پهچي.
• سمنڊ جا تمام اونها حصا ائين آهن جيئن ايوريسٽ جبل جي چوٽيءَ تان هيٺ زمين جو ترو ڏسجي. سمنڊ جي ايتري اونهائيءَ ۾ ٺپ اونداهه ڪانڀار رهي ٿي ۽ ڪجهه به نظر نٿو اچي. اهڙي حالت ۾ اتي رهندڙ مڇين کي جي اکيون نه هجن ته به فرق نٿو پوي. قدرت جو ڪجهه اهڙو حساب رکيل آهي جو سمنڊ جي تري ۾ رهندڙ ڪجهه قسمن جي مڇين کي اکيون ٿين ئي ڪونه. ڪي وري ڄائي ڄم کان انڌيون آهن. ڪن کي وري ايتريون ته ننڍڙيون اکيون آهن جو اهي ڪنهن به ڪم جون نه آهن. ۽ انهن اکين ۾ سهائي گڏ ٿي نٿي سگهي.
• ڪن مڇين جي اکين ۾ وري Cones نه آهن (جيڪي نظر جا گهرڙا شيءِ جي رنگ ۽ تکائي تي ڪنٽرول ڪن ٿا) پر طاقتور قسم جون RODS (اهي گهرڙا جيڪي روشني ڏسي ته نه پر محسوس ڪري سگهن ٿا) آهن. ڪن مڇين جي هڪ چورس ملي ميٽر ماڻڪيءَ ۾ ويهه کن ملين Rods ٿين ٿيون ۽ هو هلڪي کان هلڪي روشنيءَ جو ڪِرڻو به محسوس ڪريو وٺن. هنن کي سامهون لنگهندڙ شيءِ جي شڪل، صورت يا رنگ نظر نه ايندو باقي اهو محسوس ڪري وٺنديون ته ڪا شيءِ لنگهي پئي ـــ اهڙي شيءِ جنهن کان ڀڄي ڀري ٿجي يا اهڙي شيءِ جيڪا کائڻ جوڳي آهي ۽ جھلي وٺجيس.
• اونهي سمند جي ڪجهه مڇين کي وري هيڪانديون وڏيون اکيون ٿين ٿيون. ڪن جون ته ٽينس بال وانگر ٻاهر نڪتل ٿين. ڪن جون ڊگهن ٽيوبن وانگر گهڻو ٻاهر نڪتل ٿين جن ذريعي هو چوڌاري چڱي طرح نظارو ڪري سگهن.
• اونهي سمنڊ ۾ جيڪي به مڇيون رهن ٿيون اهي گوشت خور آهن ۽ هونءَ به سمنڊ جي ان اونهائيءَ تي جتي سج جي اس ته ڇا هلڪي روشني به ناهي، ڪنهن به قسم جي گاهه (پلينڪٽون) جا چراگاهه موجود نه آهن جيڪي هو چَري سگهن. بس ائين سمجھڻ کپي ته گهڻو اونهو سمنڊ معنا گهڻو گھاٽو جھنگل جنهن ۾ رڳو شينهن، چيتن، بگھڙن۽ سوئرن جهڙا خوفناڪ جانور رهندا هجن. پر سڀ اکين کان انڌا هجن ۽ شڪار جي ڳولا لاءِ هيڏانهن هوڏانهن ڦرندا وتن. اونهي سمنڊ جي مڇين جو به اهو حال آهي. هنن جي منهن ۾ پنهنجي جنس جي مڇي اچيو وڃي ته ان کي به نٿيون ڇڏين. يڪدم چيريو ڦاڙيو پنهنجي پيٽ اندر داخل ڪن ٿيون. وڏيون مڇيون ننڍين کي کائين ۽ ننڍيون اڃان به ننڍين کي کائين. هر مڇي هر وقت وات کولي ڪنهن جي ڪڍ هوندي يا انتظار ۾ ـــ جيئن سامهون کان ايندڙ مڇي سندن وات ۾ هلي وڃي. پوءِ ڪڏهن ڀُل چُڪ ۾ سندن وات کان وڏي مڇي به وات ۾ گهڙيو اچي جنهن کي ڳهڻ ۾ ننڍي مڇيءَ کي جتن ڪرڻا پون ٿا. اونهي سمنڊ جي به عجيب دنيا آهي جتي نظر کان لاچار بکايل مڇين جي سڄي زندگي پيٽ پوڄا ۾ گذري ٿي ـــ سواءِ ڪجهه اهڙن ڏينهن جي جن ۾ هو نرن جي ور چڙهن، يا نر هنن کي ريجھائڻ پٺيان خوار ٿين ۽ پاڻ جهڙي مخلوق جو واڌارو ڪرڻ لاءِ آنن کي سنڀالين ۽ مقرر وقت تي انهن کي ڦوڙجڻ لاءِ خارج ڪن.