منهنجي ناني : - پوپٽي رامچند هيراننداڻي
هيراباد جون گهٽيون هيون لڳ ڀڳ ساڳيون، ان ڪري ناني اڳيان يا پٺيان، ڪنهن گهٽيءَ ۾ گهڙي، منجهي، وٺي منهنجي ماءُ کي ”مينگهي مينگهي“ چئي سڏ ڪندي هئي.
منهنجي نانيءَ کي اوهان مان گهڻا ”گوپال ماءُ“ جي لقب سان سڃاڻندا هوندا. ڪي شايد هاسي يا آسر نالي سان به سڃاڻندا هجنس پر اسين کيس ”ڀاڀي“ ڪري سڏيندا هئاسين.
پيرن ۾ روغني سليپر، ڪارن ٽڪڙن وارو ڳاڙهو پڙو ۽ ڏائي ڪلهي وٽان ٻيڙن وارو ململ جو چولو پهري، نڪ ۾ ناس چپٽي ڏئي، پڙي جي ڪنڊ مٿي هٿ ۾ جهلي، ناني جڏهن اسان جي گهر ۾ گهڙندي هئي تڏهن اسين کيس ورائي ويندا هئاسين، ”ڀاڀي! اسان جي گهٽي ميرن جي قبن جي بنهه سامهون ۽ اسان جو گهر ميران اسڪول جي بلڪل لڳو لڳ، پوءِ به تون منجهين ڇو ٿي؟“
رات جو ناني آکاڻي کڻندي هئي. اُها آکاڻي اسان اڳ ۾ به گهڻا دفعا ٻڌي هئي پر نانيءَ جي آکاڻي ٻڌائڻ جو ڍنگ اهڙو وڻندڙ هوندو هو جو اسين ور ور ڪري ساڳئي آکاڻي ٻڌائڻ لاءِ زور ڀريندا هئاسين. آکاڻيءَ ۾ گلڙيءَ جي ماٽيجي ماءُ کيس سوئو هڻي ماري ٿي ڇڏي ۽ پنهنجي سڳي ڌيءُ ڪاڻيءَ گلڙي جي جڳهه تي ساهري موڪلي ٿي ڏئي. گلڙي پکي بڻجي وڻ جي ٽاريءَ تي ويهي نوڪرن سان ڳالهائي ٿي:
”نوڪرو! پاڻي ڀرا هئه؟ چي: هان
هنڌ بڇايا هئه؟ چي: هان
کانا پڪايا هئه؟ چي: هان
راڻي گهمي ٽنگ به ٽنگان ڪاڻي نال؟“
اڃا ناني سوال پڇي ته اسين سڀ گڏجي چئون ”چي هان.“ ناني اسانکي ڏسي کلي ۽ اسين کيس ٻڌي کلون.
نانيءَ جا ڏند سڀ سالم هئا ۽ وار ڊگها ۽ ڪارا هئس. هوءَ مونکي چوندي هئي ته منهنجا وار سنواري چوٽي ڪر. مان ڦڻي کڻي ايندي هُيس ته چوندي هئي ”نه ڌيءَ مان پري جال (ٻڍي زال) ڦڻي ڇا ڪندس. نهري کڻي ڏي. (آڱرين سان وار لسا ڪرڻ)“ سندس ڊگهي چوٽي هٿ ۾ جهلي مان پڇندي هُيس، ”ڀاڀي، تون ننڍي هوندي ڏاڍي سهڻي هوندينءَ؟“ خوشي ۽ فخر منهن تي پکيڙي ناني چوندي هئي، ”ائي، وهانو ڏينهن سڄي امير شاهي گهٽي، بتي کڻي مونکي ڏسڻ آئي هئي. اصل هوڪو پئجي ويو، چي: ”ڪنوار ڪا آهي، جهڙو ڏاڙهونءَ جو داڻو! ٻيڙي ٻڏي ماسي جهميءَ جي، مونکي ڪري کوه ۾ اڇلايائين. شاديءَ رات ئي ننهن ۽ ناٺي ڏٺم. منهنجي ماءُ ڀلا وسوڙي، ڀيڻ جي چئي، مونکي کڻي ڇهن ٻارن تي وڌائين! مئو جندس! کڏ پيو ٻار به گهوريو.“
