• شاعريءَ جي لاءِ ڪي ڪم جون ڳالهيون
جيڪڏهن باقاعدگيءَ سان ويهي شاعري سکجي ته منهنجي راءِ ۾ پورا ٻه ورهيه لڳي ويندا. مگر هيٺ ڄاڻايل طريقي سان جيڪڏهن پوريءَ طرح سوچبو ته شايد هڪ مهيني اندر ئي مطلب ماڻي سگهبو اچو ڏسون ته ڪيئن ۽ ڪهڙيءَ طرح:ها سائين!
دڪاندار کان ڪا شيءِ وٺبي آهي ته هو تارازيءَ ۾ توري ڏيندو آهي. بنا تور جي اها شيءِ (کنڊ، گهه، چانور ۽ ڪڻڪ وغيره) يا کُٽي پوندي يا وڌي ويندي. هائو نه؟دڪاندار وَٽِ وَٽَ ياتورا هوندا آهن مثلا آنو، اڌ پاءُ، اڌ سير ۽ سير وغيره هيڏانه هڪ شاعر به گويا لفظن جو دڪاندار آهي. ٻڌندڙ هن کان لفظ توري ٿا وٺن غور ڪريو.
دڪانداروٽ تورا يا وَٽَ آهن ته شاعر جا وَٽَ يا ماپا وريهن طرحآهن، فعولن، فاعلن، فاعلاتن، مفاعيلن ۽ مستفعلن وغيره . فرض ڪريو اسان فعولن تي ڪو لفظ ڏيون ته ڪهڙو وَٽَنِ لاءِ اسان وَٽِ رڳو ٻه نشان آهن هڪ وي Vٻيو ليڪ ـــــ
فَعُو لَنِ
V ــــ ــــــ
اڪيلي اکر لاءِ V نشان آهي ۽ ٻٽي ليڪ ــــــ سمجهو ٿا نه؟
هڪ پاسي پُڙ ۾ ف عو لنوجهون ٿا ٻئي پڙ ۾لفظ پوندو
زمانو
فَعُو لَنِ
V ــــ ــــــ
وڃي ٿو،هلي ٿو، مري ٿو وغيره
هاڻي ڏسون ته پورو جملو يا سٽ ڪيئن ٿي ٺهي؟
فعولن فعولن فعولن فعولن
V ــــ ــــــ V ــــ ــــــ V ــــ ــــــ V ــــ ــــــ V ــــ ــــــ
ستمگر ستم ڪر ڀلي ڪر ڀلي ڪر
جيڪڏهن اهڙي طرح چار فعولن وَٽَ هڪ طرف رکي تور ڪبي ته سهڻي سٽ ياسهڻو جملو ٺهي پوندو
فعولن فعولن
فعولن فعو يا فعول
پويون ماپو مٿي ڄاڻايل نحو تي کٽل يا اڻپورو به هوندو آ
فعو ۾ ويو ڪيو مري ڪري وري وغيره ڪم اچي سگهن ٿا
V ــــ V ــــ V ــــ V ــــ
فعول ۾ مدار نثار قريب وغيره
V ــــ V V ــــ V V ــــ V V ــــ V
هاڻي توهان فعولن تي ويهه لفظ توري ڏسو ۽ پو چئن ماپن جي هڪ سٽ يا جملو ٺاهيو ٺيڪ آ؟
فاعلن
ــــ V ــــ
باغ ۾
ــــ V ــــ
ڇو ڀلا
ــــ V ــــ
اچ نه اچ وغيره
هاني اچو ته هڪ سٽ يا هڪ جملو ٺاهيون
اي وطن تنهن جي ويهي ثنا ڇا ڪران
ــــ V ــــ ــــ V ــــ ــــ V ــــ ــــ V ــــ
اي وطن تنهنجي ويهي ثنا ڇا ڪريان
تُنهن انهيءَ جا ٻئي نون لڪايا ويا يا ڪاٽيا ويا.اهو لفظ ٿيو تُههِ ”جي“ مان ي ڪڍي ويئي ۽ اکر وڃي بيٺو ”ج“ ڪريان مان ”ي ن“ ڪاٽيو ويو هاڻي لفظ ٿيو ڪران ــــ V ــــ
وزن موجب اهو جملو هيئن ٿيو.اي وطن تهه ج ويه هي ث نا ڇا ڪ را
هاني اوهان پاڻ اهڙيون گهٽ ۾ گهٽ ڏهه سٽون يا جملا ٺاهيو
غور ڪري سوچيو لفظ ڪيئن ٿا ڪڍجن ۽ اهو به ياد رکو الف ي و ۽ هه
ضرورت وقت ڪڍي ٿا سگهجن مگر ٿي سگهي ته ڪنهن مجبوريءَ کان سواءِ لفظ هروڀرو نه ڪٽجن سمجهو ٿا نه؟ ها ٽيون وَٽُ يا ماپو آهي
فاعلاتن
ــــ V ــــ ــــ
بي وفائي
ــــ V ــــ ــــ
فاعلاتن ماپي ۾ بي وفائي پوريءَطرح تُري ويو ٻيا لفظ ڪجهه هن طرح
فاعلاتن
ــــ V ــــ ــــ
ڇو ڀلا تون
(ن) ڪٽيو ويو
يار منهنجا
ــــ V ــــ ــــ
ٻئي نون ڪڍيا ويا پڙهڻ ۾ ڪو فرق ڪونه پيو. هاڻي اچو ته سڄو جملو ٺاهيون
سور سهه ڻو ئي پيو جيه
ــــ V ــــ ــــ ــــ V ــــ ــــ
ڪو س هڻ جهه ڙو نه هو
ــــ V ــــ ــــ ــــ V ــــ ــــ
فاعلاتن فاعلاتن فاعلن آخري ماپو کٽل آهي پر پوريءَ طرح فاعلاتن به ڪري سگهجي ٿو. اوهان پاڻ اهڙا گهٽ ۾ گهٽ ڏهه جملا ٺاهي لکو
م فا عي لن V ــــ ــــ ــــ
زمانو آ ههِ بي ٺي جو ڪوئي جويا ر ڪونهي ڪو
مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن
V ــــ ــــ ــــ V ــــ ــــ ــــ V ــــ ــــ ــــ V ــــ ــــ ــــ
(هه) ڪڍي وئي ٿوري سوچ ڪريو ڪا وڏي ڳالهه ڪانهي
فاعلاتن مفاعلن فعلن
ــــ V ــــ ــــ V ــــ V ــــ ــــ ــــ
حسن وارن کي ڪير سمجهائي
فاعلاتن مفاعلن فعلن
حسن وارن فاعلاتن
که ڪيه رسمه مفاعلن
جهائي ـــــــ ــــــــ فعلن ــــــــ ــــــــ
کي جي يي ڪٽجي وئي ٿورو غور ڪندو ته ڳالهه سمجهه ۾ اچي ويندي.
نثار بزمي
مرزا پور