ڪاوڙ ۽ دک وچان نانيءَ جو منهن ڳاڙهو ٿي ويندو هو. پر کن پل ئي ڪين گذرندي هئي ته سنيهه ۽ شرڌا سندس دل مان ليئا پائي کيس شانت ڪرائي ڇڏيندا هئا. هوءَ ڪومل آواز ۾ چوندي هئي، ”پر منهنجو ڌڻي ڪو هو، جهڙو ديوتا ڏٺئه. مونکي ڪڏهن پٽ تي پير نه رکڻ ڏنائين. پٽ به مونتان گهوريو قربان پيا ويندا هئا، چي: ”ڪنوار! ڇا پيئندينءَ؟ انگوري يا ترنکي؟ ڀلا گلابي دارونءَ ۾ مصري وجهي ٺارڻ رکون؟“ مينهن پوندو هو ته ٿڌي ماني ۽ ڪوسا پڪوڙا کائبا هئا. وٽيءَ ۾ دارون پيو ٺرندو هو. هڪ ٻئي کي سڏ ڪري اڌ ماني، ٻه پڪوڙا ۽ ڍڪ دارونءَ جو وراهبو هئو. هينئر ته ماڻهن مان اهو هڳاءُ ئي هليو ويو آهي.“
نانيءَ جي ڪنن ۾ هيترا سارا سوراخ ڏسي منهنجي ننڍي ڀيڻ چوندي هئي، ڀاڀي، هتي ڪهڙا مڻيا پاتا هئئه جو هيڏا ٽُنگ ٿي پيا اٿئي؟“ نانيءَ جي من ۾ ڄڻ ڪتڪتائي اچي ٿيندي هئي. کلي چوندي هئي نڪ ۾ نٿ ۽ بولو، نٿ ۾ ڏانوڻ، ڏانوڻ ۾ سوني ڪنڍي، ڪنن ۾ ڳن، ڪرڪيون ۽ جهومڪ، ڪرائيءَ ۾ سونا ڪنگڻ، پوءِ ڪلهي تائين عاج جون ٻانهيون، وچ وچ ۾ سونيون ڪنگڻيون ٺونٺ وٽ ٻانهن- رکيون، ٻانهن- رکيءَ ۾ لٽڪندڙ ڦندڻ، آڱڻين ۾ منڊيون، ڇلا ۽ آڱوٺا، پير جي آڱرين ۾ بندرا ۽ مٿان ڪڙيون، پازيب، نورا ۽ ڇير، اهي سڀ پائي مان ڪنوار بڻي هيس، ڌيءُ! اڄ جي ڪنوار ٻه ڪنگڻ ٿي پائي ته مَـرَڪي ائين ٿي ڄڻ ڪؤڙيمل جي گهر جي سڄي ”سهاءِ“ خريد ڪري پاتي اٿس. اسان جي ڏينهن جي ڪنوار، ڪنوار هئي!“
هيترن مڻين جا نالا ٻڌي ڀيڻ ته دهلجي ويندي هئي پر منهنجي اُڻ تُڻ پاڻ وڌي ويندي هئي. ”ڀاڀي، ڀلا وهانو تي تو پتلون پاتي ڪين پڙو؟“
”پڙا پتلونون ڇا جون؟ لکن بجاجيءَ کان ڏاجو ڦارائبو هو. ڪنوار پائيندي هئي گهبري جي سوڙهن پاچن واري سٿڻ، زيڪ جو ڪوٽ، اُچيءَ ململ جو چولو ۽ مٿان اَمبر جي ڳاڙهن پيلن چٽن واري چادر.“
منهنجو وڏو ڀاءُ کلي چوندو هو، ”ڀاڀي، تون لنگهندي هوندينءَ ته رستي تي ماڻهو ئي بيهجي ويندا هوندا؟“
”چئين ڇا پيو؟ اسان ميرن جي صاحبيءَ ۾ گجر (گذر) ڪيو آهي. اکڙي ڪڍي نڪربو هو پوءِ ماڻهو ڇيڻو وري ڌوڙ ڏسندو؟ وڙي ۽ مان- ٻئي ڀينر داڻن سان مخمل جون ٽوپيون ۽ سليپر ڀرينديون هيوسين. پر گهر جا مڙسالو ٻاهر ٻاڦ به ڪانه ڪڍندا هئا ته ڪو اسان جي ڇوڪر جو ڀرت تي هلڪو هلندو آهي. مڄاڻ ماريي مير کي ڪا سڻس پئجي وڃي، ته ڪڍي نادر شاهي حڪم ته ڇوڪري منهنجي بيگم بڻجي!“
ناني چانوري اٽي جو چلو ۽ گوار دل ڪري کائيندي هئي. ورانڊي ۾ سگريءَ تي چلو پچائيندي هوءَ سنهڙي مٺڙي آواز ۾ ڳائيندي هئي:
”عمر ماروئيءَ کي کڻي ويو کڻي ويو-“
ڌنارن کي ڌاڙو هڻي ويو هڻي ويو.
لکيل قيد قسمت هئو ماروئي کي.
عمر جو بهانو بڻي ويو بڻي ويو.
چلو اُٿلائي وري ڪو بيت شروع ڪندي هئي.
”ادا گل گلاب جا تون اوري اچ
موڳو آهين منهن ۾ تون ڳريو آهين ڳچ
چؤ سڙين ڇا کي؟ تون چؤ کڻي سچ
چي: ”جڏهن چپ پٽيم تڏهن باغائيءَ بٺ وڌم“ منهنجي وچين ڀيڻ وچ ۾ ڍيڪ ڏيندي هئي، ”ڀاڀي، انجي معنيٰ؟ ڀلا اهو بيت ڪنهن ٺاهيو آهي؟“ ڀاڀي چوندي هئي ”ابا، ڪوي آهي ڌرماتما انهن جو نالو وٺي ڇا وٺبو؟ بس، سندن چوڻيون ياد ڪرڻ ئي چڱو ڪم آهي.“
ٻاهر حيدرآباد جون ڪوسيون لڪون ڦوڪون ڏينديون هيون. اندر اسين باداميون، کس کس، اڇو جيرو ۽ ڦوٽا گهوٽي ٿاڌل ٺاهيندا هئاسين. ”ڀاڀي! تون پيئندينءَ؟“ امي پڇندي هئي. چڱو ڌيءُ، روپي ڪٽوري ۾ ڪري ڍڪ ڏجانءِ.“
سامهون پنجل موديءَ وٽ يڪتارو وڄائي مسلمان پينار ڳائيندو هو:
جيڪو مارن جي مانکي خبر ڪري
چمان پير تنهنجا مان نيڻ ڌري.
ملڪ مارن جو آهي ٿڌو
مون ڏينهن ڄمڻ جو اُت لعل لڌو
منهنجو مارن سان اهو ٻول ٻڌو
مان لڄ شرم کان ڪين پري...
ڀاڀي لوهه جي در وٽ بيهي ٻڌي روئي وجهندي هئي ”ڀلي ڄائي ماروئي، ستياڻي هئي ستياڻي. ائي، مان به ڇلا ڳائيندي هيس ڇلا. پاڙي ۾ رهندو هو هڪڙو ٽمٿو. منهنجو آواز ٻڌي کڏ ٽپي اچي منگهه مان ليئو پائيندو هو. بس سندس ٽمڻو مٿو ڏسي منهنجو گلو ئي سڪي ويندو هو.“ نانيءَ جي چپن تي ان وقت جوانيءَ جي شرارت ڀري مشڪ نچندي هلندي هئي.
ناني هينئر ستر ورهين جي هئي. تڏهن به هوءَ کڙي ڪنڊي سڌي هلندي هئي. اسان جي سوئيل ڀاڄيءَ مان ڪک پن نڪري ايندو پر ڀاڀيءَ جو سوئيل چانورن مان ڪو سائو به ڪونه نڪرندو! سندس سرو قد، سنهڙا چپ، آمي جي ڦار جهڙو نڪ، شيريون اکيون ۽ هڪ تهو شرير، جوڀن جي بهار گذاري چڪا هئا پوءِ به اهي سڀ ناريءَ جي سندرتا جو نقش قائم رکيو بيٺا هئا.
ناني سئي سڳو لس ئي لس سوريندي هلندي هئي. منجهند جي ماني کائي گهڙي کن ليٽي، هوءَ نڪ تي عينڪ رکي، سئي دان مان سئي ڪڍي سنڌي پتلون سبڻ وهندي هئي. مان چوندي هئي مانس، ”ڀاڀي، ڏي ته، مشين تي سبي ڏيانءِ. مون کي اڌ ڪلاڪ مس لڳندو،“ ته اُمالڪ آکيندي هئي، ”نه مونکي ڀانءِ سال لڳندا؟ اجها آئي رهي“ سچ پچ هوءَ پنجويهن منٽن اندر پتلون سبي اُٿندي هئي. ڇا ته سندس اوٽيءَ ۾ صفائي ۽ نفيسائي هوندي هئي!
اوچتو هل اُٿيو ته ملڪ جو ورهاڱو ٿيو آهي ۽ اسانکي سنڌ ڇڏي هندوستان هلڻو پوندو. ڊپ ۽ هراس پکڙڻ لڳو. هيرآباد جي هڪ طرف هئي مسلم شاگردن جي هاسٽل ۽ سامهون هو سلاٽن جو پاڙو. مسلمان جوان ڏند ڪڍي کلي چوندا هئا، ”پهرين ته هيرآباد جون حورون کڻبيون!“
هيرآباد جي سڀني هندن فيصلو ڪيو ته سڀ کان اڳ نياڻين کي سنڌ کان ٻاهر ڪڍبو. مان نانيءَ کان موڪلائڻ هليس. سندس گهر جي ڏيوڍيءَ ۾ قدم رکيم ته سامهون ڪاٺ جي وڏيءَ صندوق وٽ نانيءَ کي اوڪرو ويٺل ڏٺم. مان اندر گهڙيس ته نانيءَ چيو، ”آءُ ڌيءَ، پر هي چون ڇا پيا؟ پنهنجو ملڪ به ڪنهن ڇڏيو آهي!“ ائين چوندي چوندي نانيءَ جي اکين مٿان ڄڻ ڌنڌ جو پڙدو ويو ڇائنجندو ۽ هوءَ ڪمر کي هٿ ڏئي هوريان هوريان پٽ تي پاٿاري ماري ويهي رهي.
مون کيس اُٿارڻ جي ڪوشش ڪئي پر هنجي چيلهه بيهڻ جي شڪتي وڃائي ڇڏي هئي. هوءَ پٽ تي ويهي رهي ۽ ان ڏينهن کانپوءِ هن پٽ تي ريڙهيون پائڻ شروع ڪيون